رسالت تاریخی پیامبران و نقش مؤثر و پایدار تعالیم آنها امری حائز اهمیت و انکارناپذیر است و بدون تردید بعثت انبیاء (علیهم السلام) آن آموزگاران و مربیان بزرگ بشریت را باید از مهمترین نقاط عطف تاریخ زندگی بشر به شمار آورد.
 
با طلوع خورشید تابناک اسلام و انفجار نور انقلاب اسلامی، عصر حیات نوین اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) آغاز شد و قرآن کریم که عملا از صحنه زندگی فردی اجتماعی مسلمین خارج شده بود، دیگر بار در عرصه های مختلف به صحنه آمد.
 
«تحلیل وضعیت قرآنی کشور در حوزه تبلیغ و ترویج» نیازمند توجه به پیش فرض هایی است که ذیلا به آنها اشاره می شود:
 
الف) تبلیغات، عنوان دیگری از روشهای مختلف تبلیغی است و مبلغان، شخصیت های حقیقی و حقوقی اند که موضوع یا موضوعاتی را برای دستیابی به اهداف کوتاه بلند مدت مورد توجه قرار می دهند.
 
ب) مهم این است که بفهمیم یا بدانیم آیا تبلیغات علم است؟ هنر است؟ فکر و فلسفه است؟ واجب و موثر است؟ منطقه ای و جغرافیایی است؟ فصلی و مقطعی است و ...
 
ج) ما همیشه در تبلیغات، خود را تبلیغ می کنیم به موضوع مورد نظرمان را.
 
د) در هیاهوی قرن ۲۱ و تنازع میان ادیان و کتب مقدس درمی یابیم که مروچان ادیان دیگر، به ویژه مسیحیت در قیاس با مبلغان اسلامی هم در شیوه های تبلیغاتی و هم در مهارت های عملیاتی برتری محسوسی دارند.
 
البته شاید مهم ترین دلیل آن به امکانات مادی بیشتر و تکنولوژی پیشرفته تری است که در اختیار آنان قرار می گیرد.
 

مسائل مهم فعالیت های قرآنی کشور

حوزه چاپ و نشر قرآن
 سالیانه نشر کتب قرآنی در رتبه اول و بالغ بر ۱۰ میلیون جلد است. در سال ۹۳ بیشتر، انتفاعی و از سوی دستگاههای دولتی و ... عرضه شده است.
 
حوزه نشر کتب
کتب مرتبط با قرآن، تفسیر و علوم مربوطه، رتبه اول را داراست و کاملا انتفاعی و در حدود 2500000 مجلد و کمتر از ۵۰۰ عنوان در هر سال می باشد.
 
 حوزه مجلات
آخرین رتبه کشور در تولیدات داخلی است و تنها از سوی مراکز دولتی یا وابسته، منتشر می شود، آمار واقعی این مجلات در دست نیست و تنها یک نشریه برای کودکان و نوجوانان به صورت غیرانتفاعی تولید می شود.
 
روزنامه ها
با وجود حدود هفتاد روزنامه در کشور تنها یک روزنامه به فعالیت های قرآنی مشغول می باشد که پرغلط ترین متن را در مورد املاء و انشاء دارد. تعداد بسیار محدود از روزنامه ها نسبت به درج مطالب کاملا خبری و گلچین مبادرت دارند و آن هم تنها در هفته یک روز و برخی به صورت هر ماه و با مقطعی منتشر می شوند.
 
صدا و سیمای قرآن
فعالیت شبکه های رادیویی و تلویزیونی قرآن و معارف از جمله فعالیت های تبلیغی ترویجی و آموزشی است و بحمدالله پس از انقلاب اسلامی راه اندازی شده و البته به دلیل قدمت رادیو و تبحر ما در کار شنیداری رادیو قرآن جلوتر بوده و سیمای قرآن نیز به دنبال کسب جایگاه است.

 

آموزش قرآن در کشور
*  مدارس/ در کلیه مقاطع تحصیلی آموزش قرآن وجود دارد.
* مسجد/ فعال و بیشتر به صورت سنتی اداره می شود.
* دانشگاه های آموزش قرآن در دانشگاه ها به صورت مستقیم کمتر است ولی در برخی از مراکز آموزش عالی آموزش قرائت و مفاهیم و معارف قرآن برقرار است.
* صدا و سیما / در سیمای قرآن و رادیو قرآن آموزش مبتدی و حرفه ای وجود دارد و بیشتر به جنبه های غیر مستقیم اشاره دارد و در سال های اخیر از روش های دیگر آموزشی و انگیزشی برخوردار شده اند. نگاه صدا و سیمانگاه تبلیغی ترویجی است.
* محافل / پس از تعطیلی اکثریت آن ها و ضرورت بازگشت به روش های ایشان قطب های قرآنی در تهران همچنان فعال و سردمداران اصلی بایگاه قرآنی در مراکز استان ها هستند.
 
سازمان ها و دستگاه های مختلف قرآنی
دارالقرآن ها، بیت القرآن ها، کانون های قرآن، و سازمان های قرآنی، جمعیت های قرآنی، موسسات تحقیقی و پژوهشی، موسسات تخصصی قرآنی، فعالیت های قرآنی در درون سازمان ها و مراکز صنعتی و اقتصادی و نظامی، از جمله فعالیت های نوینی است که طی ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته تشکیل و به فعالیت مشغولند.
 
O.N.G های قرآنی
 شامل اتحادیه ها، مجامع، مؤسسات خصوصی، فرهنگی، بالغ بر ۵۰۰ مرکز فعال و نیمه فعال هستند.
 
قوانین و مقررات قرآنی در کشور
 امتیازات دانشگاهی، امتیازات خدمات وظیفه عمومی، معافیت فرهنگی.
 
مسابقات داخلی و بین المللی
 حدود ۵۰ مسابقه داخلی و در برخی سال ها تا ۲ مسابقه بین المللی داشته ایم. مهم ترین مسابقات داخلی شامل مسابقات دانش آموزی ، دانشجویی، نیروهای مسلح، سازمان اوقاف و امور خیریه و مسابقات بین المللی نیز که توسط سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار می شود.
 
فعالیت های جنبی
نمایشگاه های قرآنی، محافل انس با قرآن به مراسم تجلیل از پیشکسوتان و تعداد محدود مراسم و مناسبت های مشابه که در سال به ده عنوان نمی رسد.
 
وقف در امور قرآن
عموما وابسته به دوران قبل از انقلاب اسلامی و در زمان پس از انقلاب اسلامی از رونق خوبی برخوردار نبوده است.
 
آمار و اطلاعات
در حوزه آمار و اطلاعات شامل: نیروی انسانی، اعتبارات، تولیدات، ابنیه ، فعالیت ها و ... آمار دقیقی در دست نیست و تنها در ربع قرن پیروزی انقلاب اسلامی کارنامه ناقصی از فعالیت های قرآنی کشور منتشر شده که مورد نقد و انتقاد بسیاری قرار گرفته است.
 
طرح های ملی و سراسری
در این حوزه می توان تنها به چند طرح اشاره کرد که با موفقیت و یا عدم موفقیت روبه رو بوده است. از جمله می توان به : نهضت قرآن آموزی، برگزاری جشنواره های مختلف، انتخاب خادمان قرآن و تدوین طرح جامع قرآن کریم اشاره داشت.
 
نیروی انسانی
تأمین ، تربیت، فعالسازی، علاقمندی، پشتیبانی و ... از موارد وضعیت نیروی انسانی قرآنی است که به آن بی توجهی و با کم توجهی شده است و نیروهای جدید کمتر پیدا شده و با فرصت کمتری پیدا می کنند که به عرصه خدمات و اقدامات پا بگذارند. در این بخش به شدت دچار نقص و نگرانی هستیم.
 
تولیدات محصولات قرآنی
 جز در حوزه نشر که در وضعیت خوبی هستیم و در سایر حوزه ها وضعیت مطلوبی نداریم؛ تولیدات محصولات آموزشی، فرهنگی تولیدات فیلم و سریال و فعالیت های دیداری، تولید تواشیح، تولید CD های آموزشی، تولیدات هنری، تولید مصاحف.
 
فعالیت های IT
خوشبختانه در حوزه های IT رو به پیشرفت و در وضعیت خوبی هستیم.
 
 اعتبارات
میزان بودجه بندی و بودجه ریزی در مقام بیان، نسبتا خوب به نظر می رسد اما در واقع میزان نیاز چندین برابر است.
 
تبلیغات
در وضعیت نامطلوب قرار دارد که در حوصله این مقاله نمی گنجد.
 
 فعالیت های هنری و جشنواره ها
کمترین فعالیت ها را در مقام مقایسه داریم. سمفونی ها، سرودها، فیلم ها، تئاترها، انیمیشن ها، تیزرهای آموزشی و همچنین جشنواره های مهم که کمترین توجه به آن میشود و تنها ۱ تا ۲ جشنواره به صورت سالیانه و یا دوسالانه ویژه کودکان و نوجوانان بعضا برگزار شده که جنبه کشوری کمتری دارد.
 
تحقیقات و پژوهش
پایان نامه ها و پژوهش های علمی از قوام و قدرت متنی خوبی برخوردار بوده، اما همچنان ناکافی هستند، و حوزه های فعالیتی دولتی توجیهی به این خدمات ندارند.
 
ابنیه
ساختمان های لازم مراکز، مؤسسات و سازمان ها عمدتا برای این منظور تهیه و ساخته نشده است و بعضا قدیمی و فاقد کیفیت مطلوب هستند و درخور شأن قرآن و فعالیت های قرآنی نمی باشند. به طور مثال: کتابخانه ها و قرائت خانه های قرآنی در شهر بزرگی چون تهران وجود ندارد و فقط یکی، دوشهر در کشور قدری به این مسئله پرداخته است.
 
دانشکده ها، دانشگاه ها و مدارس قرآنی
تعداد دانشکده های قرآنی در کشور از رشد نسبتا خوبی برخوردار است اما مدارس قرآنی بسیار بسیار محدود و دارای رکود در رشد و توسعه هستند. علی ایحال دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی محدود بوده و عمده مباحث این دانشگاه ها در حوزه های علوم قرآنی و مدارج علمی نیازمند بازنگری است.
 

موزه ها و مراکز مستندساز قرآنی
در کشور و در حوزه های فعالیت های موزه ای که خود دارای اعتبارات فرهنگی فراوان می باشند به شمار می رود، تعداد موزه های قرآنی و گنجینه های ارزشمند به تعداد انگشتان یک دست نیز نرسیده و معرفی خوبی نمی شوند. تنها موزه قرآنی آستان مقدس حضرت امام علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) در ایام نوروز و تابستان پذیرای بیش از  40 هزار نفر زائر علاقمند است. موزه ملی قرآن، موزه آستان قدس رضوی، موزه مرحوم وزیری، موزه انجمن فرهنگ معاصر ایران، مجموعه نمایشگاهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، موزه ملی ایران باستان، موزه شیراز، موژه اصفهان، موزه یزد، موزه نیشابور نیز از جمله گنجینه های میهنی هستند.
 
شوراهای عالی و تصمیم ساز
شورای عالی قرآن صدا و سیما، شورای عالی قرآن زندان های کشوره شورای توسعه فرهنگ قرآنی شورای عالی انقلاب فرهنگی شورای عالی قرآن تیروزی انتظامی کشوره شورای عالی با کمیته اعزام قرابان، شورای عالی قرآن سازمان اوقاف و امور خیریه، شورای عالی کمیته قرآن دهه فجر و چندین شورای تخصصی و انجمن های علمی که بعضأ کارگشا و تأثیرگذار و تصمیم ساز هستند.
 
فعالیت های تخصصی فردی و گروهی
برخی مراکز نسبت به امور مهمی از جمله ترویج حفظ قرآن، تلفن گویای ۱۴۴، پاسخ به سوالات قرآنی و فعالیت های فردی اساتید ارزشمندی چون استاد قرائتی، مؤسسه ترویج فرهنگ قرآنی، گروه های تواشیح و ابتهال، گروه تقسیر جوان، گروه علمی و تحقیقاتی قرآن، گروه اندیشمندان علمی و تاریخی و فرهنگ قرآن توجه دارند و به تنهایی کارهای بسیار بزرگی را پذیرفته، انجام می دهند.
 
رسانه ها
اخبار تخصصی رادیو، خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، خبرنگاران تخصصی در روزنامه های مختلف، مجلات و نشریات از جمله فعالیت های این حوزه می باشد که حقیقتا موفق بوده و برای آن زحمات فراوانی می کشند.
 
سایت های قرآنی
خوشبختانه وضعیت فعالیت های قرآنی در سایت های داخلی کشور مناسب بوده و اکثر مراکز علمی و دانشگاهی سایت های اطلاع رسانی مناسب و در حد نیاز مخاطبان تهیه و در اختیار قرار داده اند.
 
توجهات دولت های محترم به توسعه و ترویج و تبلیغ قرآن
بحمدا... دولت های خدمتگزار قرآن و قرآنیان را مورد محبت قرار داده و در دیدارها، مصاحبه ها و مباحث اجرایی حمایت های دولت های خود را از مسائل قرآنی مطرح و در بسیاری از موارد حمایت کرده اند که البته انتظار و نیاز جوامع و مؤسسات قرآنی خیلی بیشتر از این می باشد (که اغلب محقق نشده است).
 
عنایات مقام معظم رهبری ، منویات ، مطالبات ، و دستورات معظم له
  • * عنایات مقام معظم رهبری در حوزه تشویق بی نهایت بوده و معظم له در تمام دیدارها، پیام ها و سخنرانی ها همواره به حمایت و پشتیبانی از حرکت های قرآنی پرداخته اند.
  • * منویات حضرت ایشان از جمله شکوفاترین، فراگیرترین و موشکافانه ترین و همراه با راهبردهای اجرایی می باشد.
  • * مطالبات مقام معظم رهبری از دولت ها و دستگاه ها، مسئولین و شخصیت های حقیقی به بیش از یکصد دستور حکومتی می رسد و همچنان پیشتاز است. از جمله: توانایی خواندن قرآن برای تمام آحاد جامعه، تجلیل از قهرمانان قرآنی تأکید بر مفاهیم و حفظ قرآن، ورود قرآن به متن زندگی مردم و ...
 

چالش ها، نقد و بررسی و پیشنهادهای راهبردی

در جمع بندی فعالیت های موجود و در حال توسعه ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد:

1. برای توجه عمومی و خصوصی، تبلیغات ویژه صورت نمی گیرد و تنها تبلیغات و برنامه های ترویجی و سطحی و در جهت معرفی و تبلیغ و اطلاع رسانی یک برنامه خاص است.مثال: هیچگاه پلیس دستگاه خود را تبلیغ نمیکند بلکه خدمات خود را تبلیغ میکند ولی در فعالیت های تبلیغی ما بیشتر سازمان با دستگاه ها تبلیغ می شوند.
 
2. تبلیغات ما کاربردی نیست و صرفا پیام رسان موضوعات خاص استه.. مثال: پیشگیری از عدم توجه به قرآن در زندگی فردی و اجتماعی، اخلاق و اقتصاد.
 
 3. ما در تبلیغات تنها هستیم. مثلا اگر مقرر شود کاری و یا خدماتی تبلیغ شود که حتما هم غیرانتفاعی است و فرهنگ توجه به قرآن را ترویج می کند، هزینه آن باید پرداخته شود. مثال: پخش تیزرهای آموزش قرآن از صدا و سیما، اجاره سالن های سخنرانی، تبلیغات شهری و روزنامه ای و ...
 
4. دست اندرکاران فعالیت های قرآنی با عنایت به وضعیت موجود تمایلی برای انجام تبلیغات و ترویج صرف قرآنی ندارند. مثال: قرآن کتاب زندگی است، قرآن شفا بخش است و مهارتهای زندگی با قرآن را امتحان کنید، آیا به فرزندانتان قرآن یاد داده اید؟ بیشتر قران بخوانید.
 
5. تبلیغات و فعالیت هایی از این دست بی هدف و غیر هنری و غیر علمی است.
* زمان و فصل نمی شناسد؛
* مخاطب محور نیست؛
* از بسیاری ابزارهای هنری و البته در پاره ای از موارد به علت محدودیت های استفاده نمی شود؛
* تکراری است (هم در موضوع و هم در هدف)؛
* بیشتر احساسی است؛
* از تکنیک های روانشناسی و جامعه شناسی کمتر بهره می گیرد؛
* به روز نبوده و بیشتر به یک دهه قبل برمی گردد.
 
6. در انجام تبلیغات، بخش های اقتصادی و صنعتی سهمی ندارند و هیچ گاه دستگاهی سهم آنان را در برخورداری از فضای معنوی قرآنی معین نکرده است. صداقت، امانت، وجدان کاری، الضباط اجتماعی ، تعهد، نظم ، خدامحوری و ...
 
۷. تبلیغات ما بی برنامه و غیر مستمر و یک بعدی است. تلاوت قرآن، محراب، آسمانها و زمین و ...
 
۸. در حوزه ترویج و تبلیغ قرآن تنها تبلیغ صورت می گیرد و گاهی جلوی رشد بسیاری از افراد به صورت ناخودآگاه گرفته می شود. مثال: بازیگری در سینما و تئاتر در هنرستان های هنری، دانشکده های هنری، تئاترهای خیابانی جشنواره ها و دهها بهانه و موضوعات دیگر ترویج می شود، مدل های مجلات، شخصیت پردازی ها و ...، همه و همه مروج بازیگر و بازیگری هستند.
 
چه اقدامی برای ترویج یک قاری، حافظ، معلم قرآن، طراح طرح های قرآنی و ... صورت می گیرد؟ شما پیدا کنید، اگر مؤذن یا قاری خوبی هم باشید، اذان و قرائت شما پخش نمی شود؟
 
منبع: گفتارها و نوشتارها (مجموعه مقالات همایش نخبگان، فرهیختگان و پیشکسوتان قرآنی)، نویسنده: محمدرضا پورمعین، چاپ اول، ناشر: دبیرخانه کمسیون توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآن کریم، تهران، 1396ش، صص 389-369.