اسلام برای مصرف چه الگویی را ارائه می‌دهد؟

از مجموعه دستورات اسلام به دست می آید که الگوی مصرف در اسلام مبتنی بر سه اصل اساسی است که ذیلًا بدانها اشاره می شود:

الف) تمتع و انتفاع از مواهب الهی.
ب) قناعت.
ج) پرهیز از اسراف و تبذیر.

بر اساس اصل اول، اسلام بر خلاف برداشت گروهی که خیال می کنند تقرّب و بندگی خداوند با بهره وری از نعمت های الهی، منافات دارد، تمتع و برخورداری از مواهب زندگی را برای مسلمانان، نه تنها جایز، بلکه امری ضروری می شمرد و کناره گیری از لذات مادی در حد مشروع را به عنوان رهبانیت، امری ناپسند و غیرمشروع می داند.

بنا بر اصل دوم، علی رغم آنچه فرهنگ غرب القا می کند که انسان ها را در مصرف هرچه بیشتر، به رقابت بکشاند، اسلام به قناعت و مناعت فرامی خواند و انسان را به کنترل بر خویش و پرهیز از حرص و نزاع بر سر برخورداری های مادی، تشویق و ترغیب می نماید.

طبق اصل سوم، مسلمانان را از اسراف و تبذیر و تجمل گرایی در مصرف بر حذر می دارد و آنها را به اعتدال و رعایت میانه روی در استفاده از نعمت های خداوند دعوت می کند.

معیار و ملاک هزینه ها

اصولًا توجه به این نکته ضروری است که هرکس چقدر حق هزینه دارد که وقتی از آن حد گذشت مشمول اسراف می شود و باید از آن خودداری نماید. به اعتباری مصرف و مخارج زندگی را می توان به دو قسم تقسیم نمود: مخارج روا و مخارج ناروا. قضاوت در مورد روا و ناروا بودن مخارج با عرف و افراد اجتماع است. همان طور که قضاوت در مورد اباحه و حرمت به دست شرع است، هرکس بر اساس ایمان و عدل اسلامی موظف است زندگی خویش را طبق شأن و موقعیتی که در اجتماع دارد تنظیم کند (البته این با معنی مساوات اسلامی منافاتی ندارد، زیرا این تفاوت بر اساس تفاوت در شهرت و ضعف استعداد و میزان تلاش و فعالیت هرکس و مراحل مختلف افراد است) مثلًا در باب خمس داریم که افراد در مورد منافع کسب باید مخارج سالانه خود را طبق شأن تأمین کنند و آنچه از این معیار اضافه باشد مشمول خمس می شود و یا در باب زکات شرط است که نیازمندانی می توانند آن را دریافت نمایند که هزینه لباس و غذا و سایر مخارج ضروری زندگی آنان تأمین گردد و توسعه یابد تا همسطح سایر افراد قرار گیرند.

در مورد نفقه زن که بر عهده شوهر است معیار چنین است که مرد خوراک و پوشاک زن را در حد شایسته و شرافتمندانه که در خور شأن و موقعیت اجتماعی اوست تأمین نماید.

در این زمینه قرآن مجید می فرماید:
وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها[1]
بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده (پدر) لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته و در مدت شیردهی بپردازد حتی اگر طلاق گرفته باشد، هیچ کس موظف به بیش از مقدار توانایی خود نیست.

آن قسمت از مخارج و هزینه هایی که با موقعیت اجتماعی و شؤون زندگی انسان موافق و سازگار است اقتصاد و تقدیر معیشت است و آنچه از این حد و مقدار تجاوز کند، اسراف و زیاده روی است و موجب غضب پروردگار خواهد بود. لازم به تذکر است که شاید نتوان معیار و مقدار معینی برای اسراف در نظر گرفت، بلکه اسراف مفهومی است که در افراد مختلف و اوضاع گوناگون و اجتماعات مختلف مصادیق متفاوت و مختلفی می یابد. مثلًا ممکن است پوشیدن لباس و یا خوردن غذایی خاص در شرایطی که جامعه نیازمند و محتاج وجود ندارد اسراف نباشد لکن همان پوشاک و خوراک در جامعه ای فقیر و یا زمانی خاص زیاده روی و اسراف محسوب شود و این خود توجه دادن ثروتمندان است به این که مسایل مهم تر را در نظر بگیرند و بر تمام ابعاد زندگی خود را زیر نظر گیرند و احساس مسئولیت کنند و بدانند که همگان در پیشگاه ایزد متعال مسئولند؛ مسئول در برابر خود و جامعه خود، غنی باید در فکر فقیر و رفع نیازهای او باشد که در تعالیم اسلام بر این مسأله تأکید فراوان شده است و برای نمونه علاوه بر آیات شریفه قرآنی که وارد شده است به این کلام مشهور حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم اکتفا می شود که فرمود:
من اصبَحَ وَ لا یهتمَّ بِاموُر المسلمین فَلَیسَ بمسلم[2]
کسی که صبح کند و توجهی به مشکلات مسلمانان نداشته باشد مسلمان نیست.

پس باید غنی در فکر فقیر و در راه رفع حوایج او باشد و افراد کم درآمد در مرز خود حرکت کنند تا امتیازهای نابجا از میان برود و اصول در جامعه رشد کند و بحران های اقتصادی پدید نیاید.


پی نوشت ها:
[1] . بقره/ 233
[2] . کافى، ج 2، ص 163

منبع: حوزه نت