در این شماره از فصلنامه وقف میراث جاویدان مقالات ذیل ارائه گردیده است:

بررسی فتوای اشتراط بازگشت وقف به واقف در فتاوای مقام معظم رهبری
حجت‌الاسلام والمسلمین کیوان عزتی
با توجه به اين‌كه در كلام اكثر فقها، دائمي بودن و منجز بودن از شروط وقف دانسته شده‌اند، اگر واقف هنگام وقف شرط كند كه در صورت نياز مال موقوفه به ملك او برگردد، صحت چنين عقد و شرطي محل مناقشه قرار گرفته است. برخي از فقها چنين عقد وقفي را صحيح دانسته‌اند. مقام معظم رهبري مدظله‌العالی از اين‌دسته مي‌باشند. اما دسته‌اي ديگر از فقها با تمسك به دو شرط پيش‌گفته و ادله‌اي ديگر قائل به بطلان عقد وقف در صورت اشتراط مزبور گشته‌اند. و دسته‌ سومي نيز مسير سومي را برگزيده و در عين حالي كه صحت شرط را پذيرفته‌اند قائل به وقوع حبس به جاي وقف گشته‌اند. قصد ما در این نوشتار، بررسي ادله‌ اين اقوال سه‌گانه و انتخاب قول أقوي در مسأله است. كنكاش در ادله‌ مختلف در نهايت ما را به انتخاب قول اول رهنمون گشته است.
كليدواژه‌ها: وقف، حبس، اشتراط رجوع وقف، مقام معظم رهبري.
*************
بررسی تأثیر وقف بر رشد اقتصادی در منطقه خراسان جنوبی
فاطمه شاهی
صادق بافنده ایمان دوست
محمد لشکری
در این پژوهش تأثیر وقف و امور خیریه بر رشد اقتصادی در منطقه¬ خراسان جنوبی مورد بررسی قرار گرفته است. وقف و امور خیریه از عواملی هستند که نقش بسیار مهمی در توسعه¬ اقتصادی دارند، زیرا هم در زمینه¬ تشکیل سرمایه¬ انسانی و ایجاد ساختارهای زیربنایی و هم در زمینه¬ سرمایه¬گذاری، اشتغال و تولید، بسیار تأثیرگذار هستند. مؤلفه¬های رشد اقتصادی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته¬اند، عبارتند از: اشتغال، تولیدات کشاورزی و صنعتی و کاهش هزینه¬های دولت از جانب موقوفات، میزان رشد موقوفات در سال¬های اخیر و زمینه¬هایی که وقف بیشتر صورت می¬گیرد. این مطالعه با روش توصیفی- تحلیلی و به‌صورت پیمایشی با استفاده از اسناد و مدارک مربوطه و پرسش¬نامه و مصاحبه ساختاریافته انجام شده است. داده‌های به‌دست آمده، با آزمون¬های آماری کولموگروف اسمیرنوف، تی تک نمونه¬ای و همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته¬اند. یافته¬های پژوهش نشان دادند که تولیدات کشاورزی در موقوفات استان پایین است و هم¬چنین میزان اشتغال در موقوفات کم بوده و همین یکی از دلایل پایین بودن بهره¬وری در بخش¬های تولیدی مانند کشاورزی و سایر بخش¬ها می¬باشد. ارقام وقفیاتی که در زمینه¬های فرهنگی و آموزشی و بهداشت و درمان صورت می¬گیرد، نسبت به هزینه¬های انجام شده از سوی دولت در استان بسیار کم است. وقف در سال¬های اخیر رشد مثبتی داشته و بیشتر موقوفات هم در زمینه¬های مذهبی صورت می‌گیرند.
کلیدواژه‌ها: رشد اقتصادی، وقف، موقوفات، هزینه‌های دولت، تولید، اشتغال.
*************
پیوستگی وقف و تشیع و تأثیرات اجتماعی- اقتصادی آن در عصر صفوی
دکتر سید احمد عقیلی
سید مصطفی طباطبایی
این مقاله، به بررسی ارتباط وقف با تشیع، ارتباط بین گسترش تشیع با گسترش موقوفات در دوره صفوی پرداخته است. هدف مقاله آن است که نشان دهد چگونه رسمیت و گسترش تشیع توانست بر روند گسترش وقف در ایران تأثیر گذارد. همچنین مشخص می‌کند که تقویت و گسترش وقف بر گسترش تشیع در جامعه دوره صفویه جهت‌دهی می‌کرد. توسعه و تعالی نقش و مفهوم وقف می‌تواند به‌عنوان عاملی برای تحول اجتماعی و تکامل در اقتصاد اسلامی و فرهنگ کشور گردد. به‌عبارتی دیگر قابلیت‌های بنیادی نهفته در اصل وقف می‌تواند موجد و عامل مهمی در رونق و تحول اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گردد.
کلیدواه‌ها: تشیع، وقف، صفویه، تأثیرات اجتماعی، تأثیرات اقتصادی.
*************
جایگاه خوراک در باور دینی مردم ایران (با تأکید بر نذر و وقف)
معصومه یدالله‌پور
از رسوم بسیار زیبای ایرانیان، نذر خوراک در مناسبات مذهبی است. این گونه نذرها اغلب در اماکن مذهبی به همراه آداب آن ادا می‌شود. قدمت تاریخی و مذهبی شهرهای ایران سبب شده تا آیین‌های‌ خاصی شکل گیرد و ایرانیان در باورهای خود به اطعام اهمیت دهند. یکی از صورت‌های نذر، وقف و امور وقفی است. واقفان در وقفنامه‌ها نیز بر اطعام و رعایت آداب آن و نوع غذا و ... تأکید می‌نمودند و خوراک و ظروف منطقه خود را در نظر داشته‌اند. در نذورات نیز بر نوع خوراک اهمیت می‌دادند و از ظروف وقفی استفاده می‌کردند.
کلیدواژه‌ها: خوراک، وقف، نذر خوراک، واقفان، ایران.
*************
آب انبارهای سردار بزرگ و سردار کوچک شهر قزوین
شیما احمد صفاری
زهرا پورشعبانیان
اوضاع جغرافیایی و طبیعت خشک قزوین، تأثیر¬ی غیرقابل انکار در ایجاد آب انبارهای عمومی و وقفی داشته است. امر ذخیره‌سازی آب‌  منجر به آن گشته، در شهر قزوین تعداد آب انبارها  از صد تجاوز ¬کند که تعدادی از آنها به سبب دارا بودن کتیبه و تاریخ مهم می¬باشند. آب انبار¬ سردار بزرگ یا آب انبار محله راه ری از بزرگ‌ترین آب انبارهای تک گنبدی ایران می¬باشد که توسط محمد حسین خان سردار قزوینی، از سرداران بنام دوران قاجار جهت رفاه حال عموم مردم در شهر قزوین بنا گردیده است. آب انبار سردار کوچک نیز از دیگر آب انبارهای شاخص شهر قزوین توسط برادر وی تأسیس گشته است. در این مقاله سعی شده، این بناهای ارزشمند از لحاظ تاریخی و معماری مورد بررسی قرار گیرند.
کلیدواژه‌ها: قزوین، آب انبار، سردار بزرگ، سردار کوچک.
*************
بررسی جایگاه وقف و موقوفات در رسایل مشروطیت
زهره علیزاده
انقلاب مشروطیت به‌عنوان یکی از رخدادهای مهم قرن بیستم در ایران به‌شمار می¬آید که علاوه بر تغییر سلطنت استبدادی ایران به مشروطه، ساختارهای جدید اقتصادی و اجتماعی را نیز به‌وجود آورد. مشروطه‌خواهان نمی‌توانستند برای رشد اقتصادی کشور نسبت به نهاد وقف بی‌توجه باشند زیرا وقف به‌عنوان یکی از زیرساخت‌های مهم اقتصادی کشورهای اسلامی از جمله ایران است که در رشد و توسعه اقتصادی این کشورها نقش بسزایی دارد. هدف از این پژوهش، بررسی جایگاه نهاد وقف و موقوفات در رسایل مشروطه‌خواهان است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی رساله‌هایی چون: بیان معنی مشروطه و فوائدها، اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه، رؤیای صادقه و تدین و تمدن پرداخته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مشروطه‌خواهان نهاد وقف را به‌عنوان یک راهکار تقویت اقتصاد ملی و در کنار سایر مولفه‌ها مانند: ترویج استفاده از کالای ملی، ارتقای کیفیت کالای داخلی و ... در نظر داشته‌اند و برای کاربردی‌تر شدن و نظارت بیشتر این نهاد تلاش کرده‌اند.
کلیدواژه‌ها: وقف، موقوفات، رسایل مشروطیت، دوره قاجار، اقتصاد ملی.
*************
بازخوانی وقفنامه بقعه شیخ دانیال در خنج فارس
دکتر محمد ابونجمی
یونس صادقی
این مقاله، به شرح و معرفی وقفنامه‌ای متعلق به قرن دهم(925 ه.ق) در اوایل دوره صفوی از شهر خنج در جنوب استان فارس می‌پردازد که در آن فردی به اسم شيخ محمّد ابن المرحوم السّعيد شيخ عماد‌الدين شيخ احمد دانيالي خنجي وقفی را بر بقعه شیخ رکن‌الدین دانیال از عرفای قرن هفتم این منطقه قرار داده است. در وقفنامه مذکور علاوه بر شیخ دانیال، از شیخ حاجی محمد ابونجم، شیخ ضیاءالدین منصور، شیخ عبدالسلام و شیخ شعیب نیز ذکری به میان آمده که همگی از عرفای بنام این خطه می‌باشند. در این نوشتار ابتدا به جغرافیای خنج پرداخته و سپس به معرفی کوتاهی از شیخ دانیال ارائه می‌شود. بازخوانی این وقفنامه برای اولین بار منتشر می‌گردد.
کلیدواژه‌ها: وقفنامه، خنج، شیخ دانیال.
*************
بررسی سند وقف روستای طویله درق(سبز درق) گوزلدره
سارا علی‌لو
در سه دهه اول سده سیزدهم هجری که مصادف با دوران مشروطیت است، اوضاع و احوال پیچیده‌ای بر تمام مناطق ایران حاکم بود و فضای سیاسی و اقتصادی ایران بغرنج بود و همه عوامل نشان از تغیرات گسترده‌ای در آینده می‌داد. به همین دلیل و همچنین دلایل دیگر از جمله عدم کفایت شاه و حکام محلی که تمام هم و غم آنها غارت و چپاول دسترنج مردم بود، سبب شد که در این دوره برخی از مالکان خیرخواه روستاها بخشی از اموال خود را با وقف از این چپاول دور نگهدارند. هرچند که خود این ملاکان در بهره‌کشی از کشاورزان دست کمی از حکام نداشتند. در این مقاله که به بررسی سند وقفنامه روستای طویله درق(سبز درق) اختصاص دارد، ابتدا مقدمه کوتاهی در مورد وضعیت سیاسی قاجار ذکر شده، و بعد از آن به وضعیت اجتماعی آن دوره و سپس به چگونگی مالکیت بر زمین و سهم هریک از عوامل از محصول برداشت شده پرداخته و در پایان پس از تقریر وقفنامه، نتیجه‌گیری کوتاهی ارائه گردیده است.
کلیدواژه‌ها: قاجاریه، زنجان، گوزلدره، وقفنامه، طویله درق.
*************
وقفنامه آب نه روز سه روزه خوانسار و گلپایگان                
حمید رضا میرمحمدی
شهرستان‌های خوانسار و گلپایگان در استان اصفهان از جمله شهرستان‌های با سابقه تاریخی، فرهنگی و مذهبی طولانی می‌باشند. این شهرستان‌ها به سبب مجاورت با یکدیگر و ارتباط بسیار تاریخی، فرهنگی و اقتصادی از دیرباز تا کنون دارای اشتراکات بسیار بوده‌اند. از جمله عوامل طبیعی موثر بر این ارتباطات، جریان آب رودخانه خوانسار و هرزآب چشمه‌ها و قنوات آن به سمت گلپایگان است که مورد استفاده زارعان روستاهای نیوان نار وسوق و حسن آباد قرار می‌‎گرفته است. وقفنامه‌ای که بازخوانی آن در این نوشتار می‌‎آید مربوط به وقف آب رودخانه و هرزآب قنوات و چشمه‌های خوانسار است که در روستاهای گلپایگان مورد استفاده بوده است.
کلیدواژه‌ها: خوانسار، گلپایگان، رودخانه خوانسار، وقفنامه، روستای نیوان، محمد باقر خان سهام، حسن خان سهام.
*************
امامزاده سید اسحاق بن موسی الکاظم علیه السلام ؛ فرزندان و نوادگان
غلامرضا گلی زواره
امامزاده سید اسحاق موسوی که از مهم‌ترین و معروف‌ترین فرزندان امام کاظم علیه السلام به‌شمار می‌رود، بعد از شهادت والد ماجدش در بصره عراق اقامت گزید، وی از اصحاب مورد وثوق برادر ارجمندش حضرت امام رضا علیه السلام می‌باشد و چون مدتی نقابت علویان را عهده‌دار بوده، به اسحاق امیر شهرت یافته است و از آنجا که مورد وثوق سادات و شیعیان بوده، با لقب امین شناخته می‌شود.
اسحاق، پنج فرزند پسر داشته که اعقابش از طریق پسرانش عباس، محمد، حسین و علی استمرار یافته است،‌ فرزندان و نوادگانش در مناطقی از ایران، حجاز، یمن، عراق عرب،‌ سوریه، آسیای مرکزی و خراسان شمالی اقامت داشته‌اند. مدفن این امامزاده را در مدینه، ساوه و گرگان ذکر نموده‌اند.
حسین فرزند او که در صَوَّران مدینه نشو و نمو یافته بود، بعد از قیام احمد بن موسی و یارانش در شیراز، به منطقه فارس مهاجرت کرد و در این منطقه سکونت اختیار نمود. این سید جلیل‌القدر از فضایل و کراماتی برخوردار می‌باشد و پیکر مطهرش بعد از سال‌ها سالم باقی مانده بود.
اسحاق ثانی، فرزند حسین صوّرانی که مزارش در شیراز می‌باشد، سه فرزند ذکور داشت، یکی از آنان به نام ابوجعفر موسی از خطه فارس به خراسان کوچ کرد و در مرو اقامت گزید و در آنجا دارای اولاد و احفادی گردید.
کلیدواژه‌ها: امام کاظم علیه السلام، امام رضا علیه السلام، اسحاق امین، حسین صَوَّرانی،‌ بصره، مدینه، شیراز، ساوه، گرگان، مرو.
*************
امامزاده سید بهاءالدین محمد موسوی و احفادش
عبدالرضا نکته ‌سنج
علی ملقب به بهاءالدین فرزند ابوعلی حسین موسوی، که در شهر مرو سکونت داشت بعد از ارتحال والدش، مسیری را که نیاکانش به نیکی پیموده بودند پی گرفت، در هنگام هجوم خوارزمشاهیان به مرو، در این دیار قیامی به رهبری این امامزاده صورت گرفت که توسط اتسز از فرماندهان این سلسله سرکوب گردید و رهبر این جنبش و جمعی از حامیانش به طرز فجیعی به شهادت رسیدند.
فرزندش سید بهاء‌الدین محمد که در فضای آشفته و فشار سیاسی به وجود آمده توسط خوارزمشاهیان، نمی‌توانست در مرو به حیات فکری و فرهنگی خود ادامه دهد،‌ مخفیانه راهی منطقه جبال یا عراق عجم گردید و در فضایی آکنده به بیم و امید وارد اصفهان گشت و در این شهر تلاش‌های ارشادی مهم و تأثیرگذاری انجام داد. عده زیادی به حمایت از او برخاستند، اما به دلیل نزاع خونینی که بین بازماندگان دولت سلجوقی و خوارزمشاهیان صورت گرفت؛ او همچون دیگر ذراری خاندان عصمت و طهارت تحت فشارهای سیاسی و تهدیدات جدی واقع گردید و ناگزیر به منطقه چهارمحال و بختیاری مهاجرت نمود و در میان دامداران کوچ نشین مزرعه‌ مرق‌آشنا(در حوالی روستای کنونی شیخ شبان) با پیش گرفتن تقیه و اتخاذ استراتژی گمنامی، به کوشش‌های ترویجی خود ادامه داد و بعد از رحلت، پیکرش در همان مکان دفن گردید و مزارش که در اعصار و قرون گوناگون احیا، بازسازی و مرمت گشت، به کانون زیارتی و مقدسی تبدیل شد.
کلیدواژه‌ها: علی بهاءالدین، سید بهاءالدین محمد، خوارزمشاهیان، مرو، اصفهان، محمود شعیب، شیخ شبان.
*************
معرفی مجموعه مقالات نخستین کنگره ملی حضرت بی‌بی حکیمه علیها السلام
سید امیر حسین کامرانی راد
حضرت بي‌بي حکيمه خاتون علیها السلام از جهات علمي و معنوي شخصيتي ممتاز و مورد توجه پدر گرامی‌شان امام موسي کاظم علیه السلام و برادر بزرگوارشان امام رضا علیه السلام بوده و در پي هجرت اجباري امام رضا علیه السلام به شهر مرو(خراسان) ايران، همراه کاروان اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام به زعامت حضرت احمد بن موسي علیه السلام براي ديدار و حضور در کنار برادرشان و جهت نشر و ترويج فرهنگ روح‌بخش و نوراني اهل بيت علیهم السلام به اين سرزمين مهاجرت مي‌کنند که در مسير و قبل از رسيدن به برادرشان امام رضا علیه السلام دعوت حق را لبيک گفته و به اجداد طاهرين‌شان ملحق مي‌شوند.
معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه با همکاري نماينده محترم ولي فقيه، استانداري محترم، اداره کل اوقاف و امور خيريه، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي، مجموعه دانشگاه آزاد و ديگر نهادها و ادارات استان کهگيلويه و بويراحمد با برپايي کنگره‌ ملي بي‌بي حکميه علیها السلام در آبان ماه 1393 در شهرستان گچساران، قدمي مؤثر در جهت تبیین شخصیت و جایگاه این بانوی جلیل‌القدر برداشت.
یکصد و سی مقاله علمي نگاشته شده پيرامون: «1- معرفي و شخصيت حضرت بي‌بي‌ حکيمه علیها السلام  و اثبات اصالت مرقد مطهر، 2- آستانه مقدسه حضرت بي‌بي حکيمه علیها السلام و نقش آن در توسعه فرهنگي اقتصادي و عمراني و 3- قطب فرهنگی شدن بقاع متبرکه و زیارت» به دبيرخانه علمي اين کنگره واصل گرديد که سی مقاله برتر انتخاب شده توسط هیأت داوران در یک جلد مشتمل بر 616 صفحه در قطع وزیری چاپ و به جامعه علمی و پژوهشی کشور تقدیم شد که در این نوشتار، این مقالات برگزیده معرفی می‌گردند.
کلیدواژه‌ها: حضرت بي‌بي حکيمه علیها السلام ، کنگره‌ ملي، امامزادگان، گچساران، مجموعه مقالات.