اروپا در این ۱۸۰ روز نشان داد که توان تصمیم‌گیری مستقل را ندارد، با اینکه سید عباس موسوی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران روز پنجشنبه نهم آبان ماه در اظهاراتی عنوان کرد که مسیر دیپلماسی باز است و باز هم بوده و یکسری اقدامات و تحرکاتی در این زمینه جریان دارد و اروپایی‌ها و به ویژه فرانسوی‌ها هنوز هم تلاش می‌کنند اقداماتی را در راستای اجرای تعهداتشان انجام دهند، اما همانگونه که موسوی نیز بر آن صحه گذاشته، تا این لحظه این تلاش‌ها به نتیجه ملموسی نرسیده است.
در همین خصوص براساس اعلام سخنگوی وزارت خارجه کمیته تشکیل شده در شورای عالی امنیت ملی، در حال طراحی گام چهارم است و اگر شرایط به همین منوال پیش برود، به احتمال قوی تهران گام چهارم را برخواهد داشت.
این همان کمیته‌ای است که پیش از این نیز «محمود واعظی» رئیس دفتر رئیس جمهور در جمع خبرنگاران در سمنان به آن اشاره کرده بود که برای بررسی رفتار اروپا تشکیل شده و رصد گام سوم کاهش تعهدات برجامی و تأثیرات آن را به عهده دارد. واعظی در این خصوص گفته بود که نتیجه کار این کمیته یک هفته قبل از پایان اولتیماتوم دو ماهه ایران، به رئیس جمهور ارائه می‌شود تا با بررسی شرایط، تصمیم‌گیری لازم انجام شود.
وی هشتم آبان ماه نیز در حاشیه جلسه هیأت دولت در جمع خبرنگاران یادآور شده بود که اگر در مذاکرات و رفت آمدهایی که جریان دارد، اتفاقی نیفتد، قطعا گام چهارم را در زمان مقرر برمی‌داریم.
البته آنگونه که پیش از این علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی در اول آبان ماه در جمع خبرنگاران گفته بود، قرار است جزییات گام چهارم توسط رئیس جمهور اعلام شود.
به گزارش فارس، از زمانی که شورای عالی امنیت ملی ایران در ۱۸ اردیبهشت ماه و در اولین سالگرد خروج آمریکا از برجام در بیانیه‌ای از کاهش برخی تعهدات برجامی و ارائه فرصت ۶۰ روزه به طرف‌های مقابل و به ویژه اروپایی‌ها خبر داد و در همین راستا سه گام از سوی ایران برداشته شد، رایزنی‌های دیپلماتیک در جریان بوده و رفت و آمدهایی صورت گرفت، طرح‌ها و ابتکاراتی مطرح شد از جمله ابتکار فرانسه و ژاپن، ولی عملا هیچ کدام حاصلی به همراه نداشت، چون همه این طرح‌ها با مانعی بزرگ روبرو شد، واشنگتن و سنگ اندازی‌های دولت ترامپ.
حال در این میان، «ژان ایو لودریان» وزیر خارجه فرانسه که طراحی‌های کشورش و منوط کردن آن به موافقت آمریکا حاصلی به همراه نداشت، خواستار مذاکره با ایران شده، نه تنها درباره برنامه هسته‌ای، بلکه موضوعات منطقه‌ای و گفته است: «می‌خواهیم مذاکرات عمیقی با ایران انجام دهیم که نه تنها برنامه هسته‌ای ایران، بلکه مسائل امنیتی منطقه‌ای را شامل شود.»
از سوی دیگر «راب مک ایر» سفیر بریتانیا در تهران روز شنبه ۱۱ آبان ماه با انتشار ویدئویی مدعی شد که این کشور به همراه فرانسه، آلمان، چین و روسیه تلاش‌های بسیاری انجام می‌دهند تا ایران همچنان از مزایای برجام برخوردار باشد و با بیان اینکه «در هفته های آینده تصمیمات مهمی درباره آینده برجام پیش روی ایران خواهد بود»، اظهار داشت: «ما می خواهیم این تفاهمنامه باقی بماند.»
راب مک ایر البته یادآور شد: «خروج آمریکا از برجام ضربه بزرگی به این تفاهمنامه وارد کرده است و واقعا نمی‌توان تاثیر تحریم‌ها را برطرف کرد. اما ما با حسن نیت در حال همکاری با ایران هستیم تا راه‌هایی پیدا کنیم که بتوان وضعیت را بهتر کرد.»
سفیر بریتانیا با اشاره به گام‌های کاهش تعهدات برجامی ایران در اظهاراتی مداخله جویانه عنوان کرد: «اما در عین حال بسیار نامطلوب خواهد بود که ایران قدم‌هایی بردارد که باعث فروپاشی برجام شود.»
*مذاکرات چهار ساعته عراقچی با ریابکوف در مسکو/ زمان کمی در اختیار طرف‌های برجامی است
در چند هفته پایانی باقیمانده به فرصت ۶۰ روزه سوم نیز رایزنی‌هایی انجام شد که از آن جمله سفر سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر خارجه ایران به مسکو و رایزنی با «سرگئی ریابکوف» همتای روسش در دوم آبان ماه بود که به مذاکراتی چهار ساعته انجامید.معاون وزیر امور خارجه ایران با انتقاد از سیاست‌های یکجانبه آمریکا و ناتوانی اروپا در عمل به تعهدات خود پس از خروج آن کشور از برجام گفت: در صورت عدم تحقق خواسته‌های ایران، جمهوری اسلامی به کاهش تعهدات خود در برجام بر اساس حق خود مندرج در بند ۳۶ این توافق ادامه خواهد داد و هیچ کس نباید اراده ایران در این زمینه را مورد تردید قرار دهد.
وی در عین حال تاکید کرد: مسیر دیپلماسی همچنان باز است، اما این مسیر هر روز باریک‌تر و صعب العبورتر می‌شود و کشورهای باقیمانده در برجام اگر در اراده خود برای حفظ برجام جدی هستند، باید بدانند که زمان کمی در اختیار دارند.
از سوی دیگر معاون سیاسی وزیر خارجه ژاپن و همچنین فرستاده ویژه چین در امور خاورمیانه به تهران سفر کردند، گرچه سفر فرستاده چینی بیشتر در ارتباط با تحولات شمال سوریه صورت گرفت، ولی به نظر می‌رسد سفر دیپلمات ژاپنی مرتبط با بحث برجام و طرح آبه شینزو بود، با اینکه هیچ مطلبی از جزییات این دیدار به رسانه‌ها درز نکرد.
علاوه بر این، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران نیز در دو هفته اخیر به باکو، دوحه و ژنو سفر و با برخی مقامات حاضر از جمله سرگئی لاوروف همتای روس خود و عضو برجام به رایزنی پرداخت و آنگونه که سید عباس موسوی گفته سفرهای دیگری نیز در دستور کار وزیر خارجه قرار دارد که جزییات آن هنوز اعلام نشده است.
*تمدید معافیت‌های مربوط به همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران
در این میانه و در حالی به پایان این فرصت 60 روزه نزدیک می‌شویم که «برایان هوک»، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران در مصاحبه‌ای با شبکه تلویزیون العربیه گفت که واشنگتن چندی پیش با کشورهای اروپایی بر سر اینکه مبادلات از کانال اینستکس نباید مشمول کالاهای تحت تحریم آمریکا شود، به تفاهم دست یافته است.از سوی دیگر دولت ترامپ معافیت‌های مربوط به همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران را برای 90 روز دیگر تمدید و در عین حال بخش عمرانی ایران را تحریم کرد که واکنش ظریف و همچنین سخنگوی وزارت خارجه ایران را به همراه داشت و عباس موسوی در این زمینه به واشنگتن توصیه کرد به جای تحریم‌های تکراری، دست از توهم خودساخته برداشته و به اجرای تعهدات برجامی بازگردد.
* حرکت به سمت از بین رفتن محتوای برجام
در همین خصوص، «رامین مهمان‌پرست» سخنگوی پیشین وزارت خارجه و سفیر سابق ایران در ورشو به خبرنگار فارس گفت که بحث برجام بعد از بحث‌های طولانی که در مورد آن صورت گرفته به موضوع اینستکس رسید و راه‌حل‌هایی که طرف اروپایی می‌دادند، آن هم تا الان عملی نشده است و اخیرا نیز مجدداً مقامات آمریکایی اعلام کردند که اگر اینستکس هم راه بیفتد، فقط با توافقی که با آمریکا صورت گرفته شامل غذا و دارو خواهد بود، نه هیچ مورد دیگری که در بحث تحریم آمریکا قرار دارد و این بدان معناست که اینستکس خاصیتی نخواهد داشت و راه‌حلی برای مسئله برجام نخواهد بود.وی با بیان اینکه تا الان تغییر اساسی در روند همکاری اروپایی‌ها دیده نشده که بخواهد تحول جدی در موضوع برجام ایجاد کند، اظهار داشت: با همین رویه پیش بینی می‌شود که مقامات جمهوری اسلامی ایران تصمیم لازم را درباره گام بعدی برای کاهش تعهدات اتخاذ کنند و همانگونه که قبلا اشاره شد در این مسیر چون به توافقی یک طرفه تبدیل شده و طرف مقابل هیچ کدام از تعهداتش را عملی نکرده، به سمت از بین بردن محتوای برجام حرکت می‌کند و یک ظاهر تو خالی از آن باقی می‌گذارد و فکر نمی‌کنم این توافق معنای کاربردی داشته باشد.
*تأکید رهبر معظم انقلاب بر تداوم کاهش تعهدات هسته‌ای تا رسیدن به نتیجه مطلوب
در حالی به گام چهارم کاهش تعهدات برجامی نزدیک می‌شویم که چندی پیش (دهم مهر ماه) رهبر معظم انقلاب در بیاناتی بر تداوم کاهش تعهدات هسته‌ای تا رسیدن به نتیجه مطلوب تأکید کردند و پس از این بیانات، سازمان انرژی اتمی ایران در بیانیه‌ای با اشاره به منویات معظم له، اعلام کرد که این سازمان به کاهش تعهدات هسته‌ای در برجام و از سوی دیگر به فعالیت‌های گسترده علمی و راهبردی و دستیابی به توانمندی‌های جدید در چارچوب قوانین ملی و تعهدات پادمانی تا نیل به نتیجه مطلوب ادامه می‌دهد.سازمان انرژی اتمی همچنین اعلام کرد: «یقین داریم همانگونه که پیش‌تر مقامات و کارشناسان بین‌المللی از دستاوردهای ارزشمند و افتخارآفرین سازمان مانند تولید سوخت ۲۰ در صد حیرت زده شدند، در آینده نزدیک از دستاوردهای جدید متخصصان ایرانی در حوزه فناوری هسته‌ای صلح آمیز مبهوت خواهند شد.»
* گام چهارم چه حوزه‌ای را در برمی‌گیرد؟
به گزارش فارس، با وجود اینکه در این مدت گمانه‌زنی‌هایی درباره گام چهارم مطرح شد ولی هنوز جزییات این گام روشن نیست، البته براساس آنچه که «بهروز کمالوندی» سخنگوی سازمان انرژی اتمی ۱۶ شهریور ماه در نشست خبری اعلام جزییات گام سوم عنوان کرده بود، بحث‌های فنی رو به خاتمه است و تنها بحث فردو و نظارت‌ها باقیمانده، او در این خصوص یادآور شد «نگاه سازمان این نیست که در حوزه نظارت‌ها وارد شویم، به خصوص در حوزه پادمان و مسائل مربوط به پروتکل الحاقی و ...، مادامی که کار خلافی انجام نمی‌دهیم، دلیلی ندارد شفافیت‌ها را نداشته باشیم و بهانه به طرف مقابل و دشمن بدهیم.»وی افزود: فعال کردن فردو باقی مانده است که می‌تواند یک گزینه باشد. نیاز ما الان غنی سازی ۲۰ درصد نیست و اگر بخواهیم زمانی ۲۰ درصد تولید کنیم، ترجیح ما این است که یک پله جلو برویم یعنی ذخایر ۴.۵ درصد به اندازه کافی داشته باشیم بعد شروع کنیم به تولید ۲۰ درصد. ما داریم به پایان اجرای تعهدات کشور در حوزه فنی وارد می‌شویم و این پیام واضحی است، تا زمانی که تعهداتشان را انجام ندهند، نباید انتظار داشته باشند که ایران تعهداتش را انجام دهد. تصمیمات ما از جنس تصمیمات محکم، معقول و حساب شده‌ای است که توخالی هم نیست. ما مصمم و حساب شده جلو می‌رویم.»(بیشتر بخوانید)
پیش از این نیز حسن روحانی رئیس جمهور ایران 22 مهر ماه در نشست خبری با رسانه‌های داخلی و خارجی تصریح کرد: در مرحله اول کاهش تعهدات را در زمینه افزایش غنی سازی انجام دادیم و در خصوص آب سنگین هم بر اساس برنامه پیش می‌رویم. از آنجایی که با اروپا به توافق نرسیدیم مرحله دوم را هم آغاز کردیم و الان غنی سازی ما حدود چهار و نیم است و در مرحله سوم که اعلام کردیم در زمینه تحقیق و توسعه، زمانبندی‌های برجامی را رعایت نخواهیم کرد و به زودی IR9 و IR7 هم شروع به کار خواهد کرد. اگر اروپایی‌ها به تعهدات خود برگردند، ما نیز به تعهدات خود عمل می‌کنیم، در غیر این صورت ما هم ادامه خواهیم داد.
به گزارش فارس، در حالی که هنوز این دو ماشین جدید رونمایی نشده‌اند، ولی یک منبع آگاه به روزنامه خراسان گفته است که IR9 حدود 50 سو ظرفیت غنی سازی خواهد داشت یعنی 50 برابر دستگاه‌های فعلی IR1 که در نطنز استفاده می‌شود.
در این خصوص «زهره الهیان» عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس هشتم در گفتگو با فارس عنوان کرد که کاهش تعهدات در چند محور می‌تواند شکل بگیرد، از طرفی می‌تواند اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی متوقف شود و از سوی دیگر کاهش تعهدات نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اتفاق بیفتد.(اینجا بخوانید)
«محمدصادق کوشکی» تحلیلگر مسائل بین‌الملل (+) نیز خاطرنشان کرد: مثلا روند بازرسی‌ها را به روند بازرسی‌های عادی NPT برگردانیم و بازرسی‌ها را از شکل فعلی به شکل عادی برگردانده و و اجازه بازرسی را غیر از حالت عادی پادمان ندهیم. پروتکل الحاقی را که داوطلبانه اجرا می‌کنیم، دیگر اجرا نکنیم. غنی سازی ۲۰ درصد را شروع کرده و تعداد سانتریفیوژها را به نحو چشمگیری اضافه کنیم.
* نگاهی به گام‌های پیشین
به گزارش فارس، شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۸ اردیبهشت ماه سال جاری و در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام، در بیانیه‌ای ضمن اعلام کاهش برخی تعهدات برجامی، فرصت 60 روزه‌ای را به طرف‌های باقیمانده در برجام از جمله سه کشور اروپایی داد تا تعهدات بانکی و نفتی خود در قبال ایران را عملیاتی کنند و اعلام کرد که اگر کماکان این روند ادامه یابد و شاهد پایبندی طرف مقابل به تعهداتش نباشیم، ایران گام‌های دیگری را در این راستا برخواهد داشت. در گام اول ایران از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده ۳.۶۷ درصد عبور کرد و در پایان این گام و زمان ورود به گام دوم (۱۶ تیر ماه) نیز عنوان شد که ایران از این به بعد سقف غنی سازی ۳.۶۷ درصد را رعایت نمی‌کند و یک روز بعد هم بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی در گفتگو با فارس خبر داد که سقف اورانیوم غنی شده ایران به ۴.۵ درصد رسیده است.گام سوم هم براساس اعلام حسن روحانی رئیس جمهور از روز جمعه ۱۵ شهریور آغاز و سازمان انرژی اتمی موظف شد در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله شروع کند و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مدنظر بوده را کنار بگذارد.
در همین خصوص بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ۱۶ شهریور ماه در نشستی خبری درباره اقدامات انجام شده در گام سوم و اقداماتی که قرار است در این مدت ۲ ماهه انجام شود، اظهار داشت: چهار اقدام امروز انجام شد، یکی در ارتباط با بند ۳۹ ضمیمه یک و تولید محصول غنی سازی با ماشین‌های نسل جدید و عدم اختلاط پسمان و محصول این زنجیره‌ها که قرار بود پس از سال ۱۰ از آغاز برجام انجام شود که این انجام شد. از این به بعد سانتریفیوژها همانطور که تحقیق و توسعه می‌کنند به انباشت ذخایر ما کمک می‌کنند. این اقدام از دیروز انجام و امروز به آژانس اعلام شد واز الان تولیدات تحقیقاتی ما به ذخایر کشور افزوده می‌شود.
کمالوندی افزود: سانتریفیوژ IR6s در بند ۳۲ ضمیمه یک قرار بوده در ابتدای سال ۱۱ برجام گازدهی شود که گازدهی آن را شروع کردیم. راه اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR4 که براساس بند 35 ضمیمه یک برجام بوده که ابتدای سال ۱۱ قرار بود انجام شود و این هم الان انجام شده است. ماشین IR6 به صورت زنجیره ۲۰ ماشین که قرار بود از آبان ماه آغاز شود که از دیروز گازدهی کرده‌ایم و زنجیره ۳۰ تایی را در برنامه بعدی انجام می‌دهیم. این چهار اقدام عملا انجام شده است. ۴ اقدام دیگر مانده که دو مورد آنها در یک ماه آینده انجام خواهد شد، یکی راه اندازی زنجیره میانی ماشین IR2m است که باید از سال ۱۱ انجام می‌شد و یکی راه‌اندازی و گازدهی زنجیره ۱۰ تایی ماشین سانتریفیوژ سه بیلوز IR5 و گازدهی آن که ابتدای سال ۱۱ باید انجام می‌شد و در یک ماه آینده صورت می‌گیرد.
وی اضافه کرد: در دو ماه آینده و قبل از پایان گام سوم سه کار مهم دیگر داریم که ارزش بسیار بالایی دارد، یکی راه اندازی و گازدهی زنجیرههای شاهد ۱۶۴ تایی IR4 و راه اندازی زنجیرههای شاهد ۱۶۴ تایی IR2m و همچنین گازدهی به زنجیره میانی سانتریفیوژ IR5s را تا دو ماه آینده خواهیم داشت. راه‌اندازی گازدهی زنجیره ۳۰ ماشین IR6 قرار بوده سال هشت و نیم انجام شود که الان زنجیره ده‌تایی آن را داریم که گاز می‌دهیم زنجیره ۲۰ تایی را از دیروز (۱۵ شهریور) شروع کردیم و عملا ۶۰ ماشین IR6 در حدود دو ماه آینده در حال کار و تحقیق و توسعه و افزایش ذخایر اورانیوم کشور خواهند بود.
در همین خصوص نیز علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی 15 مهر ماه سال جاری در حاشیه نشست با اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در اظهاراتی در جمع خبرنگاران گفت: به عنوان مثال در مورد ماشین IR6 برای اینکه بتوانیم این ماشین را به مرحله نیمه صنعتی برسانیم، نیاز به زمان داشتیم. بر همین اساس به یک توافق رسیدیم و گفتیم ما زنجیرههای میانی 10 تایی و 20 تایی را در یک فاصله زمانی دایر می‌کنیم. زنجیره 10 تایی بود، زنجیره 20 تایی را 20 فروردین امسال رونمایی کردیم و زنجیره 30 تایی IR6 که قرار بود چهار سال و نیم آینده دایر کنیم، به خاطر خلف وعده اروپایی‌ها در ظرف دو تا سه هفته آینده، خواهیم داشت.
وی همچنین گفته بود: ظرف حداکثر یک ماه آینده تا زمانی که گام سوم به پایان برسد، قریب به ۲ هزار و ۵۰۰ سو به ظرفیت ۵ هزار و ۶۰ سوی ما اضافه خواهد شد؛ یعنی قریب ۴۵ درصد به ظرفیت توان غنی سازی ما اضافه می‌شود.
رئیس سازمان اتمی همچنین گفت: تولید اورانیوم غنی شده بالای ۳ و نیم درصد خیلی افزایش داشته و به روزی ۵ تا ۶ کیلو رسیده است. قبل از برجام سالی حدود ۲ هزار و ۳۰۰ کیلو غنی سازی با ۹ هزار سو انجام می‌دادیم. الان به هزار و ۷۰۰ الی ۸۰۰ کیلو در سال می‌رسیم و از نظر ظرفیت غنی سازی به قبل از برجام برگشتیم و این ۲ هزار و ۵۰۰ سو همه از نوع ماشین‌های نسل جدید هستند.
وی عنوان کرد که برای نصب ماشین‌های جدید نیاز به لوله‌گذاری بود که این اقدام در عرض هشت روز انجام و لوله‌گذاری صورت گرفته است.
از سوی دیگر علی‌اکبر صالحی همان زمان اعلام کرد که ظرف یکی دو هفته آینده قسمت ثانویه راکتور آب سنگین اراک راه‌اندازی خواهد شد و افزود: بخش عمده‌ای از فرآیندها در قسمت ثانویه انجام می‌شود و مهمتر از آن ماشین جا به جایی سوخت که ناقص بود نیز کامل شده و ظرف دو سه هفته آینده این ماشین نیز تکمیل می‌شود.
