دگرگونی‌های عمیق و همه جانبه فرهنگ و اندیشه بشری در چند قرن گذشته، تنها به اروپا و مغرب زمین محدود نشد، بلکه بر مشرق زمین و به ویژه جهان اسلام نیز تأثیر فراوان گذاشت و سبب شد، اندیشمندان و صاحبان فکر و قلم در جهان اسلام از جمله ایران و کشورهای عربی در جستجوی افقهای تازه ای در عرصه فکر و فرهنگ برایند و هر کدام به فراخور خاستگاههای فکری و عقیدتی خود، راه حل هایی برای برون رفت از عقب ماندگی و حل مشکلات متعدد کشورهایشان ارائه دهند. در این میان، سه رویکرد اصلی شکل گرفت که البته هنوز هم در جهان اسلام وجود دارد؛ گروهی راه چاره را در کنار گذاشتن بینش و منش سنتی و به ویژه مذهبی و در پیش گرفتن شیوه های نوین و غربی دیدند و به غربگرا و سکولار معروف شدند. در مقابل، عده ای تنها راه چاره مسلمانان را پیروی کامل و بی چون و چرا از سنتهای گذشته و طرد و انکار هر نوع اندیشه جدید معرفی کردند و سلفی و سنت گرا نامیده شدند. اما سومین گروه که دو روش پیشین را افراط و تفریط می دانستند؛ بر این عقیده تأکید می کردند که می بایست متناسب با شرایط و مقتضیات فکری، فرهنگی و اجتماعی دوران جدید، راهی میانه برگزید و ضمن حفظ ارزشها و مبانی دینی و مبارزه با تحجر، خرافه پرستی و تعصب از دستاوردهای مثبت و کارآمد اندیشه های نو نیز بهره مند شد. این گروه، بر این باور بوده و هستند که کژاندیشیها، خرافات و سنت های نادرست که به نام دین ترویج و توجیه می شوند، در اصل ربطی به مبانی دینی نداشته بلکه به مرور زمان به دین تحمیل شده اند.
 
از جمله مهمترین و جنجال برانگیز ترین مسائلی که همواره مورد اختلاف این گرایشها بوده و هست مسئله زن، حقوق و مشکلات او است. غربگرایان با حمله به دین، باورهای مذهبی را مسئول و مقصر اصلی مشکلات و رنج های زنان می دانند، در حالی که سنت گرایان، هر نوع آزادی و فعالیت زنان را نفی و انکار می کنند. اما اعتدال گرایان، ضمن دفاع از اسلام، بر این نظر تأکید می کنند که سنت های نادرستی که در جوامع اسلامی در گذشته و حال، سبب تضییع حقوق زنان شده، ارتباطی به اسلام ندارد و این تقصیر برخی مسلمانان است که با سوءاستفاده از دین می کوشند به فرهنگ مردسالاری تقدس ببخشند و پایمال کردن حقوق زنان را امری الهی جلوه دهند.
 
در این میان، گروهی از بانوان نخبه مسلمان عرب در قالب یک طرح علمی پژوهشی کوشیدند با نگاهی علمی و به دور از تأثیرات غرب گرایانه، وضعیت، شرایط، گذشته، حال و آینده زن در جوامع عربی را مورد بررسی اجمالی قرار دهند. کتاب حاضر در اصل، یکی از نتایج چنین طرح پژوهشی است که گروهی از بانوان نخبه و دانشگاهی مسلمان در دانشگاههای مصر و ایالات متحده آمریکا به سرپرستی خانم دکتر منی ابوالفضل که استاد کرسی مطالعات زنان در دانشگاههای ایالات متحده امریکا و مصر است آن را به انجام رسانده اند. آنان به معرفی و بررسی اجمالی تحلیلی و علمی تمام آثاری پرداختند که در طول قرن بیستم در جهان عرب زبان، درباره زنان یا توسط زنان نوشته شده است و نتایج را ضمن تحلیل های جامعه شناسانه در قالب مجموعه ای شایان توجه از جدول ها و آمارها و نیز فهرست کتاب شناسی (۳۳۴۲ مورد ارائه کردند و برخی از آثار شاخص را نیز اجمالا بررسی کردند. از جمله اهداف این گروه؛ طرح ریزی رشته آکادمیک مطالعات زنان در دانشگاه های مصر است که نه بر اساس الگوهای غربی، بلکه بر مبنای ارزشها و شرایط فرهنگی جامعه اسلامی عربی مصر بنا شود و نیز می کوشند به پرسش هایی اساسی پاسخ دهند که می تواند راهگشای بسیاری از معضلات و مشکلات زنان مسلمان باشد، مانند: جوامع عرب با گروه ها و جریانات مختلفش درباره زن چگونه می اندیشند؟ دیدگاه آنها در این زمینه در طی دوره های زمانی مختلف چه تغییراتی کرده؟ مسئله زن در ساختار فرهنگی و سیاسی ملتهای عرب چه جایگاهی دارد؟... إلى آخر.
 
از جمله ویژگیهای این گروه محقق این است که در سراسر این طرح تحقیقاتی، ضمن پرهیز از گرفتار شدن در ورطه رویکردها و گرایش های غربی و غربزدگی، بر رویکردی خردمدارانه مبتنی بر بازگشت به اصول اصیل اسلام و ارزش های الهی و دوری جستن از تعصب و افراط تأکید می کنند و بر این باورند که رشته مطالعات زنان در کشورهای اسلامی نباید بر اساس تقلید کورکورانه از الگوهای غربی، بلکه باید متناسب با هنجارها، ارزش ها و فرهنگ اسلامی و بر مبنای آنها پایه ریزی شود. به همین دلیل، تنظیم چنین کتاب شناسی را یکی از ضروریات شکل گیری این رشته علمی میدانند، زیرا بر این باورند که مقتضیات، علل و انگیزه های ایجاد رشته های مطالعات زنان در دانشگاهها و مراکز علمی جهان اسلام، از عمق مسائل و مشکلات فرهنگی و اجتماعی خود این کشورها نشئت می گیرد و در واقع، نیازهای بومی و داخلی، و به ویژه حجم انبوه آثاری که در یک و نیم قرن اخیر در جهان عرب درباره زنان نوشته شده، شکل گیری چنین رشته دانشگاهی را ایجاب می کند. مجریان این طرح معتقدند، رشته‌های مطالعات زنان و گرایش های آن در مغرب زمین، دچار از هم گسیختگی و رویکردهای افراطی شده و ما در جهان اسلام باید به منظور پرهیز از گرفتار شدن در این ورطه، میان مسئله زن و رشته مطالعات زنان از یک سو، و میراث فرهنگی - تمدنی جهان عرب و اسلام ارتباط برقرار کنیم. به همین دلیل، بر خلاف بسیاری از مجموعه های کتاب شناسی، به تحلیل بررسی ساختارهای اجتماعی - فرهنگی محیطی که این آثار در آن شکل گرفته توجه نشان دادند تا زیرساختهای فکری، فرهنگی و اجتماعی این آثار مشخص گردد، به ویژه نقش عامل اسلام که از نظر مجریان این طرح، نقشی انکارناپذیر در جنبش و خیزش زنان مسلمان داشته و دارد.
 
یکی از اهداف محققان این است که با فعال نمودن مکانیزم های فقهی، بدون حرمت شکنی و تعرض به اصول و مبانی ثابت دین، میان اسلام و مدرنیسم مصالحهای تاریخی و واقعی به مسئله اجتهاد بر حسب مقتضیات زمان، یکی از مهم ترین نکاتی است که مجریان این طرح پژوهشی به منظور اصلاح و بهبود وضعیت زنان در جهان اسلام بر آن تأکید دارند و آن را، از بهترین راه حل ها میدانند. نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که این طرح پژوهشی در محیطی سنی مذهب انجام گرفته در حالی که بحث اجتهاد، یکی از مهم ترین امتیازات آیین تشیع است و بر خلاف جهان تسنن، اجتهاد و مجتهدان در جهان تشیع از دیرباز در تحولات فکری و اجتماعی و پویایی اندیشه دینی همواره، نقش و سهمی غیر قابل تردید داشته و دارند.
ادامه دارد..
 
منبع: زن و جوامع عرب در طول یک قرن، منی ابوالفضل، مترجم دکتر هومن ناظمیان،صص11-9، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران، 1394