«آفرینش» در فهم تنگ نظرانه از کتاب مقدس به معنای آفرینش تمام آنچه هست توسط خدای واحد است اما او تنها خود جهان یعنی کیهان را آفریده است. اما در فهم بازتر از کتاب مقدس، آفرینش به معنای تمام ایده ها دربارهی جهان و گسترش آن است. ایده هایی که دربارهی منشأ کیهان (کیهان شناسی است که اغلب مقدم بر ایده هایی است که دربارهی منشأ خدایان ) تکون خدایان است و در تاریخ ادیان تا حدودی فراوان مورد بررسی قرار می گیرد. طبق برخی کیهان شناسیها جهان و انسانها وجود خود را مدیون فعالیت نیروهای غیرشخصی هستند و طبق برخی دیگر، خدایان متعدد و یا یک خدای واحد همه چیز را خلق کرده است. به هر تقدیر، ماجرای آفرینش فی نفسه پایان ندارد بلکه بدین معناست که آدمیان جایگاه زندگی خود را در نظم کیهانی پیدا کنند و به این ترتیب، امکان زیستن و حیات درست در هماهنگی با جهان برایشان میسر شود.
 
می توان گفت پایه‌های سه نظام بزرگ دینی بر بنیان ادیان قبیله ای بنا شده اند که این ادیان هنوز هم در استرالیا وجود دارند که اغلب توسعه یافته‌اند قرار دادن «ادیان طبیعی» در مقابل ادیان فرهنگی تقابل نادرستی است، چرا که ادیان قبیله ای معمولا موجب ظهور فرهنگ های غنی شده اند). طی هزاران سال با وجود تمام انقلاب هایی که رخ داده (تغییر الگوها) این سه نظام دینی تا به امروز پابرجا مانده اند و هر کدام اسطوره های خاص خود در باب آفرینش را گسترش داده اند. این ادیان عبارتند از:
 
- ادیانی که خاستگاه هندی دارند: آیین هندو، آیین بودائی، آیین جین و آیین سیک که الگوی اساسی آنها عرفان و مرشد است. اینها ادیانی عرفانی هستند که گرایش به اتحاد میان خدا و جهان و اتحاد میان خدا و آدمیان دارند.
 
- ادیانی که خاستگاهشان چین و خاور دور است، مخصوصا آیین کنفوسیوس و تائو. الگوی اساسی این ادیان، انسان فرزانه است. اینها ادیان حکمت محور هستند که آغاز کارشان هماهنگی با آسمان و زمین است.
 
- ادیانی که خاستگاهشان خاور نزدیک است: یهودیت، مسیحیت و اسلام. الگوی اساسی این ادیان، پیامبر است. ادیان پیامبر محور تحت تأثیر تقابل میان خالق و مخلوق و تقابل میان خدای مقدس و آدمیان گنهکار قرار دارند. کتابهای مقدس آنها عهد عتیق، عهد جدید و قرآن است. ایده هایی آفرینش در این سه دین با اسطوره های ادیان دیگر تفاوت بسیار دارد.
 
طبق اساطیر بومیان استرالیا، ارواح نیاکان بزرگ در زمانهای بسیار قدیم زمین را شکل داده اند. این ارواح نه آسمانی بلکه زمینی و به شکل انسان یا حیوان بودند. آنان با گشت و گذارهای گسترده خود زمین بدون شکل و یکنواخت را به منظره ای از تپه ها، راهها، مکان‌های پر آب و کوهستان تبدیل کردند. افسانه‌های خدایان و قهرمانان کهن ژرمنی در جزیره ی دورافتادهی ایسلند حفظ شدند. این افسانه ها در قرن سیزدهم در کتابی به نام إدا به عنوان کتاب درسی شعرای اسکاندیناوی (ادبیات نوردیک) جمع آوری شدند.علاوه بر این، آنان خورشید و ماه و ستارگان و از توده های از قبل شکل یافته آدمیان، قبایل و طوایف به علاوه حیوانات و سیاره ها را ایجاد کردند. بنابراین، آدمیان متعهدند که از شکل و پاکیزگی زمینی که نیاکان ساخته اند محافظت کنند. این زمین متبرک است.
 
سنت هندی از دوران کهن انواع بسیاری از تصورات و مدلهای شناخته شده دربارهی مبدأ جهان دارد. به عنوان مثال ریگ ودا، کهن ترین متن ادبی هند، از صنعتگر و یا هنرمندی سخن می گوید که فضای عالم را اندازه گیری می کند و جهان را از ماده اولی به طرق مختلف شکل می دهد. در این کتاب می خوانیم که تولید مثل و زایش جهان توسط فرزند ارشد «والدین جهان» یعنی آسمان و زمین صورت گرفت و آسمان و زمین خود از یک تخم کیهانی یا «تخم طلایی» که از آب و آتش اولیه تشکیل شده بود، ساخته شدند و از آن به بعد جهان به وجود آمد. در نهایت پوروشا که موجودی اولیه و مانند انسان بود، پرستش می شود. گفته می شود که او به یکباره آسمان، زمین، خدایان و آفرینندگان را با ذبح کیهانی خود ایجاد کرد. در هندوئیسم «سنتی» متأخر به این پندارهای کهن ارجاع داده شده است. این ارجاعات در واقع ادغام مفاهیم جامعی است از قبیل تصور اعصار مختلف جهان که یکی از پی دیگری هر کدام در یک دوره بروز می کنند. وقتی جهان دوره ی زمانی خود را طی کرد، تمام عالم به برکت وجود خدایان بزرگ سنتی هندو ویشنو و شیوا از نو به وجود می آید.
 
گفته می شود سیدارتا گوتاما که همه او را با نام بودا می شناسند، مدام بر این نکته تأکید داشت که پرسش از زمان و چگونگی پدید آمدن عالم و اینکه در پایان چه بر سر آن خواهد آمد، بی معنا است. اما این سخن موجب نشد که شاگردان او و همچنین سنت سترگ بودایی از تأمل بسیار در باب آغاز، پایان، ذات و ساختار جهان دست بکشند. اینجا بود که آنان در اصل به کیهان شناسی و تصوراتی که دربارهی جهان در اسطوره های سنتی هند وجود داشت بازگشتند و تا حدی آنها را بیشتر توسعه دادند و نهایت آن اسطوره ها را در پرتو تفکرات بودایی در باب رستگاری و نجات تفسیر کردند.
 
دین چینی نیز در معرض مرحله‌ی اسطوره ای و رؤیایی و قهرمانان و هنر قهرمانی قرار گرفت و جامعه چینی متأخر نیز مشخصهای دینی دارد. به هر حال، تاریخ نگاری چینی به طرز شگفت آوری در ۳۰۰۰ سال پیش آغاز شد و اساطیر چینی تنها به صورت قطعاتی پراکنده به جا ماندند. در این اسطوره ها، اسطورهی تخم کیهانی که زمین و آسمان از آن ساخته شدند، آمده است. تصور چینیان از جهان همواره شامل سه سطح است: پایین عالم مردگان است، بالای آن زمین است که محل زیستن است و بالاتر آسمان قرار دارد که مکان نیاکان و خدایان طبیعی است. بالاتر از همه ی خدایان، خدایی متعال هست که «خداوندگار» (دی) یا «خدای بزرگ» (شانگ دی) نام دارد. او خدایی به هیئت آدمیان (انسان وار) است اما متعالی و از ما دور است. شاید آفریدگار ما باشد. با وجود این او هیچ قربانی را نمی پذیرد. بعدة آسمان (تیان)ه کانون توجه قرار گرفت و به نحو روزافزون به عنوان قدرت ناپیدای نظم دهنده ی کیهانی و اخلاقی شناخته شد.
 
افسانه‌های خدایان و قهرمانان کهن ژرمنی در جزیره ی دورافتادهی ایسلند حفظ شدند. این افسانه ها در قرن سیزدهم در کتابی به نام إدا به عنوان کتاب درسی شعرای اسکاندیناوی (ادبیات نوردیک) جمع آوری شدند. آغاز عالم در این افسانه ها با به وجود آمدن از عدم ارتباط دارد. جهانی یخی در شمال و جهانی آتشین در جنوب که غول یمیر و گاو اودوملا از آن به وجود می آیند.
 
جای شگفتی نیست که در آغاز هزاره ی سوم استیون وینبرگ برنده ی جایزهی نوبل فیزیک، که قبلا از او نام بردیم، به جای کتاب مقدس به إدا مراجعه می کند؟ چنانکه ما شنیده ایم او در هر صورت از دست و پنجه نرم کردن با حکایت هایی که در سفر پیدایش دربارهی آفرینش آمده اند، اجتناب می کند: «برخی کیهان شناسان گرایشی فلسفی به مدل متغیر جهان دارند. مخصوصا به این دلیل که این مدل مانند مدل حالت ثابت به خوبی از مسئله ی سفر پیدایش دوری می کند.
 
منبع: علم و دین، هانس کوک، ترجمه رضا یعقوبی، چاپ اول، نشر تمدن علمی، تهران 1395