برآوردهای انجام‌شده نشان می‌دهد که میزان باروری کل کشورمان در حدود ۷.۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۴۵ به ۶.۳ فرزند در سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است. بعد از این کاهش اولیه موقتاً وقفه‌ای در گذار جمعیتی ایران پدید می‌آید و تحت تأثیر شرایط متأثر از رویداد انقلاب اسلامی، باروری بین سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۸ افزایش می‌یابد و سپس تا حوالی سال ۱۳۶۳ روند نسبتاً ثابتی را ادامه می‌دهد.
از سال ۱۳۶۳ به بعد مجدداً به‌تدریج روند کاهش باروری آغاز می‌شود و از ۶.۹ فرزند برای هر زن در این سال به ۵.۵ فرزند در سال ۱۳۶۷ که زمان راه‌اندازی مجدد برنامه‌های تنظیم خانواده است، می‌رسد. از این زمان به بعد کاهش باروری به‌سرعت روند انتقالی خود را طی میکند و میزان باروری کل به حدود ۲.۱۷ در سال ۱۳۷۹ می‌رسد.
برآوردهای اخیر نشان می‌دهد که سطح باروری از حدود ۱.۸ فرزند به‌ازای هر زن در سال ۱۳۹۰ با افزایش جزئی حدود ۲ فرزند به‌ازای هر زن در سال منتهی به سال سرشماری ۱۳۹۵ شده است.
روند نزولی در میزان باروری در ایران و کاهش نرخ رشد جمعیت باعث شده است که وضعیت جمعیتی کشور در آینده نزدیک به مرز هشدار برسد.
چرا فرزندآوری کم شده است؟
در روزهای اخیر از زبان مقامات وزارت بهداشت هشدارهایی دربارۀ کاهش نرخ باروری و فرزند آوری و اصطلاح «پیر شدن جمعیت» در ایران می‌شنویم و در رسانه‌ها منتشر شده است.
مدیر کل سلامت، جمعیت و خانوادۀ این وزارتخانه گفته است: «با این روند در 30 سال آینده یکی از کشورهای پیر خواهیم بود و این موضوع در همۀ حوزه‌های علمی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی خطرناک است.»
مشاور عالی وزیر بهداشت هم گفته است: «نرخ رشد جمعیت کشور به کمتر از یک درصد کاهش یافته است. تک فرزندی بلای جان فرزندی است که به دنیا می‌آید. صدا وسیما باید در خصوص افزایش جمعیت به مردم و خانواده‌ها آموزش دهد.»
بر اساس دو مطالعه ملی نگرش‌سنجی که در سال‌های ۸۲ و ۹۴ انجام گرفت، مشخص شده که جامعه ایرانی بیش از تعداد فرزندانی که دارد، مایل به فرزندآوری است؛ این نکته نشان می‌دهد که موانعی بر سر راه زوجین قرار دارد که مانع از برآورده شدن این تمایل می‌شود.
البته برخی از موانع به راحتی رفع شدنی است، اما برخی دیگر نیاز به مطالعه دارد؛ بر این اساس، جامعه ایران دو سال دیرتر از تمایل خود ازدواج میکند! سیاستگذاران باید از طریق سیاست‌گذاری‌های صحیح، این روند را تسهیل کنند تا جوانان در زمانی که تمایل دارند، قادر به ازدواج و فرزندآوری باشند.
از سوی دیگر باید توجه داشت که ۲۰ درصد جمعیت کشور که ظرفیت باروری دارد با "ناباروری" درگیر است! مسئله افزایش طلاق و توجه به جایگاه و شأن مادری در میان مردم نیز از مواردی است که حتماً باید در مسئله فرزندآوری و جمعیت مورد توجه قرار گیرد.
کشور در سه دهه دهه آینده با افت مشخصه‌های جمعیتی رو‌به‌رو خواهد شد و امروز زمانی است که می‌توان به مسئله "افزایش جمعیت" پرداخت و آن را اصلاح کرد، همان امری که در دیگر کشورهای جهان نیز این اتفاق افتاده است.
در ادامه با بررسی معضلات اجتماعی‌ای که در کشور با آن رو به رو هستیم؛ چند فاکتور مهم مؤثر بر مقوله "جمعیت" شناسایی شده که حل آنها، سهم عمده‌ای در تغییرات و افزایش جمعیت ایفا میکند؛ بر این اساس رسیدگی به موضوعات زیر باید مورد توجه دولت، مجلس و ارگان‌های مربوطه قرار گیرد:
۱ - کاهش سن ازدواج و جلوگیری از افزایش آن
۲- ارائه مشوق‌های فرزندآوری
۳- بیمه ناباروری (۲۰ درصد زوجین کشور در سن باروری با این معضل رو‌به‌رو هستند!)
۴- حفظ ارزش مادری و خانه‌داری
۵- کنترل طلاق(طلاق طی ۱۰ سال اخیر دو برابر شده است)
۶- سقط جنین (در کشور سالانه حدود ۳۰۰ هزار سقط خودخواسته انجام می‌شود!)
۷- رصد کارشناسی وضعیت جمعیت
مسیر فرزندآوری چگونه هموار می‌شود؟
نگاهی به پیش‌بینی‌های هشدار‌دهنده از آینده نه چندان دوری که کشور به پیری جمعیت و کاهش نسل جوان و موتور محرکه دچار خواهد شد، این نکته را گوشزد میکند که امروز موضوع فرزندآوری و ترمیم نرخ تولد باید به‌عنوان دغدغه مسئولان و همین‌طور مسئولیت اجتماعی مردم نهادینه شود. ترغیب و تشویق زوج‌های جوانی که این روزها تمایل کمتری به فرزندآوری دارند از راه‌های مختلف باید سرلوحه سیاست‌های کشور و دولت باشد.
اهمیت تبلیغ و ترویج موضوع فرزندآوری در رسانه ملی
یکی از موضوعاتی که در زمینه فرزندآوری از سوی کارشناسان مطرح می‌شود انجام کار فرهنگی و تبلیغی برای نشان دادن اهمیت موضوع و تشویق زوج‌های جوان به سمت فرزندآوری بیشتر است. عضو شورای راهبردی جمعیت در این زمینه با تأکید بر نقش پررنگ صداوسیما در اصلاح باورهای نادرست جمعیتی مردم می‌گوید: صداوسیما بحث جمعیت را در قالب گفت‌وگو و سخنرانی مطرح میکند اما در قالب‌های دیگر به آن نپرداخته است؛ ما شاهد بوده‌ایم که به‌هنگام پخش سریال‌های پرمخاطب تلویزیون، خیابان‌ها خلوت می‌شود، این نشان از تأثیر این سازمان به روی اقشار مختلف مردم دارد.دکتر فرشته روح افزا، عضو شورای راهبردی جمعیت اظهار دارد که صداوسیما واقعاًً لازم است به‌طور جدی به بحث جمعیت ورود کند؛ در زمان حاضر این سازمان عملکرد ضعیفی در این رابطه دارد؛ تلویزیون چقدر لذت‌های فرزندآوری را به مردم نشان داده است؟ یا اینکه چقدر به معضلات خانواده‌های تک‌فرزند پرداخته است؟ تاکنون چند سریال به این محور پرداخته‌اند؟! اینکه مردم را تشویق به فرزندآوری کنیم به تنهایی کافی نیست باید پیش از آن بسترهای فرهنگی مناسبی را ایجاد کنیم؛ فرهنگ و اقتصاد باید به‌موازات هم رشد کند تا مسئله جمعیت اصلاح شود.
در کتاب‌های روانشناسی در مورد تأثیرات روحی و روانی مادر شدن تأکید شده که فرزندآوری بیش از آنکه به فرزند مربوط باشد، به مادران از نظر روحی، روانی و جسمی کمک میکند؛ این بحث‌ها در جامعه ما و از تریبون صداوسیما مطرح نشده است در حالی که در مورد روابط خارج از ازدواج و دوستی‌های نامتعارف، ده‌ها فیلم و سریال ساخته شده است! با مضمون آرامش مادر شدن و تأثیرات آن بر زندگی والدین هنوز فیلم اثرگذاری ساخته نشده است؛ حمایت‌های مادران همیشه مادی نیست و می‌تواند با چنین شیوه‌هایی صورت بگیرد، خیلی از خانم‌ها حاضرند یک خانه گرم، صمیمی و عاطفی داشته باشند ولو اینکه از همه امکانات مادی برخوردار نباشند.
بحث جمعیت تنها محدود به ابعاد فرهنگی و اقتصادی نمی‌شود و فاکتورهای دیگری را نیز شامل می‌شود، اگر به سایت ثبت احوال مراجعه کنیم، برای مثال می‌توانیم آمار ازدواج شمیرانات را با شهرری مقایسه کنیم؛ در شمال تهران تمایل ازدواج و به‌تبع آن فرزندآوری کمتر است! آمار ثبت احوال نشان می‌دهد که از سن 15 تا 29 سال حدود 19 میلیون و 900 هزار جوان در انتظار ازدواج داریم البته در حال حاضر تا سنین 40 سالگی هم در انتظار ازدواج هستند؛ بر این اساس، سیاست‌های جمعیتی کشور نباید اصطلاحاً به روی باد حرکت کند! و باید بر این معضل، چاره‌ای اندیشیده شود؛ همه نهادها و سازمان‌ها باید برای ایجاد فرهنگ درست، دست به کار شوند.
اقدامات بسیار جدی برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری در دیگر کشورها
بعد از تذکرهای جمعیتی رهبر معظم انقلاب، برای آنکه اهمیت موضوع جمعیت مشخص شود به سراغ سیاست‌های تشویقی دیگر کشورهای دنیا رفتیم؛ در این کشورها، اقدامات بسیار جدی برای تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری صورت گرفته است؛ برای مثال، در رابطه با اشتغال زنان، در زمان حاضر در کشور ما فرزندآوری مادران تقریباً منجر به از دست دادن شغل آنها می‌شود! در حالی که در کشورهای دیگر این‌طور نیست؛ در سوئیس مادران می‌توانند تا سه سال از مرخصی با حقوق استفاده کنند! ما هنوز نتوانستیم مرخصی بدون حقوق مادران را جا بیندازیم! در کارخانه‌ها به زنان کارگر اعلام می‌شود که تنها 10 روز پس از زایمان باید در محل کار خود حاضر شوند!استقرار زمینه‌های فرهنگی در موضوع جمعیت به یک‌سری پیش‌نیاز احتیاج دارد؛ این پیش‌نیازها به سیاست‌های دولت، مجلس و قوه قضائیه مربوط می‌شود؛ قوه قضائیه باید حقوق مادران را به رسمیت بشناسد و دولت باید این حقوق را به مادران بدهد؛ نمونه دیگر، بیمه زنان خانه‌دار است؛ در دیگر کشورهای دنیا بیمه زنان خانه‌دار در صورت تولد فرزندان یا در دوران بیکاری، افزایش می‌یابد و حتی هزینه مهدکودک به خانواده‌ها پرداخت می‌شود!
از نقض آموزش و پرورش رایگان تا تبلیغ غلط درباره روش‌های پیشگیری از بارداری
نباید نقش مهم آموزش و پرورش و وزارت ورزش و جوانان را در این رابطه دست‌کم بگیریم، اینها حلقه‌های مفقوده موضوع جمعیت هستند؛ مثلاً یکی از دغدغه‌های والدین این است که فرزندانشان را در محیط مناسبی تربیت کنند، طبق قانون اساسی، هزینه تحصیلات و مدرسه برای فرزندان رایگان است اما مدارس غیرانتفاعی این قانون را نقض کرده‌اند؛ چقدر به این موضوع پرداخته شده است؟ از طرف دیگر وزارت بهداشت را داریم که حتی هنوز از تبلیغ روش‌های پیشگیری از باروری دست برنمی‌دارد! و به غلط در مورد وازکتومی و توبکتومی بیان می‌شود که اینها عمل‌های بازگشت‌پذیر هستند!لطمه‌هایی که از نسخه غربی می‌خوریم
عضو شورای راهبردی جمعیت اظهار داشت: مدل غربی به ما می‌گوید خانم‌ها باید مستقل و اشتغال داشته باشند و بیشتر به خودشان برسند! این سبک زندگی منجر به کاهش ازدواج، تک‌فرزندی و تأثیرات سوء آن می‌شود. از طرفی تنهایی کودکان در آینده منجر به آسیب‌های روانی در شخصیت آنها می‌شود؛ حضور اعضای خانواده کنار هم در میانسالی و سالمندی، نسخه‌های غربی همچون خانه سالمندان را خود به خود باطل میکند.وی یادآور شد: جمعیت یک پازل گسترده است و بیشتر وزارتخانه‌های کشور را با خود درگیر میکند؛ وزارت جوانان، بهداشت، ارشاد و آموزش و پرورش از این جمله‌اند؛ متأسفانه ما از غلط‌های کشورهای غربی تقلید می‌کنیم اما در موضوعاتی مثل سیاست‌های تشویقی فرزندآوری که در آن موفق بودند، نمونه‌برداری نمی‌کنیم! کشورهای دیگر حتی ساختار خانه سالمندان را تغییر داده‌اند و سعی در کم کردن آنها دارند و بیشتر از حمایت‌های عاطفی استفاده می‌کنند؛ سالمندان باید کنار نوه‌ها و فرزندانشان باشند؛ ما مقلد غلط شده‌ایم و از موارد مثبتی که در سطح جهان اتفاق افتاده است، الگو نمی‌گیریم.
قوانین و وظایف بر زمین مانده
در همین زمینه رئیس شورای اجتماعی زنان با اشاره به سیاست‌های به‌زمین‌مانده در حوزه خانواده و جمعیت اظهار داشت: شورای اجتماعی - فرهنگی زنان و خانواده، شورای تخصصی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در حوزه زنان و خانواده است؛ برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و نظارت بر اجرای قوانین مربوطه به‌عهده این شورا است.کبری خزعلی گفت: تاکنون در بحث ازدواج و جمعیت، دو سیاست مصوب داشتیم؛ سیاست نخست که به تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده می‌پرداخت در سال 83 تصویب شد و در موضوع جمعیت نیز سیاستی در سال 90 به تصویب رسید؛ مجموعه این سیاست‌ها در مهندسی فرهنگی جمع‌آوری شدند؛ هدف چهارم، مهندسی بحث جمعیت و هدف سوم آن خانواده است؛ این سیاست‌ها دوبار توسط دو رئیس‌جمهور ابلاغ شده است؛ بار اول سال 91 و بار دوم سال 93 و باید گزارشات آن را ستاد مهندسی فرهنگی هر 6 ماه یک‌بار دریافت کند؛ تقسیم کار در این دولت نیز با امضای دکتر جهانگیری ابلاغ شده است. خزعلی افزود: بر این اساس، مجلس، دولت و قوه قضائیه وظایفی دارند؛ این وظایف برای این قوا، تعیین تکلیف شده و در ستاد ملی زنان و خانواده به تصویب رسیده و مصوبات آن برای همه دستگاه‌ها لازم‌الاجرا است؛ به‌طوری که وظایف و بودجه‌های مربوطه از سال 92، هرساله به تصویب می‌رسد اما با تغییر دولت، این موضوعات مسکوت ماندند.
وی ادامه داد: از طرفی قانون تسهیل ازدواج جوانان را داریم که از سال 84 مصوب مجلس شده است و قرار بود آیین‌نامه‌ای برای آن نوشته شود؛ در این راستا، دولت صندوق مهر رضا را تشکیل داد که در تعارض با قانون تسهیل ازدواج قرار می‌گرفت لذا حتی در نوشتن آیین‌نامه تعلل شد! قرار بود برای ازدواج و مسکن، تا سه سال از جوانان حمایت شود که اثری از آن نیست و دولت‌های بعدی هم گزارش‌هایی از پرداخت وام و تسهیلات ازدواج ارائه دادند، با این حال می‌توان گفت که 90 درصد این قانون رها شده است!
رئیس شورای اجتماعی فرهنگی زنان خاطرنشان کرد: در بحث جمعیت هم سال 90، برای نخستین بار قانونی در دولت مصوب شد که قانون تنظیم خانواده سال 72 را که در راستای کاهش جمعیت قبل از انقلاب بود، لغو می‌کرد؛ لغو قانون تنظیم خانواده در سال 90 به‌صورت لایحه از طرف دولت به مجلس رفت اما در مجلس توسط برخی کمیسیون از جمله کمیسیون بهداشت به بازی گرفته شد و در نتیجه رها شد! در ادامه، متن بعدی را خود نمایندگان مجلس تنظیم کردند که برای دوفوریتی شدن هم رأی خوبی آورد؛ اما در ادامه یک‌فوریت آن رأی آورد و آن هم طرح افزایش نرخ باروری و جلوگیری از کاهش جمعیت بود.
خزعلی افزود: این طرح، مواد کامل و قاطعی داشت که نخست، از همه روش‌های کنترل جمعیت و عقیم‌سازی جلوگیری می‌کرد و به تمام دستگاه‌ها برای موضوعات اجرایی و نظارتی کمک می‌کرد تا جلوی تخلفات این حوزه گرفته شود؛ بندهای دیگر این لایحه نیز به تخصیص بودجه به سلامت مادر و کودک می‌پرداخت؛ و ماده آخر قانون تنظیم خانواده را لغو می‌کرد اما این طرح نیز به‌بازی کمیسیون بهداشت گرفته شد و به‌عنوان یک طرح پُر‌اشکال، شورای نگهبان به آن ایراد گرفت و در ادامه کمیسیون بهداشت نیز آن را رها کرد.
وی اظهار داشت: بعد از آن به طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده رسیدیم که مجموعه‌ای از سیاست‌ها، برنامه‌ها و قوانین موجود است؛ این طرح از سال 91 تاکنون در مجلس می‌چرخد و از آن‌جایی که بسیار پرحجم و پرهزینه است، دولت نسبت به بار مالی آن ایراد گرفته است؛ بعد از چندین بار اصلاح، مجلس یازدهم با اعلام وصول این طرح، فعالیت خود را آغاز کرد؛ امیدواریم این طرح بالاخره در این مجلس به نتیجه برسد.
خزعلی گفت: وظیفه نخست مجلس، قانونگذاری در راستای سیاست‌های کلان کشور است و وظیفه دوم آن، نقش نظارتی بر اجرای قوانین است؛ مجلس از سال 85 چند بار از وزیر درباره موضوع ازدواج سؤال کرده است؟ وقتی 16 میلیون جوان مجرد و در انتظار ازدواج داریم، بالطبع فرزندآوری متوقف می‌شود و مفاسد و آسیب‌های اجتماعی افزایش می‌یابد! اتفاقاً باید بگویم که ما جوانان خوب و پاکی داریم که تا این حد با تحمل فشارهای ناشی از عدم ازدواج، زندگی می‌کنند؛ تاکنون مجلس در فرایند قانونگذاری، کار خود را به‌درستی انجام نداده و به روی مسائل جمعیتی هم نظارتی نداشته است؛ قوانین این حوزه معطلند و ما عملاًً غیر از قانون تنظیم خانواده قبل از انقلاب که در سال 72 مجدداًً تصویب شد، هیچ قانون دیگری نداشته‌ایم.
وی تصریح کرد: قانون تنظیم خانواده در سال 71 به هدف نهایی خود یعنی متوسط چهار فرزند برای سال 90 رسید اما سال 72 مجدداًً قوانین کاهش جمعیتی تصویب شد که تاکنون نیز ادامه پیدا کرده است. در قوه مجریه، ارگانی که بیشترین تأثیر را در کنترل جمعیت داشته، وزارت بهداشت بوده و مکرراً این دستگاه از صندوق جمعیت سازمان ملل جایزه دریافت کرده است. گویی به این خاطر که از طرف این آژانس‌ها و سازمان‌ها (صندوق جمعیت سازمان‌ملل) تأیید می‌شوند تصور می‌کنند که کارشان درست است! در نتیجه روال کاهش جمعیت را به نام حفظ سلامت فرزندآوری مطلوب، ادامه می‌دهند و حتی حاضر نیستند لااقل آموزش‌ها و خدمات کنترلی را متوقف‌کنند.
تغییر نگرش مردم در موضوع تک‌فرزندی با فرهنگ‌سازی و تبلیغات غلط
در ادامه یک روانشناس بالینی در این مورد: فرهنگ‌سازی و تبلیغات غلط در موضوع تک‌فرزندی نگرش مردم را تغییر داده و مردم به باور اشتباه تک‌فرزندی به جای چند فرزندی رسیده‌اند در حالی که تک‌فرزندی تبعات بسیاری از جمله پایین آمدن تاب‌آوری در آنها می‌شود.ناهید دیناروند افزود: تک فرزندان مدیریت حل مسئله را آموزش ندیدند چرا که مسائل و مشکلات را پدر و مادر‌ها حل کرده‌اند و در آینده دچار چالش می‌شوند همچنین یک خلأ عاطفی و فرهنگی همیشه در کنار اینها وجود دارد و نمی‌توانند ایثار و گذشت را برای طرف مقابل داشته باشند.
این روانشناس بالینی افزود: در خانواده چند فرزندی، فرزندان همدیگر را تربیت و آموزش می‌دهند و امید به زندگی برای مادران بالاتر می‌رود.
عزم و دغدغه مسئولان از تسهیل ازدواج و فرزندآوری تا اصلاح باورهای غلط فرهنگی
آنچه از مجموع این نظرات بر می‌آید آنکه با توجه به اهمیت موضوع فرزندآوری برای آینده کشور و بهره‌مندی از پتانسیل پُرارزش پنجره جمعیتی و غلبه جمعیتی نسل جوان در شرایط فعلی، باید از یک سو مجلس، دولت و سازمان‌های موثر، در زمینه تسهیل شرایط ازدواج و فرزندآوری و تشویق و ترغیب جوانان برای ورود به این موضوع حیاتی و مهم بیش از پیش و با عزم و داشتن دغدغه وارد گود شوند و از طریق هر راه و تدبیری به حل مشکلات و رفع موانع کمک کنند و از سوی دیگر سازمان‌های رسمی و غیررسمی فرهنگی از صداوسیما و رسانه‌ها گرفته تا اهل منبر، فعالان فرهنگی و جهادی در مساجد و... به موضع فرهنگ‌سازی در این زمینه ورود کرده و رفع مشکلات و موانع در این راه را به‌عنوان یک کار جهادی مهم نگاه کنند. اصلاح باورهای غلط برخی خانواده‌ها و جوانان نیز در زمینه تشکیل خانواده و فرزندآوری و تغییر سبک زندگی‌های نامأنوس با فرهنگ ایرانی اسلامی باید مورد توجه قرار گیرد.منبع:
1. شفقنا/ کاهش نگران‌کننده نرخ فرزندآوری در ایران / چراغ‌های هشدار روشن شد
2. الف/ چرا فرزندآوری کم شده/ آیا جامعه هم پیر می‌شود؟
3. اعتماد آنلاین/ موانع فرزندآوری در ایران چیست؟
4. کیهان/ مسیر فرزندآوری چگونه هموار می‌شود؟
