در قرآن کریم و روایات به طور ویژه‌ای به برتری علم از جهل و فراگیری علم پرداخته شده است که در تدبر در هر یک پرده‌ای از جهل و اوهام را از جلوی دیدگان ما کنار می‌زند. در قرآن کریم خداوند در سوره مبارکه زمر آیه9 فرموده است: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب؛ آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند مساوی هستند!؟ فقط صاحبان عقل متذکر می‌گردند».
امام صادق(ع) فرمودند: «الْعَامِلُ عَلَى غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلَى غَیْرِ الطَّرِیقِ لَا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْدا؛ عمل کننده‌ای که از روی علم روشن عمل نمی‌کند، مانند سِیر کننده در غیر طریق درست است، که هرگاه بر سرعت سِیرش میافزاید، جز دوری از صراط حقیقی چیزی عایدش نمیشود» 1
از رسول خدا(ص) نیز چنین نقل شده است: «مَنْ عَمِلَ عَلَى غَیْرِ عِلْمٍ کَانَ مَا یُفْسِدُ أَکْثَرَ مِمَّا یُصْلِحُ؛ کسی که از روی علم عمل نمی‌کند، امور فاسدی که انجام می‌دهد، از عمل صالحش بیشتر است» 2
این دو روایت گویای این مطلب می‌باشند که بدون علم بندگی نمیتوان قدم در راه خودسازی و بندگی گذاشت، زیرا علم راهنمای عمل انسان است و به عمل او جهت صحیح می‌دهد. انسان جاهل هر چه تلاش و مجاهدت کند و بر مراقبات خود بیفزاید باید بداند هیچ‌گاه در صراط مستقیم پیش نمی‌رود زیرا به دلیل جهل به ریزه‌کاری‌ها و آداب بندگی، اعمال فاسدش از اعمال صالح و نیکش بیشتر می‌گردد و این اتفاق عین سقوط در ورطه گمراهی می‌باشد.
نداشتن علم موجب هلاکت است
آیت‌الله شجاعی (ره) چنین فرموده است: «سالکی که مجاهدت علمی کامل نداشته و راه خدا را آن چنان که ابلاغ شده است نداند و با بی‌خبری قدم در طریق الی الله بگذارد، طبعا در یک مسیر انحرافی پیش می‌رود و قدم به قدم مرتکب لغزش‌ها و ضلالت‌ها گشته و علی الاتصال دارای اشتباهات خواهد بود. چه بسا در همان حال که مدعی طلب است و خود را در طلب حق و رضوان حق و لقاء حق می‌داند، بدون اینکه خود او توجه داشته باشد، حرکت‌هایی بکند که جز دوری از حق و سخط حق و طرد حق، نتیجۀ دیگری به دنبال نداشته و جز خسران و هلاکت، عایدی بر آنها مترتب نگردد.و یا لااقل اعمال صالحه و حرکات مطلوب را با اعمال و حرکات نامطلوب و ناصحیح به هم آمیخته و اخلاق و اوصاف رذیله را با اخلاق و اوصاف فاضله خلط نموده و فکر و عقاید باطله را با افکار و عقائد حقه، نیات حسنه را با نیات خبیثه مخلوط بکند و در نتیجه، در مقام سلوک الی الله قدم به سوی حق و گاهی قدم در فرار از حق برداشته و گاهی پیش برود و گاهی به عقب برگردد و درنهایت بعد از مدت‌های طولانی و مجاهدتهای مفصّل، بدون اینکه خود او به سرّ مسئله توجه داشته باشد، به مقصد نرسد و در خسران بزرگی افتاده و محروم گردد» 3
برکات علم
اکنون که مضرات جهل در بندگی خدا را تا حدودی دانستیم، لازم است برکاتی که علم خود برای انسان می‌آورد را بیان نماییم تا طالبین حقیقت به روشنی متوجه شوند که علم، حلقۀ گمشدۀ تزکیه و خودسازی می‌باشد به نحوی که سلوک بدون آن امری عبث و بیهوده است.الف) علم قلب را زنده می‌کند و به انسان بصیرت و بینایی می‌دهد. رسول خدا(ص) فرمودند: إِنَّ الْعِلْمَ حَیَاةُ الْقُلُوبِ مِنَ الْجَهْلِ وَ ضِیَاءُ الْأَبْصَارِ مِنَ الظُّلْمَةِ، علم مایۀ حیات دل‌ها و نجات از جهل است و به انسان بصیرت از تاریکی‌ها می‌دهد» 4
ب) علم بنده را به سوی مقامات عالیه سوق می‌دهد و او را همنشین خوبان و اهل معرفت می‌کند. در ادامه همان روایت آمده است: «یَبْلُغُ بِالْعَبْدِ مَنَازِلَ الْأَخْیَارِ وَ مَجَالِسَ الْأَبْرَارِ وَ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى فِی الْآخِرَةِ وَ الْأُولَى، بنده را به مقام‌هاى نیکان و مجالس خوبان و درجات بالاى آخرت و دنیا مى‌رساند».
ج) علم سبب اطاعت خداوند و شناخت حلال و حرام الهی می‌گردد. رسول خدا(ص) در ادامه همان روایت فرمودند: «بِهِ یُطَاعُ الرَّبُّ وَ یُعْبَدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ یُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ، به وسیلۀ آن خدا عبادت مى‌گردد و صلۀ رحم به جا مى‌آید و حلال و حرام شناخته مى‌شود».
فرصت یادگیری
هر انسانی که طالب خداوند است و قصد دارد به قرب او نائل شود، باید بداند که بدون مجاهدت علمی و پیگیری مداوم هیچ‌گاه نمی‌تواند موفق شود، زیرا عمل صالح (که سبب صعود او به سوی خداوند می‌گردد) در گروی علم دقیق و صحیح و برگرفته از منابع دینی می‌باشد و علم جلودار آن است. رسول اکرم(ص) فرمودند: «الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ تَابِعُه. «علم جلودار عمل و عمل تابع آن است» 5اهمیت علم آموزی و معارف دینی آنقدر مهم و اساسی می‌باشد که کسب آن بر هر زن و مرد مسلمانی واجب است. امام صادق(ع) فرموده است که رسول خدا(ص) فرموده است: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَةٍ؛ طلب علم بر هر مرد مسلمان و زن مسلمانی واجب است و آن علم تقوی و دین است، که امام صاق(ع) در تفسیر علم در کلام پیامبر(ص) فرموده است: أَیْ عِلْمِ التَّقْوَى وَ الْیَقِین؛ یعنی علم تقوی و دین بر مسلمانان واجب می‌باشد» 6
اگر سالکی به دلیل مشغله‌های روزمره نتواند به تعلیم علم دین بپردازد لازم است وقت خود را در روز جمعه برای این امر خالی نماید. رسول خدا(ص) فرموده است: «أُفٍّ لِرَجُلٍ لَایُفَرِّغُ نَفْسَهُ فِی کُلِ جُمُعَةٍ لِأَمْرِ دِینِهِ، فَیَتَعَاهَدَهُ وَیَسْأَلَ عَنْ دِینِهِ؛ اف بر مردی که خود را در هر روز جمعه هفته ای یک روز برای امر دینش آماده نکند تا با آن تجدید عهد کند و از دینش سوال کند».
نتیجه
از مجموع معارفی که پیرامون یادگیری علم وجود دارد، فهمیده می‌شود علم گوهری نورانی می‌باشد که بدون آن هیچ انسانی در زندگی دینی خود موفق نخواهد شد. چنین انسانی در روز قیامت دچار حسرتی شکننده و عجیبی خواهد شد زیرا به روشنی می‌بیند هر کس که به جایی رسیده است به سبب معرفت صحیحش از دین بوده است.پی‌نوشت:
[1] الشافی فی شرح الکافی(للملا خلیل القزوینی)،ج1،ص373
[2] اصول کافی،ج1،ص43
[3] مقالات مبانی نظریه تزکیه ج 1 ص 107
[4] إرشاد القلوب إلى الصواب(للدیلمی)، ج1،ص165
[5] الخصال،ج2،ص523
[6] مصباح‌الشریعه،ص13
