آرا و اندیشه‌های فردید
 
چکیده:
یکی از اصیل ترین منابع، صرف نظر از نوارهای درسی و برنامه های ضبط شده تلویزیونی، که در اختیار همگان نیست، صورت مکتوب شده پاره ای از سخنرانیها و مصاحبه های خود اوست که به طور جسته گریخته در مطبوعات کشور انتشار یافته است
 
تعداد کلمات: 1144 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 5 دقیقه
 
نویسنده: پیژن عبد الکریمی

صرف نظر از اندک مقالات تألیفی و تعدادی مقاله ترجمه شده که از دوره جوانی و قبل از تحول فکری‌اش در دسترس است، وی تقریبا هیچ اثر مکتوب و اصیلی از دوران بلوغ و کمال فکری خود برای ما باقی نگذاشته است. به همین دلیل است که فردید در جامعه ما به «فیلسوفی شفاهی» شهرت یافته است. به این ترتیب، بر چه اساس و با چه سندیت قابل وثوقی می توان از آرا و اندیشه های این فیلسوف شفاهی سخن گفت؟ گویی در اینجا نیز به نحوی با مشکلی از سنخ مشکل سقراطی روبه روییم؛ یعنی همان گونه که ناچاریم از سقراطی سخن بگوییم که هیچ نوشته ای از وی در اختیار نداریم و با این وصف نمی توانیم وجود تاریخی و اثرگذاری اش را نادیده بگیریم چهره ای که اثرگذاری تاریخی‌اش تا بدان حد است که در کنار مسیح، دومین محور تاریخ تفکر غربی تلقی میشود و ناگزیریم از لابه لای آثار دیگران، خطوط سیمای شخصیت وی را جستجو کنیم، در مورد فردید نیز که به هر تقدیر از شخصیتهای تأثیرگذار بر تاریخ تفکر معاصر ما بوده است و بر این نوشته است که اهمیت و اثرگذاری تاریخی وی را در تاریخ تفکر معاصر ایران نشان دهد ناگزیریم، صرف نظر از پارهای نوارهای ضبط شده سخنرانیها و درسگفتارها و مصاحبه ها، از خلال آثار دیگران آرا و اندیشه های وی را پیگیری کنیم.

  بیشتر بخوانید :   هایدگر کیست ؟

برای شناخت فردیدی که به لحاظ فکری به مرحله بلوغ و کمالش رسیده است و نه فردید جوان- پارهای منابع مستقیم و غیرمستقیم وجود دارند که بر روی هم شبکه ای از دال ها را برای پی بردن به مدلول تفکر وی شکل میدهند، و برای پژوهشگری که نمی کوشد صرفا بر اساس مفروضات پیشین خویش و به بهانه و توجیه نبود منابع اصیل و دست اول، کاهلانه وجود یکی از بزرگترین سرمایه های فکری و فلسفی ایران دوره معاصر را نادیده گیرد، این شبکه دال ها می تواند وی را در یافتن شاکله ای از اندیشه های فردید یاری دهد.
 
یکی از اصیل ترین منابع، صرف نظر از نوارهای درسی و برنامه های ضبط شده تلویزیونی، که در اختیار همگان نیست، صورت مکتوب شده پاره ای از سخنرانیها و مصاحبه های خود اوست که به طور جسته گریخته در مطبوعات کشور انتشار یافته است و تا حدی می تواند پژوهشگر علاقه مند را با برخی از اجزای تفکر فردید آشنا سازد. مهم ترین وصف این مقالات، بیان شفاهی و پراکندگی بیش از اندازه آنهاست تا آنجا که فهم مطالب را برای خواننده ناآشنا با فضای فکری فردید، بسیار دشوار می سازد.
 برای شناخت فردیدی که به لحاظ فکری به مرحله بلوغ و کمالش رسیده است و نه فردید جوان- پارهای منابع مستقیم و غیرمستقیم وجود دارند که بر روی هم شبکه ای از دال ها را برای پی بردن به مدلول تفکر وی شکل میدهند، و برای پژوهشگری که نمی کوشد صرفا بر اساس مفروضات پیشین خویش و به بهانه و توجیه نبود منابع اصیل و دست اول، کاهلانه وجود یکی از بزرگترین سرمایه های فکری و فلسفی ایران دوره معاصر را نادیده گیرد، این شبکه دال ها می تواند وی را در یافتن شاکله ای از اندیشه های فردید یاری دهد.
اما آثار مکتوبی نیز وجود دارند که می توانند برای آشنایی با فردید مفید و در همان حال عصبی کننده و رماننده باشند. تا زمان نگارش این سطور، سه اثر در زبان فارسی منتشر شده است که میتوان آنها را منابعی نسبتا مستقیم و اصیل برای شناخت آرا و اندیشه های فردید در دوران بلوغ و کمال فکری اش تلقی کرد. این سه اثر به ترتیب زمان انتشارشان عبارتند از:
۱. نگاهی دوباره به مبادی حکمت انسی،
٢. دیدار فرهی و فتوحات آخرالزمان، و
٣. آرا و عقاید سید احمد فردید (مفردات فردیدی) نگاهی دوباره به مبادی حکمت انسی، اثر زنده یاد عباس معارف؛ یکی از شاگردان و پیروان فردید است. در این اثر، معارف کوشیده است تا آرا و اندیشه های «استاد» را به نحوی سامان بخشیده، آنها را از زبان خودش و نه فردید، تقریر کند. در میان سه اثر مذکور، این کتاب به نحو متین تر و منسجم تری به ارائه آرا و اندیشه‌های فردید مبادرت ورزیده، لیکن دچار چند نقصان اساسی است. اول این که نحوه تقریر مطالب به گونه ای است که هیچ مرز روشنی میان استاد و شاگرد وجود ندارد، خواننده همواره در این ظن و بدگمانی باقی می ماند که در این اثر با اندیشه های خود فردید مواجه است یا فهم و تفسیر معارف از اندیشه های فردید. لیکن، به گمان اینجانب، نظر به این که معارف، لااقل در نگاهی دوباره به مبادی حکمت انسی، به طرح هیچ بصیرت اساسی تازهای جز آنچه به فردید تعلق دارد نپرداخته است، تا حدود زیادی می توان به متن او اعتماد کرده، آن را پژواکی از صدای خود فردید دانست. با این وصف، باید توجه داشت که، بنا بر اقوال، معارف از یک سو در خانواده - ای از اهل تصوف متولد شده بود و پدرش از صوفیه اهل میانه بود و وی از کودکی با تعالیم متصوفه تربیت شده بود، و از سوی دیگر، در قبل از انقلاب، جزء فعالان سیاسی با گرایشات چپ و انقلابی بوده تا آنجا که حتی به دلیل فعالیتهای سیاسی اش مدتی را نیز در زندان بسر برده بود، لذا حضور این دو عنصر، یعنی وصف کاملا صوفیانه بخشیدن به اندیشه های فردید و نیز تلقی و تفسیر چپ از آنها، در وی نسبت به دیگران پررنگ تر است. فردید عرفان اسلامی را افقی برای تفکر می دید و می کوشید تا از تعالیم و اندیشه های عرفایی چون ابن عربی بهره گیرد، لیکن در نگاهی دوباره به مبادی حکمت انسی، معارف در صدد است تا انطباق بیشتری میان آرا و اندیشه های فردید و آرای رسمی و نظام مند عرفان نظری ما نشان دهد. نقصان دیگر این که معارف در اثر خویش صرفا به بیان پاره ای از اساسی ترین عناصر تفکر فردید اشاره کرده است، لیکن در گفته های فردید بصیرتهای اساسی گوناگون فلسفی، هرمنوتیکی و تاریخی دیگری نیز وجود دارد که در کتاب وی غایب است. در دو تقریر دیگر، یعنی دیدار فرهی و فتوحات آخرالزمان و آرا و عقاید سید احمد فردید (مفردات فردیدی)، که حاصل یادداشت برداری از پاره ای از درسگفتارهای فردید و نیز پیاده کردن برخی از نوارهای ضبط شده از اوست، خواننده صرفا با پاره - عبارت های پراکنده و نامنسجمی روبه رو می شود و همین پاره پاره بودن عبارات، پراکندگی مطالب و عدم انسجام آنها، در بسیاری از مواقع خواننده ناآشنا با فضای فکری فردید و بی مهر نسبت به وی را دچار نوعی خشم و عصبیت می سازد. لیکن، اگر خواننده پژوهشگر با مهر و عطوفت بیشتری که لازمه مواجهه با متفکران است با همین عبارات پراکنده و نامنسجم مواجه گردد، خواهد توانست از لابه لای خطوط آنها با بصیرتهای فلسفی بسیار اساسی و تفسیرهای زلال و تأمل برانگیزی از بسیاری از متفکران تاریخ متافیزیک غربی و نیز فیلسوفان، عارفان و متکلمان سنت نظری خودمان روبه رو شود.
 
اما در کنار منابع مذکور، در آثار برخی از شاگردان فردید، از جمله محمد مددپور، محمدرضا ریخته گران، شهرام پازوکی، منوچهر اسدی، محمد رجبی و محمدرضا جوزی پژواک صدای فردید به خوبی طنین انداز است، گرچه در این میان، به گمان اینجانب، آثار رضا داوری اردکانی، هم به دلیل زبان نسبتا مستقل از فردید، و هم به اعتبار عمق و اصالت نسبی اش، از برجستگی خاصی برخوردار و به خوبی بازگوکننده بصیرت های اساسی فردید است.
 
منبع:
هایدرگر در ایران، بیژن عبد الکریمی، چاپ دوم، مؤسسه پژوهشی حکمت فلسفه ایران، تهران1394

  بیشتر بخوانید :
  هایدگر، زمان و ملال
  مارتین هایدگر
  هایدگر، انسان‌گرایی و تخریبِ تاریخ