عرفان اسلامی (94) طهارت نفس

شرح كتاب مصباح الشريعة ومفتاح الحقيقة

تا بارگاه معبود

آرى ، پاكان و صديقان را اوصافى ديگر و حيثيت و هويتى غير آن است كه ديگران را ، پاكان و صديقان را قلبى و روحى و نفسى و عملى غير عموم است .
اينان از هنگام شروع بيدارى و بينايى به تصفيه تمام وجود برخاستند و در خانه هستى خود غيرى باقى نگذاشتند ، كمال ذلت را يافتند تا عزيز شدند ، كمال خضوع و خشوع را آوردند تا سرور و امير گشتند ، به مرگ اختيارى مردند ، تا زنده شدند ، حقيقت بهشت و جهنم را در اعمال يافتند ، تا از جهنم براى ابد آزاد و مستعد ورود به بهشت الهى در قيامت شدند .
جلال و جمال و كمال و حقيقتى جز حضرت احديت نيافتند و آنچه غير او يافتند ، از شؤون حضرت دوست يافتند و تا اين‏گونه نمى‏شدند به بساط خدمت راه نمى‏يافتند و اذن مجالست براى جلوس در مقام قرب نمى‏يافتند .
سعيد الدين سعيد فرغانى در « شرح تائيه ابن فارض » در شرح اين بيت كه به عنوان مقول قول حق است :
أَتَيْتَ بُيُوتا لَمْ تَنَلْ مِنْ ظُهُورِها
وَأَبْوابُها عَنْ قَرْعِ مِثْلِكَ سُدَّتْ
چنين گويد : راه به بارگاه عشق و وصل حضرت ما ، جز نيستى و فناى حقيقى نيست و خانه‏هاى اسما و صفات حضرت ما كه مراتب وصل حقيقى‏اند ، با آشيانه‏هاى وجود مقيد مجازى و اسما و صفات مستعار امتيازى تو ، پشت تا پشت افتاده‏اند ، من جهة القدوم و الحدث .
پس تا يك سر موى از هستى مقيد تو و اضافت اسما و صفات از قول و فعل و علم و عمل و غير آن ، به خودى خودت در تو باقى و ثابت است و تو در بند آنى كه آن را وسيلت وصول به جناب وصل ما سازى ، چنان است كه مى‏خواهى كه در خانه‏هاى مراتب وصل حضرت ما ، از راه پشت بام درآيى و هرگز كسى اين را ميسر نشود و از اين راه بى‏راهى بقاى هستى و آگاهى مضاف به تو كه پشت و بام اين خانه‏هاست ، هيچ كس به اين خانه‏هاى مراتب وصل ما نرسيده است و نتواند رسيد .
چه اطراف اين بارگاه از باروى عزت :
إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً [356] .
همه عزت و توانمندى براى خداست .
و سدّ محكم :
وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِن أَبْوَابِهِا [357] .
و نيكى آن نيست كه به خانه‏ها از پشت آن‏ها وارد شويد ، [ چنان كه اعراب جاهلى در حال احرام حج از پشت ديوار خانه خود وارد مى‏شدند نه از در ورودى ] بلكه نيكى [ روش و منشِ ] كسى است كه [ از هر گناه و معصيتى ] مى‏پرهيزد . و به خانه‏ها از درهاى آن‏ها وارد شويد .
حصنى عظيم منيع دارد و باز درهاى آن خانه‏هاى اسما و صفات كه مراتب وصل مااند و آن درهاى محض فنا و محو آثار و حظوظ است ، بالكليه از كوفتن چون تويى كه هنوز از سر حظوظ خود برنخاسته‏اى و لذت وصال ما به قيمتى از هستى خود مى‏طلبى چنان بسته است كه هرگز به اين كوفتن تو گشاده نشود !!
به قول فيض كاشانى :
دل بكن جانا از اين دير خراب
كآسمان در رفتنت دارد شتاب
گر نكندى بسته ماند اينجا دلت
تو بمانى بيدل آنجا در عذاب
حسرتى ماند به دل آن را كه داد
دل به چيزى كو نشد زان كامياب
هست دنيا چون سرابى تشنه را
تشنه كى سيراب گردد از سراب
آيدت هر دم سرابى در نظر
سوى آن رانى به تعجيل و شتاب
آن نباشد آب و ديگر هم چنين
هرگز از دنيا نگردى كامياب

آراسته شدن به حسنات با طهارت نفس

چون نفس از شوائب رذايل و ملكات شيطانى و هواجس ابليسى پاك گردد و به حسنات و محامد آراسته شود و در تمام شؤون حيات جانب صدق و صداقت پيش گيرد ، لايق قرب و مأذون در مجالست با حضرت دوست خواهد گشت .
عمده عاملى كه راه انسان را به جانب آن جناب باز مى‏كند ، تزكيه نفس و تصفيه جان از سيئات و مكروهات است .

حالات نفس

در « مشارق » در شرح يكى از ابيات قصيده آمده :
بدان كه نفس را به حسب سه حالت سه صفت است :
اول : امّاريّت بالسّوء
قال اللّه تعالى : إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ [358] .
نفس طغيان گر بسيار به بدى فرمان مى‏دهد .
و اين صفتش در حالى است كه هنوز او را از پس پرده طبع به الوهيت اللّه تعالى كه خالق و مبدء اوست و لابدى عود و رجوع به حكم :
إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً [359] .
بازگشت همه شما فقط به سوى اوست .
به او هيچ شعورى حاصل نشده است ، تا لاجرم مطمح نظرش به كلى طلب حظوظ و لذات حسى و وهمى و دنيوى است و همت و طلبش به كلى بر انهماك در آن نوع مقصور .
دوم : صفت لوّاميّت
قال اللّه تعالى : وَلاَ أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ [360] .
و به نفس سرزنش‏گر قسم مى‏خورم .
و اين به حسب حالتى است كه او را از پس حجب و پرده‏هاى طبيعت از لابدى عدد و حقيقت : منه بدأ و اليه يعود ، آگاهيى كه عبارت از آن اسلام است حاصل آيد ، تا در اقوال و افعال و حركات و سكنات و استيفاى حظوظ و لذات شرع را كه ضابط آن آگاهى است ، قبله خود سازد و از مقتضاى او هيچ تجاوز ننمايد .
اما اگر وقتى احكام حجب قوى و غالب شود و حكم آن آگاهى پوشيده گردد ، تا در مباشرت افعال و استيفاى لذات از آن ضابط كه شرعست مجاوزت كند و صاحبش را بر ترك شهوات و ارتكاب لذات ملامت نمايد و لكن باز چون به استحضار آن آگاهى اثرى از او سر برزند و به حكم شرع ، او اعنى نفس را در طلب آن شهوت و لذت بيرون از آن ضابط عصيان كنند و از استيفاى آنش منع كنند در حال به حكم و اثر آن آگاهى ، آن عصيان و منع را مطيع شود و بر آن مباشرت اولين ملامت آغازد و اين صفت را به حسب لطافت و كثافت حجب و حكم مراتب اعنى ؛ اسلام و ايمان و احسان ، سه مرتبه است :
اولش كه به حكم مرتبه اسلام است و اين درجه اوّل از لواميت در آن‏كه به قوت و غلبه حجب از حد شرع مجاوزت نمايد با اماريت بالسوء مشاركند ، اما در طاعت عند المنع متباينند ، چه نفس اماره هرگز به منع ممتنع نشود و در طلب شهوت لجاج كند .
و دومش به حكم مرتبه ايمان آن است كه لومش از طلب و ترك لذات به ملازمت معاملات و خيرات و طاعات خالصا لوجه المحبوب و سير در احوال و اخلاق و مقامات ترقى كند ، تا در حال اتيان هر طاعتى و معاملتى يا تخلق و تحقق به هر خلقى و مقامى ، يا بر عقب آن نظرش بر معاملتى يا خلقى يا مقامى اشرف و اعلا افتد و خود را بر قصور و حرمان از آن ملامت كند و به تحصيل آن مشغول گردد .
و سوم : مرتبه لواميت به مقتضاى مقام احسان آن است كه متعلق است به سفر السير فى اللّه .
سوم : صفت اطمينان
قال اللّه تعالى : يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ [361] .
اى جان آرام گرفته و اطمينان يافته !
و اين صفت مترتب است بر حالتى كه سالك تمام از صفات نفسانى و لذات و آمال و امانى اعراض كند و صاحبدل شود و سالك را رجوع و عود به مبدء بر اين موقوف است ، قال اللّه تعالى :
ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً [362] .
به سوى پروردگارت در حالى كه از او خشنودى و او هم از تو خشنود است ، باز گرد .
صدقى افغانى در عرض فقر و نياز به محضر حضرت دوست گويد :
ساقى به يكى جرعه مرا تاب و توان بخش
زان مى‏كه در او راز نهان است از آن بخش
زان نفخه كه بر خاك دميدى و بشر شد
كارى كن و بر كالبد مرده دلان بخش
سوزنده‏تر از شعله شوم سوز عيان ده
سازنده‏تر از نغمه شوم رطل گران بخش
با يك نظر لطف فروغى به دل افروز
با يك سخن تازه به تن روح و روان بخش
بر خامه من قدرت انشاى سخن ده
تا عرض كنم دردِ دل خويش زبان‏بخش
تا روى حقيقت نگرم ديده بازى
تا حرف ريا كم شنوم گوش گران بخش
... ادامه دارد.

پي نوشت :

[356] ـ يونس 10 : 65 .
[357] ـ بقره 2 : 189 .
[358] ـ يوسف 12 : 53 .
[359] ـ يونس 10 : 4 .
[360] ـ قيامت 75 : 2 .
[361] ـ فجر 89 : 27 ـ 28 .
[362] ـ فجر 89 : 28 .

منبع:http://erfan.ir
/س