کشاورزی در فرهنگ اهل بیت

کشاورزی در فرهنگ اهل بیت(علیهم السّلام) از اهمیت‏بسیار بر خور دار است. این کار نه تنها در کلمات آن بزرگان مورد بیشترین تاکید قرارگرفته، بلکه اکثر پیامبران الهی، پیشوایان معصوم و بندگان‏صالح عملا به این کار پرداخته و به آن افتخار کرده‏اند. آن‏بزرگان کشاورزان را انسانهایی ارزشمند، متوکل، نیکوکار، صاحب‏پاک‏ترین و حلال‏ترین شغل‏ها و سودمند به حال جامعه معرفی کرده،در جهان آخرت، صاحب بهترین مقامات دانسته‏اند. اهمیت و ارزش‏دادن به کشاورزی در فرهنگ غنی اسلام تا آنجا پیش رفته که ذات‏مقدس باری تعالی در قرآن خودش را کشاورز معرفی کرده، خطاب به‏مردم می‏فرماید:
«افرایتم ما تحرثون. ء انتم تزرعونه ام نحن الزارعون‏» (1) آیا ندیدید تخمی را که در زمین می‏کارید؟ آیا شما کشاورزید یاما؟ آری، کشاورز حقیقی منم! ما در این نوشتار برای آشنایی‏خوانندگان گرامی با سخنان نورانی ائمه معصوم (علیه السلام) در زمینه‏کشاورزی، برخی از احادیث آنها را مورد توجه قرار می‏دهیم.

ارزش کشاورزی

1. امام صادق(علیه السّلام) می‏فرماید: از پیامبر بزرگوار اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پرسیدند: بهترین ثروت کدام است؟ حضرت فرمود: «زرع زرعه صاحبه‏و اصلحه و ادی حقه یوم حصاده...» (2) زراعتی که با دست‏کشاورزش کشت‏شده و با مراقبتهایش به بار نشسته و هنگام‏برداشت، حقوق واجبش را پرداخت کرده است.

گنجهای جامعه

2. یزید بن هارون از امام صادق(علیه السّلام) نقل می‏کند که فرمود:
کشاورزان گنجهای یک جامعه هستند. آنان چیزهای پاک و حلال رامی‏کارند. خداوند متعال آن را از زمین رویانده، خارج کرده ورشد می‏دهد. اینان روز رستاخیز بهترین مقام را در میان دیگرمردم خواهند داشت. از همه به درگاه خداوند نزدیکترند و نامشان‏به مبارکی برده خواهد شد. (3)

کشاورزی نیک‏ترین پیشه

3 مردی به امام صادق(علیه السّلام) عرضه داشت: فدایت گردم. شنیده‏ام‏گروهی هستند که کشاورزی را دوست ندارند و می‏گویند شغل خوبی‏نیست. حضرت پاسخ داد، کشت کنید و درخت‏بکارید. به خدا سوگند،مردم کاری پاکتر و نیکوتر از آن انجام نمی‏دهند. (4)

کشاورزی سفره‏ای گسترده

4. کار کشاورزی تولید محصولاتی است که به مصرف تمام افرادجامعه می‏رسد و هرکس از آن بهره‏ای می‏برد. در واقع زراعت‏سفره‏ای‏گسترده است که، علاوه بر انسانها، حیوانات آسمان و زمین هم ازآن بهره‏مند می‏شوند. امام باقر(ع) در این مورد از پدر بزرگوارش‏نقل می‏کند که فرمود: «بهترین اعمال آن است که برزگری بذری‏بکارد و سپس از آن، هر شخص نیک و یا فاسد بخورد. اگرنیکوکاران و انسانهای خدا جو از آن استفاده کنند، برای صاحب‏آن دعا و طلب مغفرت می‏کنند; و اگر انسانهای بدکار از آن‏بهره‏مند شوند، نفرین می‏شوند; و نیز پرندگان آسمان و حیوانات‏روی زمین از خوان نعمت کشاورز استفاده می‏کنند. (5)

وصیت پیامبر به زمامداران

5 یکی از وصایای رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) توجه به حال کشاورزان بود. آن‏حضرت خطاب به امام علی(ع) فرمود: «یاعلی، مبادا در حکومت‏توبه کشاورزان ستم شود؟» (6)

گرانبهاترین گوهر نایاب

6. امام صادق(علیه السلام) فرمود:
«الکیمیاء الاکبر الزراعه.» زراعت گرانبهاترین گوهر نایاب‏است. (7)
به راستی چرا پیشوایان مذهب ما این همه در موردکشاورزی تاکید کرده‏اند؟ شاید تاکید ایشان به این علت‏باشدکه ادامه حیات و زندگی هر انسانی به تغذیه وابسته بوده، تغذیه‏نیز در گرو کار کشاورزی است. نه تنها زندگی فردی هر شخص، بلکه‏زندگی اجتماع و یک ملت هم به چگونگی تولیدات و محصولات کشاورزی‏آن جامعه وابسته است. هر جامعه‏ای که بخواهد مستقل و آزادزندگی کند و سر نوشت‏خودش را با دست‏خود رقم بزند، باید درکشاورزی استقلال داشته و بتواند محصولات مورد نیازش را خودش‏تولید کند; زیرا خود کفایی و استقلال هر ملتی در گرو پیشرفت‏تولیدات کشاورزی آن ملت است. افزون بر این، رسیدن به اهداف‏عالی معنوی و مقامات بلند عرفانی نیز در گرو تامین نیازهای‏جسمانی انسان است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: بار خدایا، به‏نان ما برکت عنایت فرما و فاصله‏ای میان ما و آن ایجاد نفرما.
اگر نان نباشد، ما نمی‏توانیم روزه بگیریم، نماز بخوانیم وواجبات الهی را به جای آوریم. (8) با توجه به این نکات معلوم‏می‏شود کشاورزی مهمترین عامل پیشرفت هر جامعه است و مردمی که‏نتوانند نان سفره خویش را تامین کنند، هرگز روی خوشبختی واستقلال را نخواهند دید.
حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
«من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله‏» (9) کسی که باداشتن آب و خاک، باز هم فقیر باشد; از رحمت‏خداوند متعال دوراست.
بنابراین، پیشوایان معصوم ما به حمایت از کشاورزان و دهقانان‏برخاسته، برای توسعه کشاورزی تاکید بسیار کرده‏اند. سفارش وتاکید آنها تنها زبانی نبود; بلکه خود آن بزرگواران در عمل‏هم به کشاورزی و درختکاری پرداخته، اهمیت این کار حیاتی رانشان می‏دادند. این امر بیانگر برتری مکتب والای اسلام بر سایرادیان و مکاتب و همچنین برتری رهبران این مکتب را بر رهبران‏جوامع دیگر است. راستی کدام رهبر و بنیانگذار مکتبی خودش راکشاورز معرفی می‏کند؟ (10) کدام پیشوا بر دست کارگر بوسه می‏زند؟
کدام یک از مدعیان حقوق بشر و مدافعان و زحمتکشان و محرومان‏جامعه، مثل امام اول شیعیان بیل به دست گرفته، در برابر آفتاب‏عرق می‏ریزد و کشاورزی می‏کند؟ اینک نمونه‏هایی از فرازهای‏افتخارآمیز زندگی آن رهبران الهی را نقل کرده، زوایایی اززندگی تابناکشان را بیان می‏کنیم.

انبیا و کشاورزی

حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: آن روز که آدم ابوالبشر از بهشت‏به زمین رانده شد و نیاز به غذا و آب پیدا کرد، با حضرت‏جبرئیل به مشورت پرداخت واز او یاری طلبید. جبرئیل آدم راچنین راهنمایی کرد: «یا آدم کن حراثا.» ای آدم، اگر می‏خواهی‏نیازمندیهای خود را بر طرف کنی، کشاورز باش و به زراعت‏بپرداز. (11) این‏گونه بود که پدر انسانها اولین کشاورز روی‏زمین شد. نه تنها حضرت آدم بلکه اکثر پیامبران الهی به شغل‏کشاورزی می‏پرداختند و روزی خود را از همین راه به دست‏می‏آوردند. روزی یکی از یاران امام صادق(ع) از ارزش کاردهقانان پرسید: امام در پاسخ فرمود: همه پیامبران الهی، جزحضرت ادریس، از راه کشاورزی امرار معاش می‏کردند; ولی حضرت‏ادریس به کار خیاطی مشغول بود. امام در بیان دیگری فرمود:
خداوند متعال روزی پیامبران خویش را در زراعت و دامداری قرارداده است. (12)
علاوه بر پیامبران بزرگ الهی، خاتم ایشان حضرت‏محمد مصطفی(ص) نیز در فرصتهای مختلف به این امر اقدام می‏کرد.
امامان معصوم ما هم که وارثان انبیای الهی‏اند، از موقعیتهای‏به دست آمده استفاده می‏کردند و به باغداری، درختکاری، گلکاری‏و ایجاد فضاهای سبز می‏پرداختند. نمونه‏هایی از این کردار آن‏بزرگان عبارت است از:
1 امام صادق (علیه السلام) فرمود: امیرمومنان علی(علیه السلام) زمین را شخم میزدو پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هسته خرما را با دهان خویش مرطوب می‏کرد ومی‏کاشت; و در همان حال می‏رویید. (13)
2 حضرت علی(علیه السلام)، هنگامی که از جهاد بر می‏گشت، به تعلیم مردم وقضاوت بین آنها می‏پرداخت و در هنگام فراغت، به باغی که ملک اوبود می‏رفت و با دست‏خود کار می‏کرد و ذکر خدا می‏گفت. (14)
3 ابی عمرو می‏گوید: روزی در یکی از باغها امام صادق(ع) راملاقات کردم. آن حضرت لباس مخصوص پوشیده، بیل به دست گرفته ودر باغ خویش مشغول کشاورزی بود. چنان فعالیت می‏کرد که عرق ازپیشانی مبارکش می‏ریخت. گفتم: فدایت‏شوم، بیل را بدهید تا من‏کار کنم. فرمود: «دوست دارم آدمی برای کسب روزی حلال در برابرآفتاب آزرده شود.» (15)
4 امام صادق(علیه السلام) فرمود: انی لاعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق و ان‏بی من یکفینی لیعلم الله عزوجل انی اطلب الرزق الحلال.» من دربرخی از باغهایم چنان تلاش می‏کنم که از شدت فعالیت عرق می‏ریزم;در حالی که کسانی را دارم که این کارها را انجام دهند. امااین کوشش به این خاطر است که خدای متعال بداند من با کوشش خوددر جستجوی روزی حلال هستم. (16)
5 علی بن حمزه می‏گوید: روزی امام موسی کاظم(ع) را درمزرعه‏اش‏ملاقات کردم و این در حالی بود که حضرت، به علت کار و فعالیت‏شدید، عرق بدن مبارکش را خیس کرده بود. گفتم: فدایت‏شوم پس‏مردان شما کجایند که خود با این زحمت کار می‏کنید؟ پاسخ داد:
ای علی، کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، با دست‏خویش‏کشاورزی می‏کردند. پرسیدم: چه کسانی از شما و پدر بزرگوارتان‏بهتر بودند؟
فرمود: رسول خدا و امیر مومنان علی و تمام پدرانم که همه بادست مبارک خویش زراعت می‏کردند. نه تنها آنان بلکه پیامبران وفرستادگان الهی و انسانهای صالح هم کشاورزی می‏کردند و بهترین‏خلق بودند.
یکی از امور مربوط به کشاورزی، نهال کاری و درختکاری است که‏مورد توجه رهبران بزرگوار مکتب اسلام قرار گرفته است. در این‏مورد به چند حدیث توجه کنید: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود:
«من غرس‏شجره فاینعت، غرس الله بها شجرا فی الجنه.» هر مسلمانی نهال‏درختی را نشاند و بار ور کند، خداوند متعال در مقابل برای آن‏نهال درختی در بهشت قرار می‏دهد. (17)
2 جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل می‏کند که فرمود:
«مامن مسلم یغرس غرسا الا کان ما اکل منه له صدقه و ما سرق‏منه صدقه و ما اکل السبع فهو له صدقه، و ما اکلت الطیه فهو له‏صدقه و لا یرزءه احد الا کان له صدقه. » هیچ مسلمانی نهالی‏نمی‏کارد مگر آنکه هر موجودی که از آن استفاده کند، برای اوصدقه شمرده می‏شود; و اگر به سرقت رود پاداش صدقه دارد; و اگرحیوانات بخورند یا پرندگان ببرند و یا به وسیله کسی تلف شود،باز هم صدقه شمرده خواهد شد. (18)
3 مرحوم شیخ صدوق در خصال از رسول خدا(ص) نقل می‏کند که‏فرمود: درخت‏خرما چقدر زیباست. کسی که آن را بفروشد و جه آن‏مانند خاکستری است که در بالای کوه بلندی ریخته شده باشد.
هرگاه باد سختی بوزد، چیزی از آن باقی نمی‏ماند. پس اگر کسی آن‏را فروخت، درخت دیگری به جای آن خریداری کند. (19)
4 پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود:
هرکس درخت‏خرما یا سدری را که به نحوی مورد استفاده انسانهایا حیوانات قرار می‏گیرد آب دهد، مانند کسی است که مؤمن تشنه‏ای‏را سیراب کند. (20)
5 انسان وقتی از دنیا می‏رود، دستش ازامکانات و سرمایه‏های دنیوی کوتاه شده، دیگر قادر نیست از آن‏بهره‏مند شود; اما بر اساس مکتب آسمانی اسلام و فرهنگ پرباراهل‏بیت (علیه السلام) انسان می‏تواند با انجام دادن بعضی از کارهای‏شایسته بعد از مرگ نیز از نتیجه آنها استفاده کند. امام صادق(علیه السلام) ، ضمن حدیثی، به شش خصلت که بعد از مرگ به انسان مؤمن سودمی‏رساند، اشاره کرد که یکی از آنها چنین است: «آن که درختی‏بکارد که بعد از مرگ او انسانها و حیوانات از ثمره، سایه وسایر آثار آن بهره‏مند شوند...» (21)
6 امام صادق(علیه السلام فرمود: زراعت کنید و درخت‏بنشانید. به خداسوگند، در میان کارهایی که مردم انجام می‏دهند هیچ کاری حلال‏ترو پاکیزه‏تر از کشاورزی نیست. (22)
کشاورزان مؤمن با کوشش وزحمات طاقت فرسا زمین‏های خشک را آباد کرده و به آن طراوت وزیبایی می‏بخشند; ریشه‏های وابستگی را می‏خشکانند و برای کشورخویش استقلال به ارمغان می‏آوزند. نا گفته نماند کشاورزان درعین حال که زحمت می‏کشند و محصولات کشاورزی تولید می‏کنند، بایدرضای خدا را فراموش نکنند و حدود و حقوق الهی را در نظر داشته‏باشند. اگر خدای ناکرده از این امر سرپیچی کنند، ممکن است‏به‏بلای الهی دچار شوند و مورد تمسخر فرشتگان قرار گیرند. روزی‏رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از جبرئیل پرسید: آیا فرشتگان نیز مانندانسانها گریه می‏کنند و می‏خندند؟ عرض کرد: آری، در مواردی‏می‏گریند و گاهی از روی تمسخر می‏خندند. یکی از مواردی که ازروی تمسخر می‏خندند، وقتی است که کشاورزی را می‏بینند بیل به‏دست گرفته تا حدود مزرعه خویش را اصلاح کند و علفهای هرز راببرد، ولی هدفش آن است که مزرعه خویش را تغییر داده، بر زمینش‏بیفزاید. در اینجا فرشتگان آسمان می‏خندند و می‏گویند: این همه‏زمینها و باغهای زراعی تو را سیر نکرد، حالا این مقدار اندک‏سیرت خواهد کرد؟! (23)
پس اگر کشاورزان زحمت‏بکشند; حد و مرزخویش را نگه داشته، به همسایگان خود تجاوز نکنند یا در موردآبیاری وتقسیم‏بندی آن به یکدیگر ستم نورزند و هنگام برداشت،ضمن پرداخت زکات و حقوق الهی، در مورد فقرا کوتاهی نکنند، مشمول رحمتهای بیکران الهی خواهند شد. یکی از خصوصیات بارزکار کشاورزی توجه او به عنایات خداوندی و داشتن توکل است.
کشاورز وقتی نهالی را می‏نشاند یا تخمی در زمین می‏پاشد، منتظرنزول رحمت الهی است و همیشه امید وار است زراعتش سر سبز شده،از آفات محفوظ بماند. در نتیجه همیشه به یاد خداست‏به همین‏خاطر، امام صادق(علیه السلام) مراد از متوکلان در آیه شریفه «و علی الله‏فلیتوکل المتوکلون‏» (24) را کشاورزان می‏داند. (25) امام موسی‏بن جعفر(علیه السلام) فرمود:
کسی که باغی را بفروشد زیانکار است و آن کس که باغ را بخرد،روزی با برکتی خواهد داشت. (26)
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که‏فرمود: به خریدار زمین زراعتی روزی داده شده و فروشنده آن‏روزی خود را نابود کرده است. (27)
امام صادق(علیه السلام) در مورد قطع‏درخت می‏فرماید: درختان میوه‏دار را قطع نکنید که خداوند عذابش‏را بر شما می‏ریزد. (28)
آن حضرت در خصوص زمین زراعتی به کارگزار خویش فرمود: مصادف، باغ یا بستانی خریداری کن که اگرانسان زمانی دچار سانحه و مصیبت‏شود، با یاد آوری آن باغ وداشتن پشتوانه مالی بتواند خانواده خود را اداره کند و مصیبت‏پیش آمده برایش سخت و طاقت فرسا نباشد. (29)
یعقوب بن شعیب‏می‏گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: مردی زمین خود را در اختیاربرادر مسلمانش قرار داده در این زمین درختان انار یا خرماوجود دارد. آن مرد با برادر مسلمانش شرطی قرار داده و گفته‏است: این باغ را آبیاری کن و آباد نگه‏دار و نیمی از آنچه‏خداوند تبارک و تعالی از این زمین می‏رویاند، سهم تو باشد. این‏مساله چه صورت دارد؟ امام فرمود: مانعی ندارد، یک معامله‏شرعی است. (30)
از آنچه گفته شد، اهمیت و ارزش کشاورزی در حدتوان این نوشتار آشکار گردید. دشمنان اسلام به این نکته آگاهی‏دارند که اگر بخواهند لطمه‏ای به امت اسلامی وارد کنند، نابودی‏کشاورزی یکی از بهترین هاست. بنابر این، در پی این هدف به‏کشورهای اسلامی گام می‏نهند. چنانکه خداوند متعال در قرآن شریف‏به این مساله اشاره فرموده است:
«و اذا تولی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل.» (31) ای پیامبر، دشمنان منافق هنگامی که از نزدت خارج می‏شوندمی‏کوشند تا در زمین فساد ایجاد کنند و زراعت و نسل را نابودسازند.

پي نوشت :

1 واقعه، آیات‏63 و 64.
2 وسائل، ج‏19، ص 35، ح‏9.
3 همان، ص 34، ح‏7.
4 همان، ص‏33; تهذیب، ج 2، ص 115.
5 همان، ص 34.
6 وسائل، ج‏19، ص 62.
7 همان، ج‏19، ص 34.
8 سفینه‏البحار، ماده خبز.
9 بحار الانوار، ج‏103، ص 65.
10 اشاره به آیه‏63 و 64 سوره واقعه.
11 وسائل، ج‏19، ص‏37.
12 تهذیب، ج 2، ص 115،
13 وسائل، ج‏19، ص‏33.
14 همان، ج‏17، ص‏37.
15 مستدرک، ج 2، ص‏417.
16 حلیه‏المتقین، ص‏296.
17 وسائل، ج‏17، ص‏39.
18 کنزالعمال، ج‏3، ص‏896.
19 همان، ج‏3، ص‏893.
20 منهاج البیان، ص 421.
21 وسائل، ج‏17، ص 42.
22 بحار، ج‏103، ص 198; حلیه‏المتقین، ص‏296.
23 تهذیب، ج 2، ص 115.
24 المواعظ العددیه، ص 145.
25 ابراهیم، 12.
26 وسائل، ج‏17، ص 42.
27 بحار، ج‏103، ص‏69.
28 وسائل، ج 12، ص 45.
19 همان، ج‏19، ص 38.
30 همان، ج‏19، ص 44.
31 بقره، 205.

منبع:حوزه نت
/س