یکی از جشن های آیینی کهن در ایران
 
چکیده
از آیین ها و جشن های کهن ایرانی می توان جشن سده را نام برد که در دهم بهمن برگزار می شود. از جمله جشن های قبل از اسلام و هم چنین بعد از اسلام است که در دربار بعضی سلاطین برگزار می شده است. درباره وجه تسمیه  آن نظرات متفاوتی بیان شده است. در هر حال در دوره ساسانی رواج داشته و جشن مخصوص آتش به شمار می آمد.

تعداد کلمات: 1263 کلمه، تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه

نویسنده: سمیه خلیلی
 
ابوریحان درباره وجه تسمیه این نام بیان داشته که « سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر پسر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته اند که هر گاه روز و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می آید و برخی گویند سبب این است که در این روز زادگان کیومرث، پدر نخستین درست صد تن شدند و یکی از خود را برهمه پادشاه گردانیدند.»
مهرداد بهار معتقد است واژه « sadA» (اسم مؤنث) که به معنی پیدایی و آشکارشدن است در ایران باستان sadok  و در فارسی میانه Sadag بوده و واژه عربی سذق و نوسذق از آن آمده است. (1)

در شاهنامه 16 بار جشن سده نام برده شده  (فردوسی، 5/5، 509، 599؛ 6/ 165،188، 213، 383، 423، 536 213؛ 7/69، 549؛ 8/ 29، 165، 370، 443) که در بیشتر آنها با آتشکده و دو جشن  مهم دیگر یعنی نوروز و مهرگان همراه است و این نشان از آن دارد که این سه جشن در روزگار باستان اهمیّت فراوان داشته و با سنتهای دینی گره خورده بوده است.(2)

فردوسی در شاهنامه جشن سده را روزی معرفی می کند که هوشنگ شاه از نخستین قانونگذاران با یاران خود به کوه می رود اما در راه مار تنومندی را می بیند. هوشنگ با سنگ بزرگی سعی می کند مار را از بین ببرد. در این هنگام سنگ به سنگ دیگری برخورد می کند و باعث جرقه زدن و در نتیجه آتشی روشن می شود و خار و خاشاک اطراف ان آتش می گیرد و از آن زمان به بعد جشن سده به شادباش این کشف بزرگ برگزار می شود.

مری بویس جشن سده را یکی از جشن هایی می داند که با آیین زرتشت همخوانی دارد و بیان می کند که « ظاهراً در آغاز جشن کهن آتش بوده که در میانه زمستان به آن نیت برپا می شود تا نیروهای سرما و تاریکی را عقب زده، خورشید را مدد دهند تا از نو نیرومند شود. نام این جشن از آنجا آمده که صد روز پیش از نوروز و بازگشت بهار گرفته می شود. زرتشتیان جشن سده را با افروختن آتشی بزرگ به هنگام غروب در همسایگی زیارتگاه میثرا ( ایزد آتش و آفتاب) و نزدیکی اب روان آغاز می کردند. یکی از هدف های این جشن گرم کردن آب ها بود تا دیو یخبندان نتواند آبها را منجمد کرده و دنیا را در چنگال مرگ آور خویش بفشارد.»(4)
سده که خرمن بزرگ از هیزم به قطر 12 تا14 و به بلندای 5 تا 6 متر است به شکل مخروطی از قبل آماده شده، نزدیک غروب 2 موبد، لاله به دست با لباس سفید، (که پوشاک رسمی موبدان در اجرای آیین‌های دینی است) زمزمه‌ کنان به سده نزدیک می‌شوند. و از سوی راست 3 بار گرد آن می‌گردند، سپس این خرمن هیزم را با شعله‌ی لاله‌ها که روشنی آن از آتشی است که بامداد از آتشکده آورده‌اند، از 4 سوی آتش می‌زدنند. برخی از کشاورزان می‌کوشیدند مقداری خاکستر سده را برداشته و به نشانه‌ی پایان یافتن سرمای زمستان گرما را به کشتزار خود ببرند. در این شب ستاره‌ی گرما به زمین می‌آیند.
در نوشته مورخانی همچون بیرونی، بیهقی، گردیزی جشن سده یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان است که در دوران اسلامی، تا اواخر دوران خوارزمشاهیان و حمله مغول دوام آورد و هم سلاطین و امیران و هم مردم عادی این جشن را به پا می داشتند. مشهورترین وبزرگترین جشن سده در زمان مردآویج در سال 323 هجری در اصفهان برگزار شده است و چنان که در تاریخ بیهقی آمده است جشن سده دیگری که به یاد مردم مانده، جشنی است که در زمان سلطان مسعود غزنوی در سال 340 هجری برگزار شد. به هر روی، ماندگاری سده در فرهنگ ایرانی بسیار مرهون اقوام گوناگون ایرانی است. کرمان، در هشتاد سال گذشته مهد برگزاری سده بوده است و همه ساله باشکوه ترین جشن سده نیز در آن جا توسط همه مردم برگزار می شود.

در سال های پس از انقلاب اسلامی، زرتشتیان این جشن را با روشهای تازه ای که سابقه تاریخی ندارد، برپا می کنند. روح الامینی که خود کرمانی است درباره برگزاری سده در کرمان می گوید: « کرمانی ها این جشن را باشکوه تر از مناطق دیگر برگزار می کنند. هنوزهم در کرمان رسم است که کشاورزان از خاکستر آتش بر زمین هاشان می پاشند، زیرا عقیده دارند که خاکستر آتش سده به زمین برکت می دهد. او ادامه می دهد:  در گذشته های نه چندان دور این مراسم در پشت بام ها برگزار می شد. این جشن جمعی و همگانی است. هیچگاه این مراسم پنهانی و در خفا انجام نمی شده و همواره با حضور تعداد زیادی از مردم در بیابان ها و دشت ها برپا می شده است. هنوز هم در کرمان در روز جشن سده، مدارس را تعطیل می کنند.»

زمان جشن سده
جشن سده بنابر گزارش ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه آبان روز از بهمن ماه است. گزینش زرتشتیان چنین بوده که سده را همزمان با چله کوچک، یعنی 10 بهمن کنونی برگزار کنند و سده را وابسته به یلدا بدانند.  چون یلدا سی آذر است بنابراین زمان جشن سده 10 بهمن است.

آداب این جشن
این جشن در شب، روز 10 بهمن برگزار می‌گردد. همگان به صحرا می‌رفتند و کوه‌هایی از بوته‌ها فراهم می‌ساختند و آنها را برمی‌افروختند و شادی و پایکوبی می‌کردند و معتقد بودند که این آتش بازمانده‌ی سرما را نابود می‌کند. گردآوری این بوته‌ها فریضه‌ای عمومی شمرده می‌شد و بزرگان و مادران کسانی را اجیر می‌کردند تا به جای ایشان بوته گردآورند. ملوک و سلاطین مرغان و جانوران صحرایی را گرفته و آنها را به نفت می‌آغشتند و بر پاهای ایشان دسته‌های گیاه خشک می‌بستند و در پرنده یا گیاه آتش می‌افکنند و ایشان را رها می‌ساختند تا در صحرا و آسمان تیره به پرواز درآیند، در شب چراغ می‌افروختند. (بهار: 630)
به دلیل اینکه امروزه درکرمان این جشن و آیین به صورت عام برگزار می‌گردد و بی‌گمان از آیین‌های کهن این منطقه به‌شمار می‌رود. تدارک برگزاری جشن از چند روز قبل برگزار می‌شود و در سال‌هایی که هنوز شیوه‌ی کشاورزی سنتی بود. از اول بهمن ماه باغداران و مالکین زمین‌های کشاورزی که بیشتر زردشتی بودند، به تدریج هر یک به مقدار همت و ثروت چند بار هیزم جمع‌آوری می‌کردند و تا روز نهم بهمن به محل می‌آوردند.

سده که خرمن بزرگ از هیزم به قطر 12 تا14 و به بلندای 5 تا 6 متر است به شکل مخروطی از قبل آماده شده، نزدیک غروب 2 موبد، لاله به دست با لباس سفید، (که پوشاک رسمی موبدان در اجرای آیین‌های دینی است) زمزمه‌ کنان به سده نزدیک می‌شوند. و از سوی راست 3 بار گرد آن می‌گردند، سپس این خرمن هیزم را با شعله‌ی لاله‌ها که روشنی آن از آتشی است که بامداد از آتشکده آورده‌اند، از 4 سوی آتش می‌زدنند. برخی از کشاورزان می‌کوشیدند مقداری خاکستر سده را برداشته و به نشانه‌ی پایان یافتن سرمای زمستان گرما را به کشتزار خود ببرند. در این شب ستاره‌ی گرما به زمین می‌آیند.

زنان زردشتی برای این مراسم آتش و سیرو (نوعی نان سنتی ) می‌پزند. مفرش (کیسه) آجیل که شامل (تخمه، پسته، مغز بادام، فندق و...) را هم نیز خانواده‌های زردشتی و مسلمان با خود دارند.
کشاورزان معتقداند که وقتی ذرات آتش سده به زمین می‌افتد، زمین نفس می‌کشد و برای رویش گیاهان آماده می‌شود. به همین دلیل خاکستر آن را متبرک می‌دانند آن را در کیسه‌های کوچک می‌کنند و بر روی آرد قرار می‌دهند و یا اینکه آن را در محل می‌گذارند و دعا می‌کنند که روی آن باران ببارد تا سال خوبی در پیش داشته باشند.
 
منابع
1. بهار، مهرداد، جستاری درفرهنگ ایران، چاپ دوم، تهران، نشر فکر روز، 1374.
2. خطیبی، ابوالفضل، آیا روایت جشن سده در شاهنامه الحاقی است، فرهنگستان زبان و ادب فارسی
3. روح الامینی، محمود، آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز، نشر آگه
4. بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده،ج 1، انتشارات توس