موقوفات هلال احمر گواهی بر نفوذ نهادی عام المنفعه در زندگی مردم ایران

جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی مؤسسه ای متکی بر همیاری خیرخواهان و داوطلبان خدمات اجتماعی است که در سال 1301 با عنوان «شیر و خورشید سرخ ایران» و با تأکید بر مدیریت ظرفیت های مردمی، برای رفع نیازهای محرومان و حمایت از مصیبتدیدگان تأسیس شد. 99 سند مندرج در کتاب میراث ماندگار گویای نکاتی دقیق از چگونگی نفوذ جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی در محیط زندگی اعتقادی مردم ایران است.

 

نگرشی بر موضوع و محتوای کتاب در باب اوقاف صفوی

بی شک یکی از ادوار مهم و مؤثر در تمدن ایرانی اسلامی، به ویژه رشد و توسعه تشیع امامیه در ایران، عصر صفویه است. اهتمام و اعتنا به موقوفات در این زمان بسیار قابل توجه است و این موضوع در ابعاد مختلف، به ویژه امور مذهبی، فرهنگی و اجتماعی محسوس و چشمگیر است. کتاب در باب اوقاف صفوی با ارائه مقالات متعدد بر آن بوده که گستردگی وقف را در این دوران متذکر شود؛ از این رو در مقالات دوازده گانه خود به توضیح موضوع پرداخته، در این زمینه، با استناد به منابع و متون تاریخی و اسناد به نتایجی دست یافته است. مقاله حاضر به تبیین و توضیح مطالب و محتوای اثر مذکور پرداخته است. در شماره پیشین، پس از مقدمهای در توضیح اثر، به معرفی سه مقاله از آن پرداختیم و هماکنون ادامه مباحث ارائه میگردد.

 

زیارت گاه های اهل بیت و اصحاب ائمه علیهم السلام در سوریه

کشور سوریه بخشی از سرزمین کهن شام و از مراکز فرهنگی مهم جهان اسلام به شمار می آید. در نقاط مختلف این کشور زیارتگاه هایی منتسب به اهل بیت پیامبر9 و اصحاب ائمه :وجود دارد. وجود این زیارتگاه ها سوریه را به یکی از مقاصد زیارتی مهم شیعیان جهان تبدیل کرده است. تعدادی از این مزارات نزد شیعیان شناخته شده، ولی شمار قابل توجهی هم نزد جامعه امروز شیعیان ناشناخته مانده است. این نوشتار گزارشی است مختصر از زیارتگاه های اهل بیت: و اصحاب ائمه در سوریه.

 

وقف یا نظام خیرات در دوره عثمانی

اوقاف بارزترین عنصر فرهنگی در طول دوران حکومت ترکان عثمانی است و نماد مجسّم هنر ـ با تمام وجوه و ابعاد آن ـ به شمار می آید. به تعبیری، فرهنگ ترک در دوره امپراتوری عثمانی را می توان فرهنگ وقف نام نهاد. امروزه بخشی از اوقاف نیز به شکل میراث و بقایای مادی قابل مشاهده است. تنها در بانک اطلاعات تحقیقات عثمانی ـ که مطالعات و نشریات 75 سال گذشته در حوزه تاریخ عثمانی را در برمی گیرد ـ 99 کتاب و 279 مقاله یافت می شود. پارهای از پژوهشها به وقف از زاویه تأمین امنیت اجتماعی پرداخته و برخی دیگر نیز روابط وقف ـ مالکیت و بُعد اقتصادی وقف را موضوع تحقیق قرار داده اند. در این میان شماری از تحقیقات به زنان واقف اختصاص یافته، برخی از آن ها به توضیح اصطلاحات و تعابیر وقفی پرداخته و گروهی نیز نمایی کلّی از اوقاف یک منطقه را نشان داده اند. با این حال، بسیاری از آن ها به سبب آن که با تکیه بر بقایای امروزین اوقاف منطقه انجام یافته، از عمق تاریخی بیبهرهاند. در این مقاله، از تحقیقاتی که در ترکیه دوره جمهوری درباره اوقاف انجام شده، گزارشی ارائه شده است.

 

حمام های تاریخی أمل

حمام ها به عنوان یکی از گونه های تأسیسات عمومی در شهرها، از جمله عناصر و نشانه های بافت کهن شهرهای ایران به شمار میروند. این گونه تأسیسات شهری که در قدیم میزان قابل توجهی از بافت کالبدی شهرها را در بر میگرفتهاند، نه تنها کارکرد اجتماعی و اقتصادی داشتند، بلکه از نظر کالبدی نیز در شکل دهی به ساختار فضایی شهرها تأثیرگذار بوده اند. شهر آمل به عنوان یکی از شهرهای کهن ایران چنین خصایص کالبدی داشته است. از جمله این گونه تأسیسات عمومی در این شهر، گرمابه «سادات نیاکی» از مهم ترین و قدیمی ترین حمام های شهر آمل است که تاکنون پابرجاست. این حمام به صورت موقوفه تأسیس و اداره شده است. مطالعه این نهاد شهری ـ که از ویژگی وقف برخوردار است ـ در مقایسه با دیگر حمام های شهر آمل، افزون بر آن که وجوه فرهنگی این تأسیس را نشان می دهد، ارزش های آن را در مناسبات شهری نیز از منظر نهادی وقفی تبیین می کند.

 

وقف نامه قنات سرچشمه زنجان، سندی از دوره قاجار

این وقف نامه که از اسناد تاریخی به شمار میرود، سندی است به خط شکسته نستعلیق، با مرکّب مشکی بر روی کاغذ کاهیرنگ به ابعاد 33×43 سانتیمتر، که به سال 1294 هـ. ق در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، برای تعیین وضعیت وقفی «قنات سرچشمه» ـ که بزرگترین و مهم ترین قنات زنجان است ـ نگاشته شده است. این قنات 33 حلقه چاه دایر و 141 حلقه چاه بایر داشته و مبدأ آن در اراضی قریه دیزج، و مظهر آن در داخل شهر، محله معروف به «شکرالله میرزا» بوده است. سند مذکور در 36 سطر نوشته شده و 26 نفر شاهد بر آن مهر زدهاند. پشت سند هم مهر عبدالحسین که بانی و صاحب قنات بوده است دیده می شود. با توجه به وقف نامه موجود، حاج عبدالحسین، شش دانگ قنات مشهور به «قنات سرچشمه» را وقف عام کرده است.

 

جایگاه وقف در جامعه و چالش های پیش رو

پژوهش حاضر پس از بیان تاریخچه وقف در ایران، به اهمیت این نهاد از جنبه های مختلف پرداخته و درباره جایگاه وقف در جامعه امروزی و فوایدی که می تواند داشته باشد سخن گفته است. وقتی سخن از تأثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می‏ شود، هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می‏تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یک ملت را در برگیرد، بلکه منظور این است که وقف به عنوان یک سرمایه عظیم مالی، در این سمت و سو نقشی سازنده و قابل توجّه دارد.

 

نقش مقام صدارت رئیس اوقاف در حکومت صفوی نفیسه مرتضوی

بر اساس آثار و اسناد مربوط به وقف در ایران، موقوفات منقول و غیر منقول از زمان ورود اسلام به ایران و پیش از آن وجود داشته که بسیاری از آن ها با حمله مغول به تاراج رفته است. با روی کارآمدن حکومت های ایرانی و بازسازی سازمان اوقاف به ویژه در زمان صفویه، تحت مدیریت عالمان دین شناس ـ که در رأس آنان مقام صدارت قرار داشت ـ روند وقف و نحوه مدیریت اوقاف رشد فزاینده ای یافت.