مروری برموضوعات ومباحث وقف
با توجه به وسعت و گستردگي مباحث مربوط به موضوع وقف و با درنظر داشتن اينكه اطلاع رساني به مردم در زمينه وقف از ضروريات اجتناب ناپذير است
و با ملاحظه محدوديت همايش و فشردگي برنامه هاي آن چند محور از مباحث مربوطه را به صورت فهرست مرور مي كنيم :
1- حفظ ، نگهداري و ساماندهي موقوفات موجود در كشور
2- اقدامات عملي قابل تحسين در جهت شناسايي و به ثبت رساندن موقوفات
3- كمك مالي به مساجد و حوزه هاي علميّه و ساير مراكز خيريه و عام المنفعه
4- كمك به چاپ و نشر كتب سودمند بويژه قرآن و نهج البلاغه
5- تلاش در جهت احياء فرهنگ وقف در جامعه
اما بايدهاي وقف كه لازم است سازمان اوقاف و امورخيريه كشور در جهت آن تلاش نمايد:
1- تهيه يك دايرة المعارف وقف در زمينه موقوفات در جهان اسلام
2- تهيه شناسنامه جامع براي موقوفات در ايران
3- تجديد نظر جدّي و عملي در زمينه وجه الاجاره موقوفات
4- پشتيباني جدّي حوزه هاي علميّه از طريق موقوفات عامّه
5- برنامه ريزي جامع براي احياء موقوفات
6- ريشه يابي عوامل ركود و فروكش شدن وقف در جامعه و احياء فرهنگ وقف
تَصَدَّقَ رَسُولُ اللهِ (ص) بِاَمْوالٍ جَعَلَها وَقْفاً وَ كانَ يُنْفِقُ مِنْها عَلي أَضْيافِهِ(1)
رسولخدا (ص) بخشي از اموال خود را وقف كرد و ازآن مال از مهمانانش پذيرايي مي فرمود.
2- باز از امام صادق (ع) نقل شده از اميرمؤمنان (ع) ياد كرد و فرمود:
كانَ عَبْداً لِلّهِ قَدْ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ عَمِدَ اِلي مالِهِ فَجَعَلَهُ صَدَقَةً مَبْتُولَةً تَجْرِي بَعْدَهُ لِلْفُقَراءِ وَ قالَ اَللّهُمَّ اِنّي جَعَلْتُ هَذا لِتَصْرِفَ النّارَ عَنْ وَجْهِي وَ لِتَصْرِفَ وَجْهِي عَنِ النّارِ(2)
او بنده خدا بود كه خداوند بهشت را برايش واجب گرداند. بخشي از اموالش را جدا كرده بود تا پس از خود براي فقيران خرج شود و مي فرمود : بارخدايا اين كار را كردم تا بواسطه آن آتش را از صورتم و صورتم را ازآتش دورگرداني
3- بر اساس مستندات حديثي و تاريخي ، صحابه رسولخدا (ص) نيز در تبعيّت از آن بزرگوار بخشي از اموال خود را وقف مي كردند.
ابن ابي جمهور در كتاب عوالي اللآلي از جابر بن عبدالله انصاري نقل كرده گفت :
لَمْ يَكُنْ مِنَ الصَّحابَةِ ذُو مَقْدُرَةٍ اِلاّ وَقَفَ وَقْفاً(3)
هركدام از اصحاب رسولخدا (ص) كه قدرت و مكنتي داشت وقفي انجام مي داد
4- در طول تاريخ همين سنّت حسنه در ميان علماء ، فقهاء و مسلمانان استمرار پيدا كرد .
مرحوم سيد محسن امين در اعيان الشيعه در شرح زندگي سيّد مرتضي علم الهدي نقل مي كند:
كانَ قَدْ وَقَفَ قَرْيَةً عَلي كاغَذِ الْفُقَهاءِ(4)
يعني اراضي يك روستا را به منظور تهيه كردن كاغذ براي فقهاء وقف كرد.
5- از نظر بررسي و تحليل مباحث نظري وقف از ابتداء قرن چهارم يعني عصر مرحوم شيخ مفيد تا پايان قرن ششم يعني اواخر عُمر ابن ادريس حلّيتقريباً تمامي فقهاي بنام شيعه در كتب استدلالي فقهي خود موضوع وقف را مورد بررسي قرار داده اند از جمله:
1- مرحوم شيخ مفيد در كتاب المُقنعه
2- ابوالصلاح حلبي در الكافي في الفقه
3- سلاّر يا سالار ديلمي در المراسم العلوية في الاحكام النبوية
4- شيخ طوسي در كتب النهاية ، الخلاف و المبسوط
5- ابن البَرّاج در المُهَذّب في الفقه
6- ابن زهره در غُنيَةُ النُزُوع
7- ابن ادريس حلّي در السرائر
البته لازم به يادآوري است كه با توجه به شرايط زماني مباحث وقف در اين عصر خيلي خلاصه مطرح شده است و هرچه از قرون اوليه فاصله مي گيريم فقهاء مباحث وقف را همانند ساير مباحث فقهي بصورت گسترده بحث كرده اند مانند:
1- شرايع الاسلام و مختصر النافع / محقق حلّي در قرن هفتم
2- قواعد الاحكام ، تذكرة الفقهاء و مختلف الشيعه و ارشاد الاذهان / علامه حلّي در اوايل قرن هشتم
3- غاية المراد في شرح نُكَتِ الارشاد و الدروس الشرعية / شهيد اول در قرن هشتم
4- المُهَذَّبُ البارِع في شرح المختصر النافع / ابن فهد حلّي در قرن نهم
5- جامع المقاصد في شرح القواعد / محقق ثاني در قرن دهم
6- مسالِك الاَفْهام الي تنقيح شرائع الاسلام / شهيد ثاني در قرن دهم
7- الحَدائِق النّاضرة / شيخ يوسف بحراني در قرن دوازدهم
8- مِفتاحُ الكرامة / سيد محمد جواد حسيني عاملي در قرن سيزدهم
9- جامع الشِتات / ميرزاقي در قرن سيزدهم
اگر عزيزان محقق و پژوهشگر اين كتابها را مورد مراجعه قرار بدهند متوجه خواهند شد كه چه مقدار اين فقهاء در جهت تجزيه و تحليل فروعات فقه بحث كرده اند.
1- زنده نگه داشتن ياد و نام اهل بيت (ع)
2- راه اندازي و حفظ حوزه هاي علميّه شيعه
3- رفع نياز فقراء و نيازمندان شيعه
بعنوان نمونه اگر موقوفات مرحوم آية الله حاج ميرزا ابراهيم دنبلي خويي را در نظر بگيريم بخش عمده آن در مصارف زير است:
الف : منزل مسكوني خويش را وقف حسينيه كرده ، كه امروز نيز معروف است
ب : اطعام فقراء و نيازمندان شهر در ايام مختلف سال
ج : اقامه عزاداري بر اباعبدالله الحسين (ع) و اطعام عزاداران و برگزاري مجالس روضه
د : عمران و آباداني مساجد شهر بصورت مستمر
هـ :كمك به طلاّب علوم ديني نجف و خوي بصورت مستمر
فهرستي از مباحث وقف از دايرة المعارف فقه شيعه يعني كتاب جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام مرحوم شيخ محمد حسن نجفي از فقهاي قرن سيزدهم بخش مهم جلد 28 جواهر الكلام را به مباحث وقف اختصاص داده كه فهرست مطالب ايشان به ترتيب زيراست:
1- تعريف وقف
2- مباحث مربوط به عقد و صيغه وقف از قبيل: صريح بودن لفظ، كفايت لفظ غير صريح،
لفظ حَبَّسْتُ يا سَبَّلتُ، وقف با فعل بدون لفظ
3- اعتبار قبول و اقباض در وقف
4- شروط وقف: از دوام ، تنجيز ، اقباض و اخراج عن نفسه
5- حكم وقف بر من ينقرض غالباً
6- توضيحات مبسوط در قبض و معني قبض در مسجد و مقبره
7- شروط واقف ، از بلوغ ، كمال ، عقل و جواز التصرّف
8- شروط الموقوف از عينية ، مملوكية ، امكان اقباض ، قابل انتفاع بودن ، صحّت اقباض
9- شروط موقوف عليه از قبيل : موجود بودن، صحّت تملّك ، معين بودن و عدم حرمت وقف آن
10- احكام وقف :
• حكم انتقال ملكيّت وقف بر موقوف عليه
• حكم وَ قْفِيّة مسجد بعد از خراب شدن
• مجوّزات فروش وقف و حكم پول او
• حكم نظارت بر وقف و وظايف ناظرين بر وقف
11- و چندين موضوع ديگر از قبيل:حكم وقف بر شيعه ، وقف برمؤمنان ، وقف بر اقشار مختلف ، وقف بر وجوه البرّ و ...
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : j133719
و با ملاحظه محدوديت همايش و فشردگي برنامه هاي آن چند محور از مباحث مربوطه را به صورت فهرست مرور مي كنيم :
بايدهاي وقف :
1- حفظ ، نگهداري و ساماندهي موقوفات موجود در كشور
2- اقدامات عملي قابل تحسين در جهت شناسايي و به ثبت رساندن موقوفات
3- كمك مالي به مساجد و حوزه هاي علميّه و ساير مراكز خيريه و عام المنفعه
4- كمك به چاپ و نشر كتب سودمند بويژه قرآن و نهج البلاغه
5- تلاش در جهت احياء فرهنگ وقف در جامعه
اما بايدهاي وقف كه لازم است سازمان اوقاف و امورخيريه كشور در جهت آن تلاش نمايد:
1- تهيه يك دايرة المعارف وقف در زمينه موقوفات در جهان اسلام
2- تهيه شناسنامه جامع براي موقوفات در ايران
3- تجديد نظر جدّي و عملي در زمينه وجه الاجاره موقوفات
4- پشتيباني جدّي حوزه هاي علميّه از طريق موقوفات عامّه
5- برنامه ريزي جامع براي احياء موقوفات
6- ريشه يابي عوامل ركود و فروكش شدن وقف در جامعه و احياء فرهنگ وقف
وقف ريشه در سيره رسولخدا (ص) و اهل بيت (ع) دارد :
تَصَدَّقَ رَسُولُ اللهِ (ص) بِاَمْوالٍ جَعَلَها وَقْفاً وَ كانَ يُنْفِقُ مِنْها عَلي أَضْيافِهِ(1)
رسولخدا (ص) بخشي از اموال خود را وقف كرد و ازآن مال از مهمانانش پذيرايي مي فرمود.
2- باز از امام صادق (ع) نقل شده از اميرمؤمنان (ع) ياد كرد و فرمود:
كانَ عَبْداً لِلّهِ قَدْ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ عَمِدَ اِلي مالِهِ فَجَعَلَهُ صَدَقَةً مَبْتُولَةً تَجْرِي بَعْدَهُ لِلْفُقَراءِ وَ قالَ اَللّهُمَّ اِنّي جَعَلْتُ هَذا لِتَصْرِفَ النّارَ عَنْ وَجْهِي وَ لِتَصْرِفَ وَجْهِي عَنِ النّارِ(2)
او بنده خدا بود كه خداوند بهشت را برايش واجب گرداند. بخشي از اموالش را جدا كرده بود تا پس از خود براي فقيران خرج شود و مي فرمود : بارخدايا اين كار را كردم تا بواسطه آن آتش را از صورتم و صورتم را ازآتش دورگرداني
3- بر اساس مستندات حديثي و تاريخي ، صحابه رسولخدا (ص) نيز در تبعيّت از آن بزرگوار بخشي از اموال خود را وقف مي كردند.
ابن ابي جمهور در كتاب عوالي اللآلي از جابر بن عبدالله انصاري نقل كرده گفت :
لَمْ يَكُنْ مِنَ الصَّحابَةِ ذُو مَقْدُرَةٍ اِلاّ وَقَفَ وَقْفاً(3)
هركدام از اصحاب رسولخدا (ص) كه قدرت و مكنتي داشت وقفي انجام مي داد
4- در طول تاريخ همين سنّت حسنه در ميان علماء ، فقهاء و مسلمانان استمرار پيدا كرد .
مرحوم سيد محسن امين در اعيان الشيعه در شرح زندگي سيّد مرتضي علم الهدي نقل مي كند:
كانَ قَدْ وَقَفَ قَرْيَةً عَلي كاغَذِ الْفُقَهاءِ(4)
يعني اراضي يك روستا را به منظور تهيه كردن كاغذ براي فقهاء وقف كرد.
5- از نظر بررسي و تحليل مباحث نظري وقف از ابتداء قرن چهارم يعني عصر مرحوم شيخ مفيد تا پايان قرن ششم يعني اواخر عُمر ابن ادريس حلّيتقريباً تمامي فقهاي بنام شيعه در كتب استدلالي فقهي خود موضوع وقف را مورد بررسي قرار داده اند از جمله:
1- مرحوم شيخ مفيد در كتاب المُقنعه
2- ابوالصلاح حلبي در الكافي في الفقه
3- سلاّر يا سالار ديلمي در المراسم العلوية في الاحكام النبوية
4- شيخ طوسي در كتب النهاية ، الخلاف و المبسوط
5- ابن البَرّاج در المُهَذّب في الفقه
6- ابن زهره در غُنيَةُ النُزُوع
7- ابن ادريس حلّي در السرائر
البته لازم به يادآوري است كه با توجه به شرايط زماني مباحث وقف در اين عصر خيلي خلاصه مطرح شده است و هرچه از قرون اوليه فاصله مي گيريم فقهاء مباحث وقف را همانند ساير مباحث فقهي بصورت گسترده بحث كرده اند مانند:
1- شرايع الاسلام و مختصر النافع / محقق حلّي در قرن هفتم
2- قواعد الاحكام ، تذكرة الفقهاء و مختلف الشيعه و ارشاد الاذهان / علامه حلّي در اوايل قرن هشتم
3- غاية المراد في شرح نُكَتِ الارشاد و الدروس الشرعية / شهيد اول در قرن هشتم
4- المُهَذَّبُ البارِع في شرح المختصر النافع / ابن فهد حلّي در قرن نهم
5- جامع المقاصد في شرح القواعد / محقق ثاني در قرن دهم
6- مسالِك الاَفْهام الي تنقيح شرائع الاسلام / شهيد ثاني در قرن دهم
7- الحَدائِق النّاضرة / شيخ يوسف بحراني در قرن دوازدهم
8- مِفتاحُ الكرامة / سيد محمد جواد حسيني عاملي در قرن سيزدهم
9- جامع الشِتات / ميرزاقي در قرن سيزدهم
اگر عزيزان محقق و پژوهشگر اين كتابها را مورد مراجعه قرار بدهند متوجه خواهند شد كه چه مقدار اين فقهاء در جهت تجزيه و تحليل فروعات فقه بحث كرده اند.
جهت گيري موقوفات :
1- زنده نگه داشتن ياد و نام اهل بيت (ع)
2- راه اندازي و حفظ حوزه هاي علميّه شيعه
3- رفع نياز فقراء و نيازمندان شيعه
بعنوان نمونه اگر موقوفات مرحوم آية الله حاج ميرزا ابراهيم دنبلي خويي را در نظر بگيريم بخش عمده آن در مصارف زير است:
الف : منزل مسكوني خويش را وقف حسينيه كرده ، كه امروز نيز معروف است
ب : اطعام فقراء و نيازمندان شهر در ايام مختلف سال
ج : اقامه عزاداري بر اباعبدالله الحسين (ع) و اطعام عزاداران و برگزاري مجالس روضه
د : عمران و آباداني مساجد شهر بصورت مستمر
هـ :كمك به طلاّب علوم ديني نجف و خوي بصورت مستمر
فهرستي از مباحث وقف از دايرة المعارف فقه شيعه يعني كتاب جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام مرحوم شيخ محمد حسن نجفي از فقهاي قرن سيزدهم بخش مهم جلد 28 جواهر الكلام را به مباحث وقف اختصاص داده كه فهرست مطالب ايشان به ترتيب زيراست:
1- تعريف وقف
2- مباحث مربوط به عقد و صيغه وقف از قبيل: صريح بودن لفظ، كفايت لفظ غير صريح،
لفظ حَبَّسْتُ يا سَبَّلتُ، وقف با فعل بدون لفظ
3- اعتبار قبول و اقباض در وقف
4- شروط وقف: از دوام ، تنجيز ، اقباض و اخراج عن نفسه
5- حكم وقف بر من ينقرض غالباً
6- توضيحات مبسوط در قبض و معني قبض در مسجد و مقبره
7- شروط واقف ، از بلوغ ، كمال ، عقل و جواز التصرّف
8- شروط الموقوف از عينية ، مملوكية ، امكان اقباض ، قابل انتفاع بودن ، صحّت اقباض
9- شروط موقوف عليه از قبيل : موجود بودن، صحّت تملّك ، معين بودن و عدم حرمت وقف آن
10- احكام وقف :
• حكم انتقال ملكيّت وقف بر موقوف عليه
• حكم وَ قْفِيّة مسجد بعد از خراب شدن
• مجوّزات فروش وقف و حكم پول او
• حكم نظارت بر وقف و وظايف ناظرين بر وقف
11- و چندين موضوع ديگر از قبيل:حكم وقف بر شيعه ، وقف برمؤمنان ، وقف بر اقشار مختلف ، وقف بر وجوه البرّ و ...
پي نوشت ها :
(1) مستدرك الوسائل / محدث نوري ج 14 ص 47
(2) دعائم الاسلام / قاضي ابوحنيفه مغربي ج 2 ص 340
(3) عوالي اللآلي / ابن ابي جمهور ج 3 ص 260
(4) اعيان الشيعه / سيد محسن امين ج 12 ص 273
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : j133719
