اصول و شاخص‌های حقوق بشر اسلامی

در دنیایی که ما زندگی می کنیم هر چند کشورهای بسیاری خود را به عنوان مدعی حقوق بشر معرفی می نمایند، ولی با این وجود وقتی عملکرد و تعریفی که آنها از خود ارائه داده اند را مورد بررسی قرار می دهیم، متوجه فاصله هزار فرسخی ادعاهای کذایی آنها با واقعیت موجود خواهیم شد. در واقع حقوق بشری که مد نظر جهان سرمایه داری است دایرمدار منافع و حقوق سران سرمایه و قدرت است، از این رو هر چیزی که در تضاد با حقوق سرمایه داران عمده جهان باشد خارج از تعریف واقعی حقوق انسان ها است. برخلاف عملکرد و موضع گیری که جهان سرمایه داری در خصوص حقوق بشر دارد، اندیشه اسلامی دارای ضوابط و اصول ظریف و دقیقی در خصوص این موضوع مهم است و با ارائه راهکار و شاخص های ممتاز و نابی جلوه هایی زیبا و انسان دوستانه از حقوق انسان ها را  از خود نشان داده است.

 
مفهوم شناسی حقوق بشر در اندیشه اسلامی

پیش از بیان هر نکته و بیانی در خصوص حقوق انسانی لازم و ضروری است که معنا و مفهوم آن مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. محققان در خصوص این کلید واژه مهم این چنین بیان داشته اند: حقوق بشر در واقع مجموعه ای از قواعد و قوانین مادی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی است که در سایه آن بقاء و حیات ، نشاط و سعادت، امنیت و آرامش و مصالح انسانی تأمین می شود.  عناصر موجود در تعریف در بردارند تأمین کننده مواردی همچون: حق تفکر و اندیشه، حق آزادی، نفی وابستگی، امنیت و رفاه، حق بهره وری، حق دادخواهی، ... است.[1]

 
جایگاه و اهمیت حقوق انسان ها در اندیشه اسلامی

اندیشه و فرهنگ اسلامی دارای نظام  و اصول حقوقی متقن و دقیقی است که همه افراد ملزم به رعایت و پاسداشت آن هستند، یکی از موارد مهمی که در نظام حقوقی اسلام همواره مورد تأکید و توجه جدی قرار داشته، حقوق انسانی یا به عبارتی حقوق بشری است که در معارف اسلامی با عنوان حق الناس از آن یاد شده است، به طور قطع و یقین می توان چنین ادعا کرد که هیچ مکتب و آیینی به اندازه آیین مقدس اسلام به حق الناس احترام نگذاشته و در مقام دفاع از آن برنامه ارائه نکرده است. در اندیشه اسلامی این قسم از حقوق از چنان جایگاه و اهمیتی برخوردار است که ارتباط تنگاتنگی با حقوق الهی دارد. «جَعَلَ‏ اللَّهُ‏ سُبْحَانَهُ‏ حُقُوقَ‏ عِبَادِهِ‏ مُقَدِّمَةً لِحُقُوقِهِ‏ [عَلَى حُقُوقِهِ‏] فَمَنْ قَامَ بِحُقُوقِ عِبَادِ اللَّهِ کَانَ ذَلِکَ مُؤَدِّیاً إِلَى الْقِیَامِ بِحُقُوقِ اللَّهِ؛[2] خداوند سبحان، حقوق بندگانش را مقدّم بر حقوق خود، قرار داده ‏است. پس هر آن کس که بر انجام حقوق بندگانْ همّت گمارد، این، سبب شود تا براى اداى حقوق خداوند، به پا خیزد».

اصول، شاخص‌ و معیارهای های حقوق بشر اسلامی

حقوق بشر و انسانی در نظام اسلامی دارای معیار و شاخص های ممتاز و ویژه ای است که آن را از سایر نظریات حقوقی متمایز ساخته است. در این نوشتار تلاش داریم به طور اختصار به برخی از این موارد اشاره ای داشته باشیم.

اصل اول: محوریت و اساس قرار دادن قوانین و مقررات الهی

در واقع بر اساس نظام و اندیشه اسلامی یکی از مهمترین و پیچیده ترین موضوعاتی که همواره باید ملاک و معیار همه ارزیابی و داوری ها قرار داشته باشد، اصل قرار دادن قوانین و مقررات الهی است.[3] بی توجهی و ساده انگاری نسبت به این موضوع موجب شده است برخی روشن فکر مآبان در تصمیم گیری های جدی و قاطع در خصوص برخی موارد همچون همجنس گرایان به خطا رفته و حقوقی را تعریف نمایند، این در حالی است که به رسمیت شناختن برخی از این موارد گام برداشتن بر خلاف اصول و ضوابط حقوقی است.  در توبیخ و نکوهش این چنین خطای بزرگی در آخرین کتاب آسمانی، یعنی قرآن کریم این چنین یاد شده است: «أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ؛[4] آیا شما بجاى زنان، از روى شهوت به سراغ مردان مى ‏روید؟! شما قومى نادانید!».

بر اساس این اصل مهم حقوقی افراد از برداشت های انسان مدارانه از حقوق برحذر خواهند شد و تلاش خواهند نمود در محور و مسیری که باری تعالی برای استیفای حقوق در نظر گرفته گام بردارند. خارج شدن از این اصل موجب می شود بسیاری از شاخص های حقوقی همچون، مجازات های اسلامی زیر سؤال رفته و ماهیت حقوقی آنها مورد شک و شبهه قرار گیرد.در نظام سرمایه داری آن چه که به عنوان ملاک و ارزش قرار دارد، نه تنها حقوق انسان ها نیست بلکه منافع و دست آوردهای درصد خاصی از نظام طبقاتی است، از این رو سایر انسان ها نه بهره ی خاصی از امنیت و عدالت اجتماعی دارند و نه احسان و یاری و عدالت انسانی در نظام سلطه

 اصل دوم: حفظ کرامت و جایگاه انسانی

یکی از مهمترین و ارزشمند ترین اصول و شاخص های نظام حقوق بشری در آیین مقدس اسلام، توجه به کرامت و جایگاه خاص انسان در نظام خلقت است، اصل مهمی که فارق از مسائل نژادی، قومیتی، اجتماعی و اقتصادی، به انسان هویت و ارزش ممتاز و خاص بخشیده و او را از سایر موجودات برتری داده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً؛[5] ما آدمیزادگان را گرامى داشتیم؛ و آنها را در خشکى و دریا، (بر مرکبهاى راهوار) حمل کردیم؛ و از انواع روزی هاى پاکیزه به آنان روزى دادیم؛ و آنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده‏ ایم، برترى بخشیدیم‏» علامه مصباح یزدی در رویکرد حقوقی بحث کرامت انسانی این چنین بیان می دارد: «انسان دارای حرمت است و حق دارد در جامعه به طور محترمانه زندگی نماید، و کسی حق ندارد با گفتار و رفتار خویش حیثیت او را با خطر مواجه سازد، و حکومت باید به گونه ای عمل نماید که موجب بی حرمتی شخص مجرم نگردد».[6]

جلوه های زیبایی از لزوم رعایت حقوق بشر را می توان در توصیه های اخلاق مدارانه و عالمانه امام علی(علیه السلام) به مالک اشتر مشاهده کرد. توصیه های طلایی که به خوبی می توان جلوه ای از توجه به کرامت انسانی را در آن مشاهده کرد: «أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ؛[7] مهربانى و محبت و لطف به رعیت را شعار قلب خود قرار ده، بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را غنیمت دانى، که رعیت بر دو گروهند: یا برادر دینى تواند، یا انسان هایى مانند تو».

 
اصل سوم: رعایت عدالت و پرهیز از ظلم ستم

 از جمله اصول و شاخص های مهم حقوق بشری در آیین مقدس اسلام اصل و محور قرار دادن عدالت در مباحث حقوقی و اجتماعی است. به موازات این اصل مهم اخلاقی هیچ انسانی نمی تواند رفتار ظالمانه و غیر انسانی با همنوعان خود داشته باشد، رعایت این اصل مهم اخلاقی در روابط انسانی نه فقط میان دوستان بلکه در ارتباط با دشمنان نیز باید مورد توجه و رعایت قرار داشته باشد؛ کما اینکه باری تعالی در فرهنگ قرآن کریم این چنین بیان داشته است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛[8] ای کسانی که ایمان آورده ‌اید! همواره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیّتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می‌ دهید، با خبر است!».

 
اصل چهارم: احسان و نیکو کاری و  مواسات

یکی دیگر از زیبایی های نظام حقوقی در آیین مقدس اسلام در مقوله حقوق بشر، توجه و اهتمام جدی به اصل احسان و نیکو کاری است.«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان‏؛[9] خداوند به عدل و احسان ... فرمان مى ‏دهد». این موضوع به عنوان یک حق در اندیشه و فرهنگ اسلامی همواره مطرح و مطالبه شده است به گونه ای که همه انسان ها موظف به یاری رسانی به دیگران و به نمایش در آوردن رزمایش مواسات و فداکاری در زندگی جمعی هستند. در واقع این موضوع به عنوان یک حق از انسان ها مطالبه شده است. «وَ فی‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ؛[10] و در اموال آنها حقّى براى سائل و محروم بود». به موجب اصل احسان افراد در مواجه با همنوعان می بایست، احسان و نیکوکاری را در وادی زبان، گفتار و عمل به منصه ظهور برسانند و از هرگونه یاری رسانی معنوی و مادی به اطرافیان دریغ ننمایند. آیات متعددی در فرهنگ قرآن کریم در ارتباط با اصل احسان در نظام حقوق بشری است که تبیین و توضیح هر یک از آنها مجال و فرصت جدا گانه ای را می طلبد.
 

 
اصل پنجم: امنیت و آرامش

درعصر معاصر زیاد دیده و شنیده شده است که ابرقدرت های نظامی و اقتصادی دنیا به بهانه دفاع از حقوق بشر امنیت و آرامش جوامع انسانی را به مخاطره انداخته و مهمترین نیاز جامعه بشری را به خاطز دست یافتن به آمال و زیاده طلبی های خوددستخوش تخریب قرار داده اند. این در حالی است که در نظام حقوقی اسلام هیچ انسانی حق ندارد موجب سلب امنیت و آرامش جامعه انسانی شده و حیات و نظام انسانی آنها را آماج بی مهری و ظلم و ستم قرار دهند، «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخَفَّافِ عَنْ بَعْضِ الْکُوفِیِّینَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِیُصِیبَهُ مِنْهُ مَکْرُوهٌ فَلَمْ یُصِبْهُ فَهُوَ فِی النَّارِ وَ مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِیُصِیبَهُ مِنْهُ مَکْرُوهٌ فَأَصَابَهُ فَهُوَ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ فِی النَّارِ.؛[11] از امام صادق (علیه السلام)، فرمود:هر که مؤمنى را از سلطان بترساند تا به او بدى رسد و نرسد، سزایش این است که در دوزخ رود، و هر که مؤمنى را از سلطانى بترساند تا به او بدى رسد و برسد به او، سزایش این است که با فرعون و خاندان فرعون در دوزخ باشد».
 

نتیجه گیری و سخن پایانی

با یک نگاه اجمالی به اصول و شاخص های اخلاقی در نظام حقوق بشر اسلامی و آنچه در دنیای مدرن شاهد و ناظر آن هستیم متوجه خواهیم شد، در نظام سرمایه داری آن چه که به عنوان ملاک ارزش قرار دارد، نه تنها حقوق انسان ها نیست، بلکه منافع و دست آوردهای درصد خاصی از نظام طبقاتی است، از این رو سایر انسان ها نه بهره ی خاصی از امنیت و عدالت اجتماعی دارند و نه احسان و یاری و عدالت انسانی در نظام سلطه.  

پی نوشت ها:
[1]. آیت الله عباسعلی، عمید زنجانی، مبانی حقوق بشر در اسلام و دنیای معاصر، ص 30.
[2]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص480، ح11039.
[3]. سوره مبارکه نساء، آیه 59. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی‏ شَیْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً».
[4]. سوره مبارکه نمل، آیه 55.
[5]. سوره مبارکه اسراء، آیه 70.
[6]. عبد الحکیم سلیمی، حقوق بشر دوستانه در اسلام، ص 167.
[7].کتاب شریف نهج البلاغه، نامه ۵۳ :عهد نامه مکتوب آن حضرت است براى مالک اشتر.
[8]. سوره مبارکه مائده آیه 8.
[9]. سوره مبارکه نحل، آیه90.
[10]. سوره مبارکه ذاریات، آیه19.
[11]. الکافی (ط - الإسلامیة) ؛ ج‏2 ؛ ص368،ح2.