فصلنامه وقف میراث جاویدان 91-92
فصلنامه وقف میراث جاویدان 91-92
وقف و اقتصاد
نادر ریاحی سامانی
این پژوهش با ارائه توصیفی نظری از وقف و امور خیریه به عنوان بخش سوم اقتصاد، تصویری از انواع دارایی‌های وقفی ارائه می‌دهد تا از این رهگذر، مسیری روشن برای سیاستگذاران و پژوهشگران جهت حل مشکلات این بخش در کشور نمایان گردد. این تحقیق با تقسیم بندی املاک وقفی به موقوفات انتفاعی و منفعتی، توجه خود را به املاک منفعتی مبذول می‌دارد و با احصاء انواع دارایی‌های ذیل این بخش، پیشنهادات و راه‌کارهایی برای حل چالش‌های این نوع موقوفات ارائه می‌دهد. در ادامه نیز با بیان چالش‌هایی که مانع توسعه جایگاه بخش سوم در اقتصاد کشور شده است، راه‌کارها و پیشنهاداتی برای ارتقای جایگاه و سهم این بخش در اقتصاد کشور ارائه می‌گردد. این پژوهش بر آن است تا با تلفیق رویکرد نظری با عرصه نهادی و اجرایی، دستاوری موثر برای سیاستگذاران و پژوهشگران فراهم آورد.
کلیدواژه‌ها: بخش سوم اقتصاد، موقوفات انتفاعی، موقوفات منفعتی، بانک وقف.
*******
وقف‌نگاری‌های شیخ صدوق
سید محسن موسوی
وقف‌نگاری، یکی از حوزه‌های نگارشی دانشمندان اسلامی در رشته‌های فقه و حدیث است. نگارش درباره وقف به‌خصوص آنچه که از زبان خاندان وحی و پیشوایان معصوم علیهم السلام نقل می‌شود، در تبیین فضیلت، آداب و احکام وقف و در نتیجه ترویج فرهنگ وقف نقش فراوانی دارد.
یکی از نگارندگان حوزه وقف، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق است که دو کتاب مستقل در این باره به نگارش درآورده است. در این نوشته که به شیوه توصیفی به سامان رسیده است، به معرفی آثار مستقل شیخ صدوقe درباره وقف و نیز مطالب پراکنده در کتاب‌های موجود ایشان درباره وقف پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها: وقف، وقف‌نگاری، شیخ صدوق.
*******
بررسی مسأله وقف در حکومت آل بویه
زینب ایزدی‌نیا
وقف یکی از پدیده‌های اجتماعی در حیاط بشری است که در ادوار تاریخی کم و بیش مورد توجه بوده است. با ظهور اسلام، این پدیده نیز به صورت موضوعی بس جدی که آثار مفیدی بر جامعه بشری داشته است مطرح گردید و در گفتار و رفتار اکرم صلّی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام به‌عنوان مسأله مهم تلقی شده است. مسلمانان با تأسی از آموزه‌های دینی در رونق بیشتر این فرهنگ کوشیدند. در سده چهارم و پنجم هجری که فرهنگ و تمدن اسلامی رو به سوی پیشرفت نهاده بود، خاندان آل بویه بر خلافت عباسی مسلط شدند و برای یک قرن و نیم حکومت شیعه مذهبی را در عراق و ایران بنا نهادند. امرا و وزرای بویه با انگیزه‌های متفاوت در اعتلای هرچه بیشتر فرهنگ وقف تلاش خویش را مبذول داشتند و به ساخت مساجد، مدارس و خدمات عام‌المنفعه پرداختند. در این پژوهش به بررسی موقوفات امرا، وزرا و بزرگان آل بویه و انگیزه آن‌ها برای وقف، ساختار نهاد وقف در این دوره و... پرداخته می‌شود.
کلیدواژه‌ها: وقف، موقوفات، امرا، وزرا، آل بویه.
*******
جایگاه وقف در ساختارشناسی فرهنگی و اجتماعی شهر قزوین
فرشته محمدی
با وجود تأکید بسیاری که بر حبس مال و تسبیل منافع آن شده و در عمل نیز واقفان فعالیت‌های عام‌المنفعه بسیاری را در این راه صرف کرده‌اند، اطلاعات و منابع در خصوص موقوفات و سوابق واقفان که به طور مبسوط در یکجا جمع‌آوری شده باشد، وجود ندارد. روش تدوین این مقاله بر اساس روش اسنادی و کتابخانه‌ای است که با محور قرار دادن اسناد کتیبه‌ها و وقفنامه‌های بر جای مانده از ابتدای اسلام تا پایان دوره قاجار در شهر قزوین، در حد امکان درصدد برآمده تا نقش موقوفات و شناسایی واقفان قزوینِ آن اعصار را تبیین نماید. در این نوشتار که به طور مستقیم یا غیر مستقیم موقوفات و واقفان آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته، نشان داده شده موقوفات شهر قزوین در این بازه چه هدف و کارکردهایی داشته، از سوی دیگر به انگیزه واقفان و محدوده وقفی آنان پرداخته شده است تا سوابق وقفی این شهر از نقل قول‌ها با اسناد موثق و مشهود جایگزین شود و دقت آثار وقفی و توجه بیشتر به آثاری که متأسفانه امروزه مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند را به همراه آورد. چرا که سازه‌ها و نهادهای وقفی یکی از مبناهای مناسب برای شناخت جوامع گذشته ایران‌اند. از آنجا که شهر قزوین نیز مانند سایر نقاط ایران بستر موقوفات قرارگرفته است، بنابراین با جمع‌آوری اسناد وقفی موجود و تحلیل کارکردی و هدف واقفان در بناهای متعدد، برای نگارنده ضرورت این پژوهش علمی ایجاب شد.
کلیدواژه‌ها: وقف، موقوفات، واقفان، قزوین، اسلام، قاجار.
*******
مدیریت منابع و مصارف اوقاف
سید مجتبی سجادی جزی
در طول دوران اسلامی همواره نهادهای بسیاری توسط حکومت‌های وقت روی کار آمده که مستقیم یا غیرمستقیم به امور مربوط به وقف پرداخته‌اند. وقف در جوامع اسلامی به حدّی از اهمیت برخوردار است که به نوعی می‌توان آن را رکن سوم اقتصادی و اجتماعی این جوامع اسلامی به حساب آورد. نظر به اهمیت وقف در جامعه و گسترده بودن امور مربوط به آن، در هر جامعه‌ای نهادی متولّی این امر بوده که در ایران بر طبق قوانین مصوّب و برخی قوانین فقهی امور مختلف مربوط به مدیریت منابع و مصارف اوقاف و متولّی این امر، سازمان اوقاف و امور خیریّه است. نظر به اهمیت مدیریت منابع و مصارف اوقاف و پژوهش‌های اندک صورت گرفته در مورد آن، در این تحقیق سعی شده است که تا حدودی به بخشی از جنبه‌های آن پرداخته شود.
کلیدواژه‌ها: وقف، اوقاف، مدیریت اوقاف، منابع اوقاف، مصارف اوقاف.
*******
قرای موقوفه و متعلقات آن در مازندران
معصومه یدالله‌پور
وضعیت اجتماعی قریه یا ده در ایران با توجه به موقعیت زمانی آن ده یا قریه بوده است و در مقام کوچک‌ترین واحد تقسیمات کشوری در اقتصاد ایران اهمیت دارد. بسیاری از این قریه‌ها که در بالندگی شهرها نقش مهمی ایفا نمودند، به صورت وقف هستند. با توجه به این‌که اقتصاد ایران در دوره قاجار بر اساس اقتصاد روستایی بود، بسیاری از قریه‌های مازندران و متعلقات آن به دلایل مختلف وقف شدند. این نوع از موقوفات که تأمین‌‌کننده نیازهای کشاورزی، دامپروری، چوب و دیگر موارد هستند، در استمرار ده و نظام ده‌نشینی در ایران نقش مهمی دارد. از این روی در این نوشتار سعی شده تا با بررسی وقفنا‌مه‌ها، در سه شهرستان مهم مازندران، این نوع از موقوفات، مطالعه شود.
کلیدواژه‌ها: وقف، قریه، مراتع، مازندران.
*******
بررسی موقوفات زنان در دوره تیموری
زهره علیزاده
علی سام
سنت وقف به دلیل تأکید اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام در دوره‌های مختلف مورد توجه مسلمانان بوده است. در دوره تیموری نیز ما شاهد موقوفات زیاد از طرف سلاطین، حکما و به‌خصوص زنان هستیم. دوره تیموری یکی از دوران‌های مهم تاریخ ایران به‌شمار می‌رود که زنان در عرصه‌های مختلف سیاسی، هنری، اقتصادی و... نقش داشته‌اند. در این پژوهش سعی شده به بررسی موقوفات زنان دوره تیموری پرداخته شود. بررسی داده‌ها نشان می‌دهد موقوفات زنان شامل بناهای مذهبی از جمله: مساجد، مدارس و بقاع متبرکه و بناهای عام‌المنفعه از جمله: ساخت قنات، آب‌انبار، دارالشفا و... است که رفاه مسلمان را تأمین می‌کرده و مهم‌ترین زنان در عرصه وقف در این دوره، گوهرشاد آغا، تومان آغا، پریزاد خانم، حبیبه سلطان و... هستند و بخش زیادی از موقوفات زنان به خراسان و سمرقند که پایتخت‌های مذهبی و حکومتی بودند اختصاص یافته است. انگیزه بیشتر زنان تیموری برای وقف، انگیزه مذهبی بوده و موقوفات آنان در کنار عوامل دیگر زمینه‌ساز گسترش هنر معماری، خط و نگارگری و همچنین آبادانی منطقه خراسان و سمرقند در این دوره شده است. روش گردآوری مطالب کتابخانه‌ای و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده است.
کلیدواژه‌ها: زنان، دوره تیموری، معماری، وقف، موقوفات.
*******
جایگاه سازمان اوقاف در مدیریت و نظارت بر موقوفات خاص
دکتر محمد هادي دارایی
عبدالله گنج خانی
اراده واقف در ایجاد نهاد حقوقی وقف به مثابه اسناسنامه آن به‌شمار می‌رود. لذا حدود و ثغور اداره موقوفه خاص نیز برحسب مفاد آن عمل می‌شود. منتها، نفوذ اراده واقف در تعیین ارکان اداری موقوفه خاص، منوط به رعایت شرایطی از قبیل ائتمان و صلاحیت آن‌ها در پیشبرد امور موقوفه است و در صورت فقدان شرایط مزبور و در مواردی، حادث شدن وقایع حقوقی مانند فوت و تقصیر نوّاب، دخالت مرجعی بی‌طرف، مستقل و فراگیر نسبت به تنظیم و بهبود امور موقوفات خاص ضرورت دارد. مبنای دخالت و نظارت مرجع مزبور مستنبط از اصول حقوقی ولایت مطلقه فقیه و «الحاکم ولیّ لمن لا ولیّ له» است. ملاک دخالت مرجع مزبور براساس مصلحت وقف خاص و رعایت حقوق بطون لاحقه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد؛ چون موقوفه خاص دارای شخصیت حقوقی متمایز از موقوف علیهم بوده و به عنوان ملک غیرطلق قلمداد می‌شود.
تکلیف مرجع مزبور در دخالت بر موقوفه خاص که امروزه وظیفه آن توسط سازمان اوقاف انجام می‌شود، برحسب عملکرد واقف متفاوت است. با وجود این، اصل ضرورت مدیریت و نظارت سازمان اوقاف بر امور موقوفه خاص را منتفی نمی‌کند. دخالت سازمان اوقاف صرفا به مصادیق مقرر قانونی محدود نمی‌شود و معیار آن مصلحت موقوفه و بطون لاحقه براساس ملاک عرفی است؛ چون قانونگذار در مقام بیان مصادیق أهم و درصدد تمثیل بوده است. برداشت مزبور نه تنها با قاعده استقلال وقف منافات ندارد، بلکه در راستای صیانت از استقلال وقف و دوام آن می‌باشد و دارای آثار مثبت عدیده حقوقی، قضایی، اقتصادی است و رونق موقوفات خاص را فراهم می‌سازد.
کلیدواژه‌ها: وقف خاص، حاکم، متولی، ناظر، سازمان اوقاف.
*******
کتاب‌های وقفی مدرسه عالی نواب مشهد (با تکیه بر کتاب‌های وقفی فاضل بسطامی و فرزندش)
سید هادی میرآقایی
بدون تردید دولت و مردم باید همواره مدیون انسان‌های خیّری باشند که با نیّتی خداپسندانه و خیرخواهانه، بناهای عام‌المنفعه‌ای در کشور احداث کرده‌اند. از مساجد و مدارس مهمی که در سراسر کشور دیده می‌شود تا بیمارستان‌ها و مراکز دیگر، همه محصول نگرش بانیان خیّر به سنّت حسنه وقف و عمل به آیه شریفه «فاستبقوا الخیرات» است. یکی از اقدامات مهم خیّرین که در عصر تیموریان به بعد به ویژه در دوره صفوی در کنار حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در مشهد مقدس مورد توجه واقفان خیّر قرار گرفت و می‌توان از آن به عنوان نهضت علمی - مذهبی نام برد، احداث مدارس علوم دینی برای طلاب بود. اهمیت علم و تأکید برخی آیات قرآن کریم و توجه به آن در آموزه‌های دینی، عامل این نهضت شد و چندین مدرسه از زمان شاهرخ در مشهد مقدس ساخته شد. یکی از آن مدارس، مدرسه علمیه نواب است که میرزا ابوصالح نواب، از نقبای سادات رضوی با فاصله‌ای اندک در کنار بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلام ساخت و چون خود عالمی فرزانه بود، از همان روزهای احداث مدرسه به فکر تأسیس کتابخانه در مرکز مدرسه افتاد و خود چندین جلد کتاب وقف کتابخانه مدرسه کرد. این مقاله کوشش دارد نمونه‌ها و فهرستی از کتب وقفی کتابخانه را با تکیه بر کتب وقفی فاضل بسطامی و فرزندش بیان کند.
کلیدواژه‌ها: وقف، مدرسه عالی نواب، مشهد، کتابخانه، کتاب، کتب وقفی، فاضل بسطامی.
*******
معرفی حکیم الملک اردستانی و موقوفات ایشان
عفت خوشنودی
وقف یکی از سنت‌های حسنه‌ای است که در دین اسلام به انجام آن تأکید بسیار شده است و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان رهبران و پیشوایان این دین مبین، به انجام آن اهتمام بسیار ورزیده‌اند و تمامی مسلمانان را هم به عمل کردن به این دستور الهی تشویق و ترغیب نموده‌اند. بر این اساس مسلمانان در همه ادوار تاریخ نسبت به عمل کردن به این سنت حسنه همت بسیار گماشته‌اند و جهت جامه عمل پوشیدن به این فرمان الهی، تمامی یا بسیاری از اموال و دارایی‌های خود را وقف نموده‌اند.
یکی از این انسان‌های خیرخواه و انسان‌دوست که بسیاری از اموال و دارایی‌های خود را جهت منفعت بردن دیگران و در پرتو آن، جاودان شدن نام خود، در راه خدا و کسب رضایت او وقف نمود، «حکیم الملک اردستانی» است.
حکیم الملک به دنبال مداوای دختر پادشاه هند، هدایا و اموال بسیاری به‌دست آورد و همه آن دارایی‌ها را به دو شکل: موقوفات عام و موقوفات خاص، وقف نمود. مهم‌ترین موقوفه عام ایشان مدرسه کاسه‌گران است که رقبات فراوانی داشته و مهم‌ترین موقوفه خاص ایشان، موقوفه اولادی است که وقف بر اولاد سید روح الله جد اعلای خود نمود که این موقوفه نیز شامل رقبات متعددی بوده است.
در این مقاله سعی شده ضمن معرفی حکیم الملک اردستانی، مهم‌ترین موقوفات عام و خاص وی ذکر گردد و به برخی نکات مهم وقفنامه مدرسه کاسه‌گران و وقفنامه اولادی وی و رقبات آن‌ها، اشاره شود.
کلیدواژه‌ها: حکیم الملک اردستانی، وقف، وقفنامه، مدرسه کاسه‌گران، وقفنامه اولادی.
*******
وقفنامه یک رشته قنات در زنجان
پرستو قاسمي اندرود
یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های وقف برای واقفان، فارغ از آموزه‌های دینی و اعتقادی، میل به جاودانگی است. واقفان با در اختیار گذاشتن دارایی‌های خود برای مردم یا مصرف آن در جهت نیّات خاص، نام نیکی از خود برجای می‌گذارند. این نوشتار به معرفی یکی از مردان خیّر و واقف بسیاری از بناهای عام المنفعه زنجان و بازخوانی وقفنامه‌ای از وی مربوط به سال 1331 هجری قمری می‌پردازد. این واقف ارجمند، مرحوم حاج میر بهاءالدین زنجانی است که نامش با هویت شهر زنجان گره خورده و برای همیشه در اذهان مردم زنجان باقی خواهد ماند. وقفنامه مذکور مربوط به یک رشته قنات در شمال زنجان است که به همت این واقف دوراندیش احداث و وقف بر ساکنین اهل زنجان شده است.
کلیدواژه‌ها: وقفنامه، میر بهاءالدین زنجانی، قنات، زنجان، دوره احمدشاه قاجار.
*******
کتیبه نویافته امامزاده محسن همدان
خسرو محمدی
برخی کتیبه‌های سنگی در دوران آغازین قاجار به مانند دیگر دوران‌های فرهنگی و تاریخی پیش از خود محل فرمان‌های حکومتی در قالب احکام مذهبی و دیگر احکام بوده‌اند. و یک رسانه همگانی در دوران مزبور به‌حساب می‌آمده‌اند. کهن‌ترین نمونه‌های یافت شده از کتیبه‌های سنگی را می‌توان در آثار به‌دست آمده از تمدن میانرودان و در دوران نخست سلسله‌های کهن جستجو کرد. در ایران هم کتیبه‌های سنگی گنجنامه را می‌توان یکی از کهن‌ترین آثار از این دست دانست. تا پیش از ظهور عصر نو و در دوران قاجار هم این روش (کتیبه‌نگاری سنگی) از روش‌های رایج برای ابلاغ همگانی فرامین مذهبی– حکومتی بوده است. کتیبه نویافته «بهمن میرزا» پسر «عباس میرزای قاجار» و حاکم همدان از این دست کتیبه‌هاست که مضمون آن اعطای تخفیف مالیاتی به مردمان روستاهای «وفرجین» و «ماماشاه» (ماوشان) به دلیل اهتمام آن‌ها در بازسازی و بازپیرایی بنای «امامزاده محسن علیه السلام » است. این مقاله به معرفی و بازخوانی این کتیبه سنگی قاجاری و شرح حال امیرزاده «بهمن میرزا» می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها: همدان، دره ماوشان، امامزاده محسن علیه السلام، بهمن میرزا، کتیبه سنگی.
*******
واکاوی کتابچه موقوفات بقعه امامزاده علی بن محمد الباقر (مشهد اردهال کاشان)
مهدی باریکرسفی
این نوشتار به معرفی و بررسی کتابچه موقوفات بارگاه مطهر و منور امامزاده علی بن محمد الباقر علیه السلام واقع در مشهد اردهال کاشان می‌پردازد. این کتابچه که ممهور به مهر تأیید بزرگانی همچون مرحوم ملا محمد نراقی فرزند ملا احمد نراقی است در سال 1266ه.ق به رشته تحریر درآمده و در اصل به‌عنوان دستورالعملی جهت کفالت امورات مهمه آن آستان مقدس، ایجاد شده و بیش از بیست مورد از موقوفات بقعه نیز در آن معرفی و تشریح گردیده است؛ موقوفاتی که شامل آب، درخت، زمین و مغازه بوده و با توجه به ارادت خاص مردم منطقه کاشان به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام و فرزندان ایشان به‌ویژه حضرت علی بن محمد الباقر علیه السلام ، این موقوفات در مناطق مختلف شهرستان شکل گرفته است.
با بررسی کتابچه مذکور، علاوه بر بررسی موقوفات و بازخوانی متنی که مربوط به عصر قاجار بوده و از خط سیاق نیز در آن استفاده گردیده، تصویر روشنی از فضای فعالیت‌های فرهنگی، عمرانی و مدیریتی بقعه این امامزاده عظیم‌الشأن نیز برای خواننده ترسیم می‌گردد.
کلیدواژه‌ها: امامزاده، علی بن محمد الباقر علیه السلام ، مشهد اردهال، کتابچه، موقوفات.
*******
معرفی مجموعه مقالات برگزیده کنگره ملی امامزادگان با محوریت حضرت حسین بن موسی الکاظم
سید امیر حسین کامرانی راد
توجه علمی و متناسب با مقتضیات زمان و مکان و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی روز دنیا و به‌کارگیری تکنولوژی‌های نوین از جمله ضرورت‌های تبدیل بقاع و اماکن متبرکه به قطب‌های فرهنگی کشور است و تحقق این امر نيازمند تحقيقات علمي جامعي است كه بر آن اساس بتوان مدل جامعي را طراحي و متناسب با آن، ساختار مناسب و پويايي ایجاد نمود كه جهت نشر و تعميق فرهنگ و معارف غني اسلامي و سيره و روش زندگي اسلامي مورد بهره‌برداري قرار گیرد.
دومین کنگره ملی امامزادگان که با محوریت حضرت حسین بن موسی الکاظم علیه السلام در شهرستان طبس برگزار گردید گواهی تلاش در جهت معرفی زوایای وجودی و شخصیت این ذوات نورانی و تبدیل آستان مقدس آنان به قطب‌هایی است که نه تنها جاذب ابدان عاشقان و شیفتگان اهل بیت علیهم السلام می‌باشند بلکه با گذشت قرن‌ها پس از شهادت یا وفات، هنوز پرچمدار ترویج فرهنگ غنی و سبک زندگی اسلامی هستند.
در این کنگره دویست و سی و شش مقاله در سه محور «شخصیت شناسی حضرت حسین بن موسی الکاظم علیه السلام»، «نقش فرهنگی امامزادگان علیهم السلام» و «بررسی جلوه‌های هنری و معماری امامزادگان و بقاع متبرکه» دریافت گردید و مورد ارزیابی قرار گرفت و در نهایت هجده اثر به عنوان مقالات برگزیده در یک جلد چاپ و به جامعه علمی کشور تقدیم گردید که در این نوشتار، به معرفی مقالات آن می‌پردازیم.
این کتاب که حاصل قلم‌فرسایی پژوهشگران و محققان و به مناسبت برگزارى كنگره بزرگداشت حضرت حسین بن موسی الکاظم علیه السلام نگارش یافته است، صرفاً تجلی پرتوی از انوار مقدس شخصیت عظیم الشأن آن امامزاده واجب التعظیم است که امید است زمینه‌ای جهت تحقیقات بیشتر در این خصوص، معرفی ابعاد شخصیتی و جایگاه و منزلت ایشان و بهره‌مندی از تلاش علمی سایر محققان باشد تا در راستای منویات مقام معظم رهبری، بستر لازم برای تبدیل این بقعه متبرکه به یکی از بارزترین قطب‌های فرهنگی کشور فراهم آید.
کلیدواژه‌ها: امامزادگان، بقاع متبرکه، فرهنگ، معماری، حضرت حسین بن موسی الکاظم علیه السلام.
لینک های دانلود
