آثار غير شعري اديب الممالک

وحيد دستگردي در ديباچه ي ديوان قديم اديب، صفحه ي « يط » مؤلفات وي را ذکر مي کند:
« مؤلفات اين اوستاد بسيار است: صيقل المرآت در جغرافيا، سماء الدنيا در هيأت جديد، تابش مهر، فلک المشحون، تحفه الوالي در عروض، مقامات اميري، رشحات الاقلام، ديوان تازي، ديوان پارسي، پيوسته فرهنگ، رساله در عُقَدِ انامل، اغلب اين رساله ها مفقود است و رساله ي اخير، ما در ملاير چند سال قبل به دست آمد و در عراق مفقود شد... »
پيوسته فرهنگ، هم در ديوان اديب موجود است و هم جداگانه قبل از چاپ ديوان به چاپ رسيده بوده است.
اين منظومه نخست بار به دستياري نايب سرهنگ علي نقي فسا علاء السلطان، آموزگار زبان فارسي در مدارس نظامي تهران، ( ده سال پس از چاپ ديوان کامل اديب الممالک ) در سال 1302 هجري شمسي از سوي کتابخانه ي بروخيم در مطبعه ي مجلس چاپ شده است، و مرحوم وحيد نيز هنگام چاپ ديوان کامل اديب الممالک، از صفحه ي 726 تا صفحه ي 751، بي آنکه مطلقاً نامي از علي نقي فسا و آن چاپ بياورد، عيناً آن را ( حتي توضيحات و زيرنويس ها را ) از روي همين کتاب رونويسي کرده است.
از ميان آثار منثور او، خوشبختانه صاحب اين قلم در کتابخانه ي ملي به اثري ( به شماره ي 2137 د ) از او در طنز دست يافت به نام فوائد.
برخي آثار ديگر را نيز بايد به آثار منثور او افزود:
1. آثار منثور او در نشريه هايي که اديب در زمان خود در مي آورده است، مانند: ادب، ايران سلطاني، ضميمه ي ارشاد فارسي در بادکوبه، روزنامه ي مجلس، روزنامه عراق عجم و روزنامه نيمه رسمي آفتاب؛
2. تعليقات و حواشي و استدراکاتي که او بر کتاب رکن الاسفارِ دوست خود، غلامحسين خان افضل الملک، در نسخه ي خطي و اصلي اين کتاب (1) نوشته بوده است؛ (2)
3. ترجمه ي اديب الممالک (3) ( شرح حال اديب الممالک به قلم خود او )؛
4. ديباچه ي گوهر خاوري؛
5. ديباچه ي شاهنامه ي بهادري؛ (4)
6. سفرنامه سمرقند؛ (5)
7. فيما وقع في القرآن من بحور العروض؛ (6)
8. شمه اي از لغات فرس قديم؛
9. تاريخ ملاير؛ (7)
10. قباله ي بيع ايران به روسها (8)
11. نامه ها:
- نامه ي اديب الممالک به ميرزا تقي خان دانش ( مستشار اعظم )؛ (9)
- نامه ي ديگر اديب الممالک به ميرزاتقي خان دانش ( مستشار اعظم )؛ (10)
- نامه ي اديب الممالک به مجلس و معرفي خبرنگار (11) و چند نامه ي ديگر...؛
12. نورند واژه هاي بسته ي اين نامه پارسي؛ (12)
13. کتاب « تابش مهر » اديب الممالک؛ (13)

پي‌نوشت‌ها:

1. مجموعه ي شماره ي 824 کتابخانه ي ملک.
2. براي اطلاع بيشتر از نسخه ي خطي اين کتاب، رجوع فرماييد به فهرست کتابخانه ي ملک، ج 5، ص 195. اين کتاب با نام سفر مازندران و وقايع مشروطه به کوشش حسين صمدي، در سال 1373 در سلسله انتشارات دانشگاه آزاد اسلامي، واحد « قائم شهر » چاپ و منتشر شده است.
3. اين زندگينامه از آغاز ديوان قديم اديب، چاپ وحيد دستگردي، صفحه ي « ي » تا « يح » که در آبان 1312 هجري شمسي چاپ شده است، نقل و در شماره ي نهم مجله ي ارمغان، سال چهاردهم، آذرماه 1312 شمسي، از صفحه ي 601 تا 609 نيز عيناً درج شده است و چون چاپ آن، يک ماه بعد از چاپ ديوان است، مرحوم وحيد، يقيناً آن را از ديوان در مجله ي ارمغان خويش نقل کرده بوده است.
4. ارمغان، ش 9، س 16، صص 663-667.
5. همانجا.
6. اين اثر اديب، به راستي بديع است. بعدها و در زمان ما، مرحوم اخوان ثالث، مقاله اي در کتابي که براي بزرگداشت علامه اميني به کوشش استاد محمدرضا حکيمي فراهم آمده بود، با نام « آيات موزون افتاده ي قرآن کريم »، نوشت و در آن به وزن برخي آيات اشاره کرد. سپس اين مقاله را تکميل کرد و صورت تکميل شده ي آن در کتاب دوم از مجموعه ي مقالات او با نام « حريم سايه هاي سبز » در تهران به سال 1373 در زمره ي انتشارات زمستان آمده است. پس از او، استاد بهاءالدين خرمشاهي، حافظ شناس و قرآن - پژوه معاصر نيز مقاله اي با همين مضمون و عنوان ( به احترام اخوان ) در دانشنامه ي قرآن و قرآن پژوهي دارد ( رجوع کنيد به دانشنامه ي قرآن و قرآن پژوهي، به کوشش بهاءالدين خرمشاهي، تهران، نشر دوستان - ناهيد، 1377، ذيل « آيات موزون افتاده قرآن »، اما استاد بهاءالدين خرمشاهي، در کتاب خود، به فضل تقدم اديب الممالک در اين موضوع اشاره اي نکرده اند و روانشاد اخوان ثالث هم تنها مي نويسد:
« به نظر مي آيد که چندي پيش رساله گونه اي مختصر ديدم - به نظر مي رسد که مجله ي ارمغان هم از همين رساله، صفحه اي ذکر کرده بوده است، متأسفانه هرچه گشتيم اين رساله از اديب به دست نيامد. اگر حافظه ام غلط نکند از اديب الممالک فراهاني؟ يا از اقران او؟ چون در حال تحرير اين مقاله به آن رساله دسترس ندارم... از جمله کارهاي فراوان و عظيمي که راجع به قرآن در زبان هاي مختلف شده است و کتاب هاي بزرگ و کوچک که نوشته اند در زبان فارسي اين هم - سي چهل صفحه - في حد ذاته براي خود کارکي بود... » - ( رجوع کنيد به حريم سايه هاي سبز، ج 2، ص 162 ).
7. روزنامه ي ادب، ش 38، س 2، مورخ بيستم جمادي الثاني 1320، ص 298؛ نيز رجوع فرماييد به: ناي هفت بند باستاني پاريزي، چ 5، صص 413-414.
8. اين يادداشت هاي اديب را از ص 166، ش 2 و 3، سال نهم مجله ي ارمغان برداشتم.
9. به نقل از شماره ي 8 و 9 مجله ي ارمغان، سال دهم، صفحه ي 487.
10. به نقل از مجله ي ارمغان، سال يازدهم، شماره ي اول، صفحه ي 15 به بعد.
11. رجوع فرماييد به اسناد و مطبوعات ( 1320-1286 هجري شمسي ) به کوشش کاوه بيات و مسعود کوهستاني نژاد، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1372، ج 2، ص 350.
12. ارمغان، س 16، ش 8، صص 630-633.
13. به نقل از مجله ي ارمغان، س 11، ش 1، ص 15 به بعد.

منبع مقاله :
موسوي گرمارودي، سيد علي؛ (1391)، اديب الممالک فراهاني، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول