آنچه درباره حج و سفر به سرزمین وحی نوشته‌اند

راسخون : نویسندگان، شاعران، سفرنامه‌نویسان و اندیشمندان بسیاری درباره سفر به سرزمین قبله و خانه خدا نوشته‌اند، اما شاید اثری خواندنی‌تر از «خسی در میقات» جلال آل‌احمد خلق نشده باشد.

به گزارش راسخون به نقل از فارس، از 3 روز دیگر، زائران حرم نورانی پیامبر مکرم اسلام و بیت‌الله الحرام، راهی سرزمین زیبای وحی می‌شوند تا با اندوخته‌های جاودانه‌ از این سفر معنوی به کشور بازگردند. حضور بیش از یک ماه در دو شهر مکه مکرمه و مدینه منوره، زادگاه رسول گرامی اسلام و خاستگاه و محل تبلیغ دین مبین ما در صدر اسلام، همچنین بازدید از اماکن شریف و مقدس این دو شهر از جمله قبرستان بقیع، منطقه زیبای وقوع جنگ احد، مسجد قبا، مسجد ذوقبلتین، مسجد شجره، غار حرا، غار و کوه ثور، شعب ابی‌طالب و... آنقدر جذاب و رویایی است که هر زائری می‌تواند مشاهدات خود را از این سفر تاریخی روی کاغذ بیاورد.

حضور زائران و حاجیان در ایام پنج‌روزه تشریق در عرفات، مشعر و منا با لباس احرام نیز حال و هوایی عجیب دارد که می‌توان از این حضور روحانی، سفرنامه و تجربه‌نگاری کرد. به همین دلیل شاید تمام نویسندگان و اندیشمندان با سفر به این سرزمین زیبا، دست به قلم می‌برند و اثری برخاسته از جان و روان خود خلق می‌کنند.

ما در این مقال، بنا داریم برخی از آنچه درباره حج به رشته تحریر درآمده و در قالب کتاب رهسپار بازار نشر شده است، معرفی کنیم. منتها رویکرد ما در این مطلب، بیشتر معطوف به کارهایی است که با نگرشی هنرمندانه و ادبی مهمان چشم‌های مخاطبان حوزه کتاب شده است. بنابراین اگر در این فرصت کوتاه، امکان معرفی تمام کتاب‌ها نیست و نمی‌شود متن جامع و کاملی در این عرصه منتشر کرد، به خاطر ضرورت پرهیز از اطناب در نوشتاری است که در فضای مجازی منتشر می‌شود.
ضمناً برخی از این کتاب‌ها صرفاً از منتشرات حوزه نمایندگی ولی فقیه در سازمان حج و زیارت هستند.

1ـ به‌ سوی‌ خدا می‌‌رویم: این کتاب را آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، نخستین امام جمعه تهران نوشته، اما سال‌ها پس از رحلت این روحانی محبوب و در سال 81 منتشر شده است. این کتاب، گزارش سفرهای زیارتی نویسنده به عتبات عالیات و مکه و مدینه در سال 1331 شمسی (1371 قمری) است. مؤلف و همراهان با عبور از کشور عراق و زیارت اماکن مقدس کربلا و کاظمین راهی شام می‌شوند. پس از استراحتی در شام به بیروت رفته و از آنجا با هواپیما به عربستان عازم می‌شوند. هواپیما در جده فرود می‌آید و از آنجا به سمت مکه حرکت می‌کنند. توصیف تمام اماکن و مقام‌هایی که مؤلف در شهرهای مکه و مدینه زیارت کرده در ادامه آمده است. این کتاب را نشر مشعر در 295 صفحه رقعی چاپ کرده است.

2ـ چلچراغ اشک: این کتاب در سال 1378 به قلم رحیم کارگر در 342 صفحه و قطع رقعی از سوی نشر مشعر منتشر شده و مؤلّف در این کتاب با گردآوری اشعاری برگزیده در سه بخش عرفانی، مراثی و مدایح، مداحان خاندان نبوّت و مرثیه‌خوانان را در این کار یاری می‌کند.

3ـ بخت خاک: این کتاب، سفرنامه اسماعیل شفیعی سروستانی به مکه و مدینه و نیز عتبات عالیات است؛ به نحوی که بخش اول، سفرنامه حج و بخش دوم سفرنامه عتبات عالیات نویسنده است. بخش اول این کتاب با عنوان «شوق کعبه» پیشتر توسط انتشارات مؤسسه کیهان منتشر شده بود. در واقع، «بخت خاک» رهاورد سفر به دیار قبله و سرزمین عراق است. اقلیمی نشان شده که بخت آسمانی امکان ماندگاری و تأثیرگذار را در طول حیات بر کره خاکی از بدو خلقت آدم تا ابدالآباد ممکن ساخته است. این اثر، سفرنامه‌ای کم‌نظیر در خصوص اماکن مذهبی است و آن چنان که نویسنده اذعان دارد اگرچه مکه، مدینه، کربلا، نجف و شام جدا و دور از هم به نظر می‌رسند اما، جملگی قطعاتی نشان شده‌اند که بسان قطعات یک پازل در کنار هم فراروی زائر تصویری بزرگ، گویا و زنده را می‌نمایاند. «بخت خاک» در سال 1382 توسط انتشارات موعود عصر (ع‍ج) به چاپ رسید.

4ـ حج در آینه شعر فارسی: این کتاب را محمد شجاعی نوشته و نشر مشعر آن را در 384 صفحه وزیری منتشر کرده است. کتاب حاضر، شامل اشعار پارسی‌گویان از قرن سوم تا قرن دهم است که به صورت موضوعی گردآوری شده است. گردآورنده از زوایای گوناگون و تازه، به منظره زیبا و تماشایی حج نگریسته و از مناظر دلگشا و دل‌انگیز آن بهره‌مند شده است. در متن و پاورقی‌ها به عنوان مثال، به بُعد تاریخی حج نظر افکنده و هم به جغرافیای آن نگاه انداخته و نیز یک دوره آداب و اسرار حج را بررسی و تحقیق کرده و به نکات نگفته و نهفته بسیاری رسیده است.

5ـ حج در ادب فارسی: این کتاب، نوشته خلیل‌الله یزدانی نوشته و در سال 1379 در 407 صفحه وزیری منتشر شده است. حج، عشق و تعبّد و بسیج توحیدی برای ایجاد ارزش‌های انسانی الهی در حج گزار و محو اخلاق شیطانی از او است. در این باره در حدیث و سنّت سخن بسیار است. ادیبان با دستمایه قرار دادن آنها، در شعر و ادب فارسی، آثار ادبی ارزشمندی آفریده و در این زمینه میراث گرانبهایی از خود به جای گذارده اند. کتاب حاضر گزیده‌ای از آنها را ارائه می‌دهد.

6ـ اخلاق‌ و آداب‌ در حج‌ و زیارت‌: حجت‌الاسلام محمدتقی رهبر در این کتاب به بررسی مناسک و آداب اخلاقی و رسوم اجتماعی حج نشسته است. او ابتدا به جایگاه تزکیه و اخلاق، ضعف‌های اخلاقی و عملی و مسئولیت اخلاقی انسان‌ها اشاره می‌کند و سپس به مقدمات سفر پرداخته و در این ارتباط موضوعاتی چون توجه به عظمت حج، تجرید قلب و خلوص نیت را مطرح می‌سازد. همچنین مطالبی در خصوص مناسک و آداب حج، اصلاح مال و مسائل حقوقی، انتخاب هم‌سفر، لوازم سفر، آداب و اخلاق در سفر، نحوه‌ شروع سفر، مراقبت اخلاقی در جمع، مصاحبت درست و آداب سخن و سکوت بیان می‌کند. در پایان نیز به اخلاق و آداب در حرمین و رفتار با زائران دیگر اشاره کرده و در خصوص استفاده از فرصت‌های معنوی حج، تودیع و رهاورد چنین سفر مهمی سخن می‌راند. این کتاب را نیز نشر مشعر تهیه کرده است.

7ـ فرهنگ و آداب زیارت: این کتاب را مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما در سال 1387 منتشر کرده و مجموعه مطالبی درباره جایگاه زیارت، انواع زیارت، محتوای زیارت‌نامه‌ها و آداب زیارت را شامل می‌شود. پژوهشگر این اثر کوشیده تا با جستجو در منابع زیارت‌پژوهی، مجموعه مطالبی در این باره تهیه و در زمینه برنامه‌سازی در اختیار سازمان صداد و سیما قرار دهد. مطالب این کتاب در 6 فصل می‌گنجد که کلیات (مفهوم‌شناسی زیارت، فضیلت زیارت، ارکان زیارت، رابطه زیارت با دعا، جایگاه زیارت در ادیان دیگر، تاریخ زیارت در اسلام، مقایسه تطبیقی زیارت)، انواع زیارت و محتوای زیارت‌نامه‌ها، آشنایی با مهم‌ترین زیارت‌نامه‌ها، بررسی ابعاد زیارت، آداب زیارت و کارکرد زیارت را شامل می‌شود.

8ـ داستان‌ها و حکایت‌های حج: این کتاب هم اثر دیگری از رحیم کارگر است که در سال 1376 در 224 صفحه رقعی منتشر شده است. کتاب حاضر، بیان داستان‌ها و حکایت‌هایی است که برای حاجیان در سفر حج رخ داده و در 9 بخش تنظیم شده است؛ داستان‌هایی درباره حج، خاندان وحی، حج عارفان، حج عالمان، دیدار با صاحب‌الأمر، جوانان حج‌گزار، بانوان و حج و ....

9ـ صفای مدینه: محمود تاری، یکی از شاعران و مداحان دلسوخته و نام‌آشنای اهل بیت (ع) است. او که در زمره شاعران طرازاول حوزه ادبیات آئینی است این کتاب را در سال 1383 و در 48 صفحه جیبی به نشر مشعر داده و کتاب حاضر مجموعه اشعاری است که در ارتباط با مدینه، شهر پیامبر اکرم (ص) تدوین شده است.

10ـ گلچین شعر حج: ناصرخسرو، الهی قمشه‌ای، مولوی، جامی، حلاج، سعدی، سنایی غزنوی، فرخی سیستانی، خوشدل تهرانی، فیاض لاهیجی، پروین اعتصامی، امام خمینی (ره)، از جمله شاعرانی هستند که گلچینی از اشعار آن‌ها همراه با مختصری از شرح حالشان در این کتاب آمده است. سعید سمنانیان و الهه منفرد، این کتاب را به صورت گزیده در 337 صفحه وزیری در سال 1381 به چاپ رسانده‌اند.

11ـ شبنم احساس: این کتاب نیز مجموعه‌ای از اشعار شعرای گذشته و معاصر را که از نظر سبک و قالب، وزین و روان بوده است با موضوع مدینه منوره و گوهرهای شش‌گانه آن به ترتیب قرن‌هایی که شاعران در آن زندگی می‌کرده‌اند جمع‌آوری کرده که مجموعه‌ای خواندنی و قابل استفاده به نظر می‌رسد. محمد شجاعی، گردآوری این کتاب را که در سال 1384 در 448 صفحه وزیری منتشر شده، به عهده داشته است.

12ـ آثار اسلامى مکه و مدینه: این اثر بسیاری کاربردی، یکی از کتاب‌های نسبتاً قدیمی این حوزه است که به قلم حجت‌الاسلام رسول جعفریان، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نوشته شده است. این اثر آشنایى و اطلاعات فشرده‌اى را در باره جزیرةالعرب، آثار مکه و مسجدالحرام، مسجدالنبى، بقیع و آثار و مساجد مهم مدینه و برخى از دانستنى‌هایى را که زائر به آن نیاز دارد، در اختیار جویندگان قرار مى‌دهد. این کتاب را نیز نشر مشعر در سال 1371 منتشر کرده است.

کتاب‌های بسیاری هستند که در حوزه‌های شعر و داستان، سفرنامه، احکام و مسائل فقهی حج می‌گنجند، اما آثار معرفی شده در سطور بالا، فقط گزیده‌ای از آنچه در کشور ما درباره حج منتشر شده است را شامل می‌شود. از طرف دیگر، تهیه کتاب‌های معرفی شده به دلیل آنکه نشر مشعر بیشترین اثر را در این فهرست دارد، سهل‌تر است. این ناشر به دلیل وابستگی به سازمان حج و زیارت، نمایندگی‌های فراوانی در استان‌ها و شهرستان‌ها دارد و حتی فروشگاهی از منتشرات این ناشر در مدینه و مکه در بعثه جمهوری اسلامی برقرار خواهد بود.