در حیرانی فرهنگسرای بهمن، دختری می‌گوید می‌خواهید تعزیه ببینید؟ و بی‌آنکه از او بپرسی تو را چه به تعزیه؟ مسیر انگشت اشاره‌اش را می‌پیمایی. صدای تعزیه می‌آید اما مثل همیشه نیست. صدای این تعزیه‌خوانان مانند آنچه که تا به حال شنیده‌ای نیست و عجیب که در میان جمعیت مردی نمی‌بینی. درها که سرمای بیرون را پشت سرت در محوطه باز فرهنگسرا متوقف می‌کند، تعجب و علامت سوال‌های پیشین فروکش می‌کند.این تعزیه زنانه است و طبق قوانین مشتریان آن هم اختصاصی اند؛ زنان. از میان شعر‌ها و موسیقی‌ها پس از چند دقیقه متوجه می‌شوی که تعزیه مجلس اسما و سلما به روایت دو خواهر می‌پردازد. اسما و سلما درخوابی مشابه مردی را در خواب دیده‌اند که می‌گوید «هل من ناصر ینصرنی» و کنیزشان ضمن تعبیر خواب به بیان ماجرای نامه‌های کوفیان برای امام حسين(ع) می‌پردازد و آن دو درکسوت مردان راهی مسیری می‌شوند که امام حسين(ع) از آن راهی شده‌اند. اسما و سلما در راه با مردی مواجه می‌شوند که شب عاشورا بر سپاه امام حسين(ع) پشت کرده است و نخستین پیکار این دو خواهر اینجا شکل می‌گیرد؛ کنار تشتی که حکم نهری دارد، ناگفته نماند که این بخشی از تعزیه است. چنانکه گفته‌اند تعزیه باغی از نشانه هاست و تشت حتی گاهی نماد شط فرات است در تعزیه.در این درگیری اتفاقی می‌افتد که می‌تواند سرنوشت نخستین اجرای تعزیه زنانه را تغییر دهد؛ در مبارزه یکی از شمشیر‌ها با لامپ کم مصرفی که برای نورپردازی نصب شده برخورد می‌کند و لامپ شکسته میشود و روی سن تعزیه که طبق نسخه تعزیه قرار است بازیگری تا چند لحظه دیگر روی آن کشته شود، پر میشود از خرده شیشه‌هایی ریز و برنده. با جانمایی درست بازیگر این صحنه ختم به خیر میشود، اما تا پایان کار تعزیه‌خوانان در هر صحنه‌ای که رخصتی فراهم میشود از روی زمین خرده‌های شیشه را
برمی دارند.این اضطراب تا پایان کار تو را همراهی می‌کند.چرا که بازیگر نقش کنیز که اجرای چند نقش دیگر را نیز به عهده دارد نباید کفش بپوشد و قرار است بازیگر نقش اسما و سلما بر همین سن کشته شوند.
پیشینه تعزيه زنانه
تعزیه زنان ابتدا در دربار قاجاریه شکل گرفت. نخست قمرالسلطنه دختر فتحعلی‌شاه بانی آن شد سپس از سوی عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه اجرای تعزیه زنانه در دربار دنبال و توسط انیس الدوله به صورت دائمی و منظم شد. انیس الدوله از زنان خارجی که به ایران می‌آمدند برای دیدن تعزیه زنانه دعوت کرد تا جایی که هم‌اکنون بخشی از منابع محدود درباره تعزیه زنانه دست نوشته همان زنان خارجی است. زهره غلامی، محقق تعزیه زنان درباره پیشینه این نوع تعزیه چنین می‌گوید:«تعزیه زنانه به علت محدودیت‌های آن زمان شکل گرفت. آن موقع به زنانی که روضه می‌خواندند ملا می‌گفتند. همان ملاها بعد تعزیه‌خواندند و تعزیه زنانه را به وجود آوردند.درتعزیه‌های زنانه دوران قاجار همه تعزیه‌ها را هم می‌خواندند یعنی صرفا تعزیه‌هایی که زن در آن نقش محوری داشت را نمی‌خواندند اما مردپوش داشتند. نقش امام حسین(ع) و مردان دیگر تعزیه را مردپوش می‌خواند. همچنان که در تعزیه زن‌پوش داریم در تعزیه زنانه مردپوش داشتند. پس از دوره قاجاریه تعزیه زنانه وارد فضای مردمی شد و به مرور زمان شکل خود را از دست داد و در دوره پهلوی دوم کلا منسوخ شد و دیگر چنین تعزیه‌ای نداریم و پس از انقلاب کلا به روضه‌های زنانه تبدیل و شکل
شادی‌آور آن مولودی‌خوانی شد. پس از انقلاب زنانی خواستند که این تعزیه را زنده کنند اما به شکل هدفمندی نبود. خانم صفاریان - خواهر صفاریان از تعزیه‌خوانان بزرگ و معین البکاء – دو، سه سال پیش گروهی را جمع کرد و تعزیه‌هایی با ِتم زنانه مانند عروس قریش را اجرا کردند.
اما چگونه زهره غلامی که تئاتری‌ها اورا با تئاتر آپارتمانی می‌شناسند وارد گود تعزیه شده است؟ ماجرای تئاتر آپارتمانی این طور شروع شد که او در حال مطالعه به مقاله‌ای درباره تئاتر آپارتمانی برخورد و همراه همسرش،ایمان شیعه، تئاتر آپارتمانی را شروع کرد و چندی بعد جشنواره تئاتر آپارتمانی را برپا کرد.او ایده تعزیه زنانه را یک نوع الهام می‌داند و می‌گوید: «برنامه‌های زیادی داشتیم و می‌خواستیم تئاترآپارتمانی را به شکل‌های دیگر ادامه دهیم. مثلا برنامه سفر دور ایران را داشتیم اما هیچ کدام راضی‌ام نمی‌کرد. واقعیت این است که نمی‌دانم تعزیه زنانه از کجا به ذهنم آمد. شاید جایی که بتوانم درباره شروعش بگویم این است که یک ماه پیش درباره تئاتر آپارتمانی با رادیو فرهنگ مصاحبه‌ای داشتم. در صحبتی که داشتیم درباره قدمت نمایش‌های ایرانی صحبت می‌کردم و به تعزیه زنانه اشاره‌ای کردم و تمام شد. احساس می‌کنم نوعی الهام بود. در شهری بزرگ شدم که تعزیه در کنارما بود. من اراکی‌ام، همیشه صدای شیپور تعزیه که می‌آمد ما بچه‌ها به سمت آن می‌دویدیم و تعزیه می‌دیدیم. بعد که بزرگ‌تر شدیم دیگر تعزیه به آن شکل نبود».
تعزیه لابه لای کتاب‌ها
ایده اولیه تعزیه زنانه از هرکجا که آمده باشد عملی شدن آن با تحقیق شروع شد. نمی‌توانیم او را کارگردان تعزیه بدانیم. اصلا در تعزیه چیزی به این عنوان تعریف نشده است. در تعزیه کارگردان، کارگردان روی صحنه است که در ابعاد حرفه‌ای به او میگویند معین البکاء. شاید در ایران چهار معین البکاء داشته باشیم که حرفه‌ای هستند. اما در سطح‌های پایین‌تر به او تعزیه گردان میگویند که دریک لحظه باید بازیگر،موسیقی و همه چیز را هماهنگ کند. با این توضیحات زهره غلامی تعزیه‌گردان تعزیه زنانه، برای شروع کار چیزی حدود دو ماه نسخه‌های تعزیه، فیلم‌های تعزیه و اوایل محرم تعزیه‌هایی را که اجرا می‌کردند را دید. وی در نتیجه تحقیقش می‌گوید:« متوجه شدم تعزیه غنای بسیاری دارد. هر تعزیه‌ای بازتاب اتفاقات دوره اجتماعی خودش است. نسخه‌ای که در دوره فتحعلی شاه نوشته شده با نسخه دوره پهلوی و نسخه‌ای که الان نوشته میشود متفاوت است. اول از همه اینها برایم جذاب بود و بعد به دنبال منابع تعزیه زنانه گشتم.منابع محدود بود، با آقای فتحعلی بیگی جلسه مشاوره گذاشتم. بعد از آن ایشان در کنار کار بودند».
نسخه زنانه
اما بعد از انجام تحقیق نوبت به انتخاب نسخه رسید. نسخه در تعزیه حکم متن در نمایش را دارد اما برای تعزیه زنانه چه نسخه‌ای مناسب است.تعزیه گردان تعزیه زنانه دراین باره می‌گوید:« دنبال نسخه‌ای گشتم که محوریت زن در آن بیشتر باشد اما چنین نسخه‌هایی خیلی محدود بود. تعزیه‌های نزدیک به این ایده، عروسی دختر قریش و تعزیه عروسی حضرت فاطمه (س) را داریم. در کتاب آقای همایونی به تعزیه مهجوری برخوردم، نسخه‌های مهجور زیادی داریم؛تعزیه درهًْ الصدف ماجرای زن جنگ آوری است به نام «در» که همراه دختر عموهایش برای نجات اسرای کربلا می‌روند. بعد ازآنکه به سختی نسخه این تعزیه را پیدا کردم و خواندم دیدم آنچه که می‌خواستم نبود. یکی از بهترین نسخه‌نویسان تعزیه «رجا زفره‌ای» است که نسخه تعزیه او جزو نسخه‌هایی بود که از کلمات نامانوس استفاده نکرده بود و اشعار بهتری هم داشت.اما به این نتیجه رسیدم نسخه جدیدی بنویسم که محوریت آن زن باشد». و اینچنین نسخه جدیدی برای تعزیه زنانه نگاشته شد:« این نسخه‌ای که ما اجرا می‌کنیم مجلس تعزیه اسما و سلما است. نسخه تخیلی‌ای که خدشه‌ای به تاریخ عاشورا وارد نمی‌کند و در راستای تاریخ باشد را نوشتم که از سوی استادان نسخه نویس تایید شد.استادان تعزیه برای درآوردن قطعات کمک کردند».
تعزیه‌خوانان زن انتخاب شدند
حداقل ما و مادر بزرگانمان که قصه تعزیه‌خواندن زنان را نشنیده‌ایم اما باید زنان همدوره ما وارد گودی شوند که مردان با سال‌ها تجربه در آن حضور دارند و از بچگی با بچه خوانی تعزیه شروع کرده و به امام خوانی می‌رسند.عرصه رقابت نیست اما ناخواسته ذهن‌ها مقایسه می‌کند. تعزیه‌گردان مجلس اسما و سلما درباره انتخاب بازیگران چنین می‌گوید:« خانم‌ها تجربه تعزیه‌خوانی و خواندن را نداشتند البته صدا‌های خوب را انتخاب کردیم ولی تعزیه‌خوانی کار هر کسی نیست.برای انتخاب، اولین چیزی که مد نظرقرار گرفت صدای خوب و آواز بود و گوش موسیقی داشتن. اما در مشاوره با آقای فتحعلی بیگی به این نتیجه رسیدیم که بازیگران ما صرفا نباید آواز بلد باشند باید تئاتری هم باشند که این جنس کار را بشناسند و هم صدای خوبی داشته باشند برای همین پیدا کردن این گروه قدری سخت بود البته غالب اعضای گروه کار نقالی انجام داده‌اند».
البته این تعزیه خاص تنها به حیطه انتخاب متن و بازیگرمحدود نمی‌شود. تعزیه گردان کار معتقد است: تعزیه زنانه باید هم در حیطه اشعار، هم موسیقی، هم حرکات و حتی لباس ظرافت داشته باشد. سعی کردم جاهایی که با احساسات زنان سر و کار دارد از اشعار لطیف و حسی استفاده شود که عمق احساس را بیان کند.
تعزیه داستانی است که به شکل منظوم روایت میشود، بنابراین عنصر خیال در آن کمتر مورد عنایت قرار می‌گیرد که غلامی سعی کرده است در شعر که یکی از عناصر اصلی است عنصر خیال را حذف نکند. اما در جریان اجرای این تعزیه گروه موسیقی زن حضور ندارد دلیل کار هم این است:«متاسفانه خانم‌هایی که برای اجرای موسیقی آمدند، نتوانستند موسیقی را از کار در بیاورند وآقایان کار را اجرا کردند و ما آن را پخش می‌کنیم.در ادامه سعی می‌کنیم از موسیقی‌های لطیف‌تری استفاده کنیم مثلا ترومپت که یک ساز قوی مردانه است با قره‌نی جایگزین شود که همان فضا را بدهد ولی لطیف تر.در کار، اول سعی کردم به عناصر تعزیه وفادار بمانم چون باید اول کار را تجربه کنیم بعد یک پله جلوتر برویم». حالا چهار روز است که تعزیه زنانه در فرهنگسرای بهمن روی صحنه می‌رود و زنان تعزیه‌خوان تا هشتم اسفند یعنی پایان ماه صفر اجرای خود را ادامه می‌دهند. نمی‌توان آنچه که این روزها به اجرا در می‌آید را بهترین و پخته‌ترین تعزیه زنانه دانست اما این شروع خوبی است؛ شروع خوبی که با استفاده از گذشته مان آینده فرهنگی کشور را رقم بزنیم
