ریشه یابی تحکیم بنیان خانواده در سیره رضوی

مقدمه

هدف قوانین و حقوق اسلامی استوار کردن نهاد خانواده و استحکام بخشیدن به پیوند بین اعضای آن است.

در راستای تحقق این مهم، مواردی چون وجوب انفاق زوجه و فرزندان مقرر شده است که چنانچه در جایگاه واقعی خود و به نحو صحیح اجرا شود، به طور قطع نقش بسزایی در متناسب کردن حقوق و تکالیف اعضای خانواده ایفا می کند. برآورده کردن نیازهای زن نه تنها سبب تقویت روحیه و ایجاد آرامش وی می شود، بلکه موجب می گردد زوجه در مقابل همسر و فرزندان خود بیش از پیش احساس تکلیف کند و به نوعی در صدد انتقال محبت و آرامش به آنها برآید و این همان حلقه مفقودی است که برای تأمین آرامش اعضای خانواده ها و تقویت روابط عاطفی میان آن ها ضروری است. تنها در سایه تأمین آرامش و آسایش و رفاه اعضای خانواده است که می توان بنیان خانواده را استوار و تداوم آن را تضمین کرد.
 
چنانچه مرد با تمام توان جهت تامین نیازهای زن و خانواده خود بکوشد و از هیچ تلاشی در این راستا دریغ نورزد، زن نیز تمام توان خود را جهت ایجاد محیطی امن و توأم با آسایش و محبت برای او و سایر اعضای خانواده به کار خواهد بست و این به معنای تقویت دلبستگی میان آن هاست که به طور قطع به سایر اعضای خانواده نیز تسری می یابد. به تدریج روابط مالی نیز جای خود را به روابط عاطفی می دهد و حتی در سخت ترین مسیر های زندگی، زن و مرد احساس مسؤولیت مشترک می کنند و می آموزند که با مشارکت یکدیگر مشکلات را از سر راه خانواده خود کنار بزنند و هریک بیش از دیگری سعی در رعایت حقوق یکدیگر کنند. این همان هدف نهایی است که در صدد آن هستیم، یعنی رعایت حقوق دیگری و مکلف کردن خود به احترام به حقوق طرف مقابل.
 
در این مقاله پس از پذیرش اصل وجوب نفقه با توجه به آیات و روایات، به نقش بی بدیل نفقه در استحکام بنیان خانواده می پردازیم و بررسی می کنیم که ملای نفقه در سیره رضوی برای استحکام بنیان خانواده باید به چه صورتی باشد؟
 

 مفهوم لغوی نفقه

نفقه در لغت به معانی زیر آمده است: بخشش و خرج کردن، خرج زندگانی خود و همسر و خانواده، آنچه در راه خدا به کسی بخشد، هزینه ها و مخارج خانواده، پول خرج شده. أتجه صرف هزینه عیال و اولاد کنند، هزینه زندگی زن و فرزندان، روزی و مایحتاج معاش (دهخدا، ۱۳۴۷، ص ۶۷۲)
 
به نظر فقها نفقه در معنای عام، به تامین مخارج ضروری همسر و اقارب و عبد و امه ( کتیر ) اعم از خوراک و پوشاک و مسکن و غیره اطلاق می گردد. همچنین شامل نفقه مردم یک کشور توسط دولت و دیگر نفقات می شود (شریف، ۱۳۷۶، ص ۲۹). آنچه که زوجه به آن نیاز داشته باشد، در د باد عرف نفقه محسوب می گردد. نفقه امری است که بعد از عقد ازدواج و پس از حضور زن در خانه شوهر مطرح می شود. قوانین مربوط به نفقه شامل مواد و دستورات حاکم بر وظایف مرد در پرداخت هزینه های زندگی زد نیز شرایط احراز چنین حقی از طرف زن است که مهم ترین این شرایط تمکین است. به عبارت دیگر در عقد ازدواج، مرد مکلف است مخارج زندگی زن را بپردازد و در مقابل زن باید از مرد تمکین کند.
 
قانون مدنی در ماده 1107به تعریف نفقه پرداخته است: «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت با احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.  

ادله وجوب نقفه زوجه

وجوب اتفاقی بر زوجه مورد اتفاق تمامی مسلمین و مذاهب اسلامی است و این مهم مستفاد از ادله چهارگانه کتاب، سنت، اجماع و عقل می باشد.
 

نفقه در آیات

آیاتی که به مردان امر می کند تا با زنان خویش به نیکی و به معروف رفتار کنند، مانند:

- آیه ۲۲۹ سوره بقره: «فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ»؛ امام رضا علیه السلام در تفسیر امساک به معروف می فرماید: اما الامساک بالمعروف فکف الأذى واحباء النفقه. آیه های ۲۲۸ و ۲۳۱ سوره بقره، آیه ۲ سوره طلاق و آیه 19 سوره نساء هم با جمله ها و واژگانی چون «امساک بمعروف» و «عاشروهن بالمعروف» و امسکوهن بالمعروف» به موضوع نفقه پرداخته اند.
 
- آیه ۳۴ سوره نساء «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ»، در این آیه، انفاق از مسؤولیت های مردان بر شمرده شده است و شماری از مفسران، مراد از اقوام را بر عهده گیری مسؤولیت هم معنی کرده اند که از مصداق های روشن آن، بر آوردن هزینه زندگی و تهیه پوشاک است.
 
- آیه ۲۳۳ سوره بقره: «وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» در این آیه، بایستگی برآوردن نیازهای غذایی و پوشاک زن برابر عرف جامعه، به خوبی بیان شده است.
 
- آیه ۱ و ۶ سوره طلاق به پایستگی تهیه مسکن زنان اشاره می کنند:« یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لَا یَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفَاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِکَ أَمْرًا » «أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ کُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى»

این دو آیه دلالت دارند. بر این که مردان وظیفه دارند برای همسران خود در روزهای عاد مسکن تهیه کننده که به طریق اولی در زمان زندگی مشترک هم تهیه مسکن و سکنی دادن زن در جای مناسب، بر عهده مرد خواهد بود.
 
- در آیه ۷ سوره طلاق امر شده است که انفاق به میزان وسع باشد:«لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا»
 

نفقه در روایات

روایات مورد نظر در این بحث، به دو گروه تقسیم می شوند:

1- روایاتی که به اصل بایستگی پرداخت هزینه زان اشاره کرده اند و دستور به اتفاق را به طور مطلق یاد آور شده اند. به عنوان نمونه، حلبی می گوید از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: من الذی اجبر على نفقته؟ آن حضرت فرمود: «الوالدان و الولد و الزوجه و الوارث الصغیر»
 
2- روایت هایی که برآوردن نیازهای غذایی و پوشاکی ژن را پر شوهر لازم دانسته اند و تا حدی نیز معیار طعام و پوشاک را روشن ساخته اند، با این تعبیرها و واژه ها: «انفق علیها ما یقیم ظهرها مع کسوة»: «یکسها ما یواری عورتها و یطعمها ما یقیم صلبها؛ یشبع بطنها ویکسو جثتها»؛ «کساها ما یواری عورتها و یطعمها ما یقیم صلبها»: «یشبعها و یکسرها »؛ «یکوها من العرى ویطعمها من الجوع : «اشبع بطنها و اکس چثتها و اشبعه و اکسه» «ارزقهن و کسوتهن بالمعروف».
 
در این دو گروه از روایات، هزینه زندگی زن در حد خوراک و پوشاک مطرح شده است، ولی روایات دیگری هم وجود دارد که دایره نفقه را گستردهئر بیان می کنند، از جمله:
 
- صحیحه شهاب بن عبد ربه، به صورت جزئی مواردی را با عنوان نفقه زوجه مطرح کرده است: «قلت لابی عبدالله (علیه السلام) ما حق المراة علی زوجها؟ قال: یسد جوعتها ویستر عورتها ولایقبح لها وجها فاذا فعل ذلک فقد و الله ادی الیها حقها. قلت: فالدهن. قال: غبا یوم ویوم لا. قلت: فاللحم، قال: فی کل ثلاثه فیکون فی الشهر عشر مرات لا اکثر من ذلک والصبغ فی کل سته اشهر ویکسوها فی کل سنه اربعه أثواب ثوبین للشتاء و ثوبین للصیف ولا ینبغی أن یقف بیته من ثلاثه اشیاء دهن الراس والخل والزیت ویقوتهن بالمد فانی اقوت به نفسی ولیقدر لکل انسان منهم قوته فان شاء الله وان شاء وهبه وان شاء تصدق به ولاتکون فاکهه عامه الا اطعم عیاله منها...»
 
در این حدیت، افزون بر خوراک و پوشاک، روغن برای موها و رنگ هم ذکر شده است، از مصادیق خوراک، به گوشت، روغن، سرکه و میوه اشاره شده است. به نظر می رسد با توجه به آیات و روایاتی که امساک به معروف بنا معاشرت به معروف را وظیفه مرد بر می شمرند، در پرداخت نفقه، معیار همان معروف باشد.
 
علامه طباطبایی در تعیین معروف می نویسد: معروف آن چیزی است که عقل بدان راهنماست و شرع نیز به آن حکم کرده است و خلق حسن و متن آداب تیز مطایق همان است.
 
پس مراد از نفقه به معروف، برآوردن نیازهای زن است برابر آنچه عرف مردم آن را نیکو می شمرد و از روی عادت برای زنان به جهت همسری فراهم می گردد. به دیگر سخن، چون اندازه شرعی بیان گردیده است، باید برابر عرف رفتار «مالاتحدید له شرعا ترجع فیه الى العاده» و در نتیجه با دگرگونی عرف اجتماع در زمان ها و مکان های گوناگون، موارد نفقه نیز دگرگون خواهد شد. در شرح صحیحه شهاب بن عباد ریه که آشکارا و روشن به موارد و اندازه نفقه اشاره می کند، صاحب وسائل می نویسد: «هذا وما تقدم اما محمول على الغالب او على العاده فی ذلک الوقت...»
 
صاحب حدائق نیز می نویسد: « یمکن حمل الخیر المذکور على أن ذلک کان عادتهم فی تلک الأوقات کما یستفاد من جمله من الروایات بالنسبة الى الکفارات و الصدقات کما فی حدیث ضیعه الصادق (علیه السلام) المسماه بعین زیاد»

 
صاحب جواهر نیز معیار نفقه را والقیام بما تحتاج المراه الیها بیان می کند

- در روایت محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) اندازه نفقه عیال "تکفیهم فی جمیع ما یحتاجون الیها" ذکر شده است.
 
- از روایت هایی که در آنها مردان آمر به احسان و اکرام به زنها شده اند، می توان برداشت کرد که نفقه همه نیازمندی های زن را در بر می گیرد. واژگان و تعبیرهایی چون «احسنوا الى نسائکم»، «فتکرمها و ترفق بها، فان لها علیک ان ترحمها» در روایات اشاره به این مطلب دارند.
 
- از جمله «اتفق علیها ما یقیم ظهرها، می توان برداشت کرد که برآوردن تمام نیازمندی های ضروری زن (از جمله لوازم بهداشتی و درمان) بر عهده شوهر است.
 
- برنیاوردن نیازمندی های ضروری زن (از جمله هزینه درمان و لوازم بهداشتی جهت جلوگیری از بیماری می تواند از مصداق های روشن و آشکار پایمال کردن حتی همسر به شمار آید که روایات، مرد را از چنین رفتاری پرهیز داده اند. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «کفى بالمرء انما ان یضیع من یعوله» همچنین می فرماید: وقال رسول الله(صلی الله علیه واله وسلم)... «ملعون ملعون من ضیع من یعول»  

نفقه زوجه در قانون مدنی

 در حقوق اسلام اصل استقلال مالی زن و شوهر در برابر یکدیگر پذیرفته شده است. زن و مرد، پس از نکاح نیز دو دارایی متمایز و جدا از هم دارند و هر کدام می تواند به طور مستقل در دارایی خود تصرف کند. قانون مدنی نیز برای تأیید همین اصل در ماده 1118 تصریح می کند که ازن مستقلا می تواند در دارایی خود هر تصرفی را که می خواهال بکناها، رابطه مالی زن و شوهر در سه مورد امکان طرح دارد: ۱- دادن مهر ۲- الزام به انفاق ۳- جهیز زن
 
قانون مدنی در ماده ۱۱۰۷(اصلاحی ۱۳۸۹/ ۸ / ۱۹ ) مقرر داشته است نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت با احتیاج به واسطه نقصان یا مرض، قانون گذار در مواد ۱۱۱۱ و ۱۱۲۹ قانون مدنی به تبیین ضمانت اجرای مدنی نفقه پرداخته است.
 
طبق ماده ۱۱۱۱ق.م «زن می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند. در این صورت، محکمه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد. اما این ماده جهت استیفای کامل حقوق زن و حفظ آن کافی نیست؛ لذا مفتن در ماده دیگری آن را کامل کرده و ماده ۱۱۲۹ به عنوان متمم ماده 1111 قانون مدنی وضع شده است.
 
ماده ۱۹۲۹ قانون مدنی مقرر نموده است: در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجرای حکم محکمه و الزام او به دادن نفقه زن می تواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم شوهر او را اجبار به طلاق می نماید. همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه»
 

ارکان نفقه زوجه و حدود الزام شوهر

مصادیق نفقه

 طبق آیاتی از قرآن مجید، خوراک و پوشاک و مسکن به عنوان مصادیق نقفه زوجه مقرر شده است. در آیه ۲۳۳ سوره بقره، خداوند می فرماید: «بر آن کس که فرزند برای او متولد شانه (مادر). لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در ملت شیر دادن بپردازد، حتی اگر طلاق گرفته باشد.»
 
در این آیه، «علی»، به وسیله و او، عطف به «والوالدت» (مادران در ابتدای آیه شده است و دلالت بر وجوب نفقه دارد (مقدد، ۱۴۱۹ هـ، ج ۲، ص ۲۳۳).
 
در آیه اول سوره نساء آمده است: «آن ها را از خانه هایشان بیرون نکنید و در آیه ششم همین مورد خداوند می فرمایل: أنها (زنان مطلقه) را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست، سکونت دهید». به این ترتیب، خوراک و پوشاک و مسکن طبق تصل قرآن از ارکان نفقه شمرده شده اند. این امور از مورد اتفاق فقهای عامه و خاصه و حقوق دانان (امامی، ۱۳۶۸ش، ج۴، ص۲۳۵) هستند. اما موارد دیگر مانند: اثاث منزل خادم، هزینه دارو و درمان هزینه حمام و نظافت و آرایش و... که صراحت در قرآن کریم به آنها اشاره نشده است، مورد اختلاف علما واقع گردیده است. گروهی، آنها را جزء نفقه زوجه قرار نمی دهند و گروه دیگری مانند صاحب جواهر تمام هزینه های متعارف زوج را بر عهده مرد می گذارند (نجفی، ۱۳۶۶ج ۳۱، ص ۳۳۶ به بعد). بعضی از مفسران حذف مفعول بما اتفقواه را در آیه ۳۴ سوره نساء، دلیلی بر عموم نققه می دانند (طباطبائی ۱۴۱۷ ، ج۲، ح ۳۴۳).
 
در آیه پنجم سوره نساء. خداوند می فرماید: «رزق و مخارج آنان را از درآمد آن بدهید و آنان را بپوشانید و با آنان سخن شایسته و نیکو بگویید» در تفسیر المیزان (طباطبائی، ۱۴۱۷ ، ج ۳، ص ۱۳۷) دو معنا برای رزق بیان شده است: یکی، معنای لغوی که همان معنای متداول رزق، یعنی غلاست مانند عبارتی که در آیه ۳۳ سوره بقره به کار رفته است: «رزقهن و کسوتهن»، در این آیه ذکر «کسوتهن» بعد از «رزقهن» نشان می دهد منظور خداوند از زرقهن، غذاست و چون این کلمه شامل لباس نمی شود، از این دوره خداوند کسوتهن را جداگانه ذکر کرده است. معنای دوم رزق، همان معنای اول است که توسعه داده شده و شامل هر سودی می شود که به انسان برساند. به عبارت دیگر، رزق در این معنا، به هر چیزی که مورد انتفاع مرزوق قرار گیرد گفته می شود.
 
به احتمال زیاد «رزق» در آیه 5 سوره نساء، همین معنای دوم را دارد؟ یعنی مرد موظف است تمام آنچه را که مورد استفاده زن قرار می گیرد، تهیه کند. به نظر نویسنده تفسیر المیزان در عرف قرآن، وقتی این دو کلمه با هم استعمال می شوند، به غیر از معنای لغوی خود، یعنی غذایی که انسان می خورد و لباسی که می پوشیده، کنایه از مجموعه هزینه های زندگی و بودجه لازم برای حوایج مادی نیز هستند. برای مثال، مسکن و را هم شامل می شوند. همانند کلمه واگله که یک معنای لغوی دارد (خوردن) و یک معنای کنایی (مطلق تصرفات).
 
لذا مصادیق نفقه منحصر به خوراک و پوشاک و مسکن نیست، بلکه تمام نیازهای زن را در بر می گیرد. این موارد به عنوان مصادیق غالب ذکر شده اند.  

حدود و میزان نفقه

برخی فقهای امامیه با استناد به آیه ۱۹ سوره نساء که می فرماید: با انسان (زنان) به طور شایسته رفتار کنید. ان شوهر را تا حدی که عرف و عادت انتفا کند، موظف به تأمین این موارد میدانتا۔ (حکیم، ۱۳۷۷ ه، ج ۲، ص ۲۱۳) برای «معروف» در تفاسیر، تعاریف متعددی بیان شده است، از جمله:
 
- امری شناخته شده در نزد افراد یک جامعه، که مردم آن را انکار نمی کنند و قبول دارند (طباطبائی، ۱۳۷۴ش، ج ۴، ص ۴۰۴)
 
- خوش خلقی: مانند اخلاق پیامبر اکرم، که در صورت اشتباه همسرانش با آنها به تندی رفتار نمی کرد و به درشتی سخن نمی گفت (طالقانی، ۱۳۶۲، ج ش ص ۴۱) و نفقه آنها را با روی خوش میداد.
 
- به نیکی با زنان معاشرت کردن، به نحوی که در نفقه و رفتار و گفتار انصاف را از دست ندهید. (طبرسی، ۱۳۷۷، ج ۱، ص ۵۷۰)
 
- برخی نیز معروف را با توجه به قسمت بعدی آیه (لا تکلف نفس الا وسعها)، در حد طاقت (همان، ج ۱، ص ۳۰۱) و در حد وسع (همان، ۱۴۰۶ ه، ج ۲، ص ۵۸۷) و گاهی اعتدال (کاشانی، 1336ش، ج۲، ص۳۰) معنا کرده اند.
 
معروف در آیه ۲ سوره طلاق نیز تکرار شده است. خداوند در این آیه می فرماید: هنگامی که عده زنان تمام شد، یا به نیکی آنها را نگه دارید و با به خوشی رها کنید. شیخ طوسی در جلد ده تفسیر تبیان «فامسکوهن بمعروف» را رجوع همراه با ادای واجبات آنان از نفقه و پوشاک و مسکن و خوش رفتاری می داند.
 
در آیه ۲۲۹ سوره بقره، نیز خداوند به مردان پیشنهاد می کند که با زنان را به نیکی نگه دارید، یا به خوشی رها کنید. نگاه داشتن به نیکی، مستلزم پرداختن هزینه های زندگی آنان و رها کردن به خوشی، گاهی مستلزم حمایت های مادی از آنان است.
 
امام صادق علیه السلام ، « امساک بمعروف بمعروف» را «کف الأذى و أحباء النفقه»، یعنی اذیت نکردن زنان و پرداخت نفقه، تفسیر کرده است (حر عاملی، ۱۴۱۴ ه ، ج ۱۵، ص ۲۲۶، روایت ۱۳).
 
بنابراین معروف در زندگی زناشویی بعثی به نیکی و نیکویی رفتارگردان، و این نیکی مستلزم آن است که در تمام جنبه های زندگی، حقوق مادی و معنوی زوجه رعایت شود.
 
از این رد، لازم است زوج برای رعایت معروف در زندگی زناشویی، ابتدا کیفیت و کمیت نفقه را بشناسد. برای به دست آوردن این شناخت لازم است پنج موضوع را در نظر گرفته و آن ها را ملاک تشخیص مقدار و اندازه نفقه قرار دهد (قربان نیا و همکاران، ۱۳۸۴، ج ۲، ص 73)، این پنج ملاک عبارتند از:
 
1 - عرف: یعنی آنچه در یک زمان در یک مکان خاص برای زندگی زناشویی لازم است.
۲- عادت زن: اگر عادت به لباس یا غذای خاص و یا حتی خادم دارد.
۳- شأن اجتماعی زن: شأن اجتماعی را می توان با توجه به مسائل گوناگون از قبیل خانواده و زنان هم رتبه..
۴- ملایمت یا سازگاری مزاجی: اگر غذا با جنس خاصی از لباس با طبع زوجه سازگار نیست، لازم است در نظر گرفته شود
5- قادر کفاف زوجه: غذا و لباس و سایر نیازمندی های زوجه باید به گونه ای در نظر گرفته شود که اندازه و مقدار آن کافی و وافی باشد.
 
البته عبارت «لا یکلف الله نفسا إلا ما أتاها»، دایره خاص تری را نسبت به آیه «لا تکلف نفسا إلا وسعها» در بر می گیرد؛ زیرا در آیه اول، کلمه «الله » بیانگر قوانینی است که خداوند آنها را تشریع کرده است؛ یعنی قوانین شرعی، و «ما آتاها»، به معنای «ما اعطاها» می باشد و نشان دهنده تکالیف مالی است و فقط آنها را در بر می گیرد.
 
آیه ششم سوره طلاق نیز ومع مرد را با عبارت «من وجدکم» در نظر گرفته است که به معنای تهیه مسکن در حد توانایی اوست. این کلمه، عطف بیان با بشال برای «من حیث» است؛ یعنی مسکن، به مقدار امکان و وسع مردان باید تهیه شود.
 
از این رو، با آن که در نقشه باید معروف را رعایت کرد، اما خداوند هیچ کس را به بیش تر از آنچه به او عطا کرده است، تکلیف مالی نمی کند.
 
صاحب جواهر معتقد است: اگر ملاک وچوب نفقه، نیازمندی های زوجه باشد، استثنا کردن هزینه های دارو و درمان و سرمه چشم و حمام و حجامت و دلیلی ندارد؛ و اگر محور نفقه، خوراک و پوشاک و مسکن باشد، در نتیجه، فرش و خادم و... را جزء نفقه محسوب کردن (چنانچه اکثر فقها همین کار را کرده اند) بدون دلیل است و اگر دلیل فقها معاشرت بمعروف و اطلاقی دلیل نفقه باشد، پس باید همه موضوعات نفقه، بلکه حتی نیازمندی های دیگری که قابل شمارش نیستند، نیز جزء نفقه واجب باشد. پس بهتر آن است که همه موضوعات نفقه را به عرف و عادت محول کنیم و بگوییم آنچه شوهران برای همسرانشان از جهت زوجیت انه شادت عالاقه و ...) می پردازند، از موضوعات نفقه محسوب می شود (نجفی، ۱۳۶۶، ج ۳۱ صص ۳۳۶ -337).  

نفقه در سیره رضوی

 از جمله احادیثی که از امام رضا (علیه السلام) در باب نفقه نقل شده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
 
1- قال الامام علی بن موسی الرضا (علیه السلام): صاحب النعمة یجب علیه التوسعه على عیاله»، حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمود: هرکه به هر مقداری که در توانش می باشد، باید برای اهل منزل خود انفاق و خرج کند (حرعاملی، 1409ه، ج۲۱، ص ۵۴۰، ح ۲۷۸۰۷)
۲- امام رضا (علیه السلام) فرمود: آن که در تلاش کسب روزی رود تا خانواده اش را اداره کند، اجرش از مجاهان در راه خدا بیشتر است.
۳- علی بن شعیب می گوید به محضر امام رضا (علیه السلام) شرفیاب شدم؛ به من فرمود: چه کسی بهتر از تمام مردم، معاش و زندگی نیکویی دارد؟ عرض کردم شما داناترید، فرمود: کسی که دیگران در معاش او به خوبی معیشت نمایند و در پرتو زندگی او مرفه زندگی کنند (حرانی، ۱۴۰۴ه، ص ۴۴۸)
4- حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمود: نسبت به مصارف مال درباره خود و عائله خود و عایله خود معتدل و میانه رو باشد.
 
از تمام این احادیث می توان وجوب اتفاق را استنباط کرد. تأکید ایشان پر اتفاق و تأمین معاش خانواده منحصر به زوجه نمی شود بلکه اهل منزل و اعضای خانواده را نیز در بر می گیرد. البته با توجه به اولویت نفقه زوجه، باید به وجوب نفقه زوجه به طور خاص تأکید کرد.
 

 ضرورت توسعه نفقه با تأکید به سیره رضوی

 همان گونه که اشاره کردیم، حدود و میزان انفاق را میتوان در پنج بخش بررسی کرد.
 

1- عرف: یعنی آنچه در یک زمان و یک مکان خاص برای زندگی زناشویی لازم است.

 بسیاری از فقها، میزان و معیار در هزینه ای که باید مرد در اختیار همسر خود قرار دهد، عرف و نیازهای بایسته زن دانسته اند. به این معنی که پرداخت هزینه، باید برایر عرف و برآورده کردن نیازهای زن باشند.
 
 شهید اول، شهید ثانی، محقق حلی، فاضل هندی، علامه حلی، صاحب جواهر، سید ابوالحسن اصفهانی، سید ابوالقاسم خویی، امام خمینی (رحمهم الله) از جمله نقهای مزبور هستند. در خصوص این که ثقفه به چه چیزهایی می گویند و چه چیزهایی را در بر می گیرد و مقصان های آن کدام است؟ گوناگون سخن گفته و هر کدام چیزهایی را به عنوان نفقه یاد کرده اند. بنابراین، قول مشهور فقهای امامیه، ملاک نیازهای زن در زمینه خوراک و پوشاک و نظایر آن است با توجه به عادت و عرق زنان مانند او در سرزمین وی. امام خمینی (رحمه الله) نیز در این مورد می فرماید: «نفقه از نظر شرعی مقدار معین ندارد، بلکه ضابطه برآوردن نیازهای زن است و عرق زنان مانند او در آن سرزمین باید رعایت شوده (موسوی خمینی، بی تا، ج ۲، دی ۳۱۶)
 
چنانچه میزان نفقه زوجه را متناسب با عرف در نظر بگیریم، باید زمان و مکانی که زوجین در آن قرار دارند را مدنظر قرار دهیم؛ یعنی اگر زوجه نیازی دارد که در آن مکان و زمان متعارف نیست، نباید آن را برای او تهیه کرد، ولو این که مورد احتیاج وی باشد به نظر می رسد این ملای تاقص است و همه نیازهای زوجه را پوشش نمی دهد.
 

 ۲- عادت زن: اگر عادت به لباس یا غذای خاص یا حتی خادم دارد.

اگر ملاکمان جهت تعیین میزان نفقه، عادت آن زن باشد، به این معنی است که مصرف هر آنچه را که تابحال به آن عادت داشته است، در نظر بگیریم و از احتیاجات فعلی و جدید او چشم بپوشیم و آن ها را به دلیل آن که خلاف عادات همیشگی وی است، در نظر نگیریم؛ حال آن که دختر خانواده پس از ورود به زندگی زناشویی نقش جدیدی پیدا می کند و به همسر و پس از آن مادر خانواده مبدل می شود و طبیعی است که خواسته ها و نیازهای او نیز تغییر یابد؛ کما این که گذشت زمان و تغییر زمانه خود بخود نیازهای جدیدی را ایجاد می کند که خارج از عدالت و انصاف است که نادیده گرفته شود.
 

۳- شأن اجتماعی زن: شأن اجتماعی را می توان با توجه به مسائل گوناگون از قبیل خانواده، زنان هم هم رتبه و.. سنجید.

به نظر می رسد مراد از شأن زن، اعم از شأن خانوادگی پدری، شأن اجتماعی مستقل خود زن و شأن خانوادگی کتونی او باشد. بیش تر فقیهان، هماهنگی و تناسب هزینه زندگی زن راه بانان وی در نظر گرفته اند از آن جمله اند محقق حلی، علامه حلی، فخر المحققین، شهید اول، شهید شانی، محقق سبزواری، محقق بحرانی و صاحب جواهر، این گروه با لفظ عادة أمثالها من اهل بلدها، میزان نفقه واجب را روشن کرده اند..
 
بر مرد لازم است نیازهای ضروری همسر خود را با عنوان نفقه برآورده سازد. مقدار این نفقه متناسب با شأن ترد و توان مرده است زیرا معاشرت نیکو برای مردی که توان مالی دارد این است که در نفقه همسرش گسترش دهد، چه همسر او شأن بلندی داشته باشد و چه دارای شان پایینی باشد.
 
لذا اگر جهت تعیین حدود النفاق، صرفأ شأن اجتماعی زن را مدنظر قرار دهیم، بدون در نظر گرفتن سایر موارد نظیر توان زوج و میزان تلاش وی نمی توانیم ادعا کنیم که ملاک مناسبی برای مشخص کردن میزان اتفاق در نظر گرفته ایم. بنابراین باید ملاکی کامل تر و جامع تر از شأن اجتماعی زوجه بیابیم.
 

4- ملایمت یا سازگاری مزاج: اگر غذا با جنس خاصی از تماس با طبع زوجه سازگار نباشد، لازم است در نظر گرفته شود.

چنانچه تناسب سازگاری مزاج زوجه ملاک تعیین نفقه او قرار گیرد، صرفا نیازهای زن در لباس و غذا خلاصه خواهد شد؛ در حالی که همان گونه که پیش از این اشاره شد، نیازهای زن به این موارد محدود نیست و این موارد به عنوان مصادیق قالب و مثال ذکر شده است. بنابراین این ملاک را نمی توان به عنوان تنها ملاک و ملاکی مناسب جهت تعیین حدود اتفاق به زوجه در نظر گرفت.
 

5- قدر کفاف زوجه؛ غذا و لباس و سایر نیازمندی های تو چه پاپام په گونه ای در نظر گرفته شود که اندازه و مقدار آن کافی و وافی باشد.

شمار اندکی از فقیهان، مقدار نفقه را تنها در حد کفایت، لازم می دانند. اگر بخواهیم میزان نفقه را به قدر کفاف زوجه معین کنیم، باید کف نیازها و حداقل مایحتاج وی را ملاک قرار دهیم و این به آن معناست که صرفا کمترین نیازهای وی را برطرف کنیم. به طور قطع در این صورت بسیاری از نیازهای وی نادیده گرفته می شود و بدیهی است کمبود مایحتاج و برطرف کردن این نیازها تبعات منفی بسیاری ایجاد خواهد کرد که موجب برهم خورد آسایش و آرامش خانواده و موجد کدورت و عقدوهای روانی و عاطفی می شود و حتی ممکن است منجر به درگیری میان اعضای خانواده و جدایی گردد.  

حداکثر توان زوج

باید یک مورد دیگر را نیز به موارد یاد شده بیفزاییم؛ در حد توان زوجه یعنی زوج حداکثر توان خود را برای برآوردن نیازهای زوجه به کار برد که این همان معنای وسعت اتفاق است. اگر توان و وسع زوج را ملاک قرار دهیم، یعنی زوج را مکلف کرده ایم تا جایی که در توان و وسعش است، برای تأمین معاش زوجه و خانواده اش بکوشیا و پعنی تلاش خود را محدود و منحصر به هیچ یک از حدود فوق الذکر ننماید بلکه هدفش به کار بستن تمام قوا جهت رفاه خانواده اش و تأمین نیاز آنها باشد. در این صورت به نظر می رسد هماهنگی و مناسب میان حقوق و تکالیف به وجود می آید. شوهر تمام توان را به کار می گیرد و زن نیز با تمام توان می کوشند و هر دو یک هدف مشترک دارند تأمین نیاز های مادی و معنوی خانواده و افزایش مودت و محبت میان اعضای خانواده و ایجاد رفاه و تداوم و استحکام علقه ها و به تبع آن تقویت و استحکام بنیان خانواده که همانا هدف غایی و عالی برای تشکیل خانواده است. مشارکت در حفظ و تقویت بنیان خانواده باعث نزدیکتر شدن و محکم تر شدن پیوند میان زوج و زوجه می گردد.
 

حال باید دید کدام یک از موارد یاد شده را می توان از سیره رضوی استنباط کرد؟

با دقت در احادیث رضوی و سیره امام رضا (علیه السلام) باید اذعان کردد تأمین رفاه خانواده و به ویژه زوجه و وجوب توسعه اتفاق از مواردی است که صراحتا در این احادیث قید شده است و حتی اگر ظاهر کلام را مدنظر قرار دهیم، تأکید ایشان بر ضرورت تلاش حداکثری زوج جهت تأمین رفاه زوجه و سایر اعضای خانواده به طور کامل مشهود است.
 
در حدیث اول که حضرت امام رضا (علیه السلام) فرمود: «هرکس به مقداری توانش، باید برای اهل منزل خود اتفاق و خرج کند»، صراحتا ابجب علیه التوسعه و عیین وجوب اتفاقی است، آن هم به هر مقدار که در توانش باشد. به عبارت بهتر، یعنی به کار بستن حداکثر توان و تلاش. «عیاله، هم اهل منزل معنا شده است که به طور قطع زوجه در رأس آن قرار می گیرد.
 

تأثیر و ارتباط توسعه نفقه با تحکیم بنیان خانواده

با عنایت به موارد یاد شده پیرامون حدود اتفاق زوجه، حال باید بررسی کنیم که کدام یک از موارد مذکور موجب استحکام بنیان خانواده است؟
 
برای پاسخ به این پرسش باید هریک از این موارد را به تفکیک مورد بررسی قرار دهیم: چنانچه میزان اتفاق را حداقل و به حد کفاف نیاز بگیریم، یعنی برآورده کردن کف و حداقل نیازهای زوجه که صرفا دچار عسرت نگردد، در این مورد چگونه می توان انتظار داشت که در مقابل حداقل تلاش زوج، زوجه در قبال او تمام توان و حداکثر تلاشی را جهت انجام تکالیف شرعی و قانونی خود به کار بندد. به طور قطع این نابرابری در کفه حقوق و تکالیف زوچین منجر به بروز اختلاف و تنش و برهم خوردن آمایش خانواده می شود.
 
اگر حدود اتفاق را حل میانه و متعادل و متناسب با شأن زوجه در نظر بگیریم، در این صورت باید صرفا شؤون زوجه را ملاک قرار دهیم و البته برخی بر این باورند که شؤون زوجه در خانواده قبلی خود باید ملاک قرار گیرد و برخی شؤون وی را در خانواده فعلی وجی مد نظر قرار می دهند. حال فارغ از پاسخ به این پرسش که کدام یک صحیح تر است، باید اذعان کرد که برآورده کردن نیازهای زوجه متناسب با شؤون وی نیز اگرچه از مورد قبل بهتر به نظر می رسد، اما باز نمی تواند به طور کامل دو کفه ترازوی حقوق و تکالیف زوجین را متعادل سازد و واگذار کردن آن به عرف نیز تأمین کننده هدف اصلی که همانا افزایش علاقه و احساس مسئولیت متقابل است نخواهد بود.
 
چنانچه حدود انفاق را حداکثر توان زوج قلمداد کنیم، در این صورت می توانیم با الزام زوج به حداکثر توانش جهت اداره و تأمین نیازهای خانواده خصوصا زوجه، به طور ضمنی زوجه را هم در برابر زوج و انجام تعهدات و تکالیف زناشویی دلگرم تر و پایبند تر سازیم. این امر منجر به استحکام روابط زوجین و به تبع آن دوام و استحکام اساس و بنیان خانواده خواهد شد.
 
در منشور حقوق و مسئولیت های زنان، فصل دوم تشکیل و تداوم خانواده است که در بند ۲۸ به حق برخورداری زن از حقوق مالی در ایام زوجیت اشاره کرده است. نفقه از موارد مهم حقوق مالی زوجه محسوب می شود و توسعه نفقه به ویژه در خصوص زوجه تأثیر بسزایی در تداوم و تحکیم و تقویت بنیان خانواده خواهد داشت و چنانچه ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی اصلاح گردد، گام مؤثری در این باب خواهد بود.
 
البته باید به این نکته مهم نیز اشاره کرد که در کنار ارائه این راهکار باید به اصلاح مسائل فرهنگی خانواده ها نیز توجه داشت؛ زیرا در نهاد خانواده باید بیشتر به مسائل فرهنگی و اخلاقی پرداخت و در وهله بعد و به عنوان متمم و مکمل آن از طرق قانونی و وضع مقررات استفاده کرد.  

راهکارهای اصلاح قوانین

1- با عنایت به موارد مطرح شده در این پژوهش به نظر می رسد که می توان با اصلاح ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی به شرح زیر به تقویت روابط عاطفی زوج وزوجه و در نهایت استحکام اما خانواده دست یافت: نفقه عبارت است از همه نیازهای زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم و هر آنچه که برای تأمین رفاه زن در خانواده لازم است. زوج مکلف است تمام تلاش خود را برای تهیه آنها به کار بندد. بدیهی است ملاک برای اطمینان از این که زوج تمام تلاش خود را به کار گرفته است یا خیر، عرف است
 
۲- با عنایت به رویه فعلی در تعیین میزان نفقه طبق نظر کارشناس رسمی دادگستری باید جهت تغییر و اصلاح ملاک فعلی در تعیین میزان نفقه مقرراتی وضع کرد و به نوعی در این باب، وحدت رویه ایجاد کرد تا تمام کارشناسان امور نفقه ملزم به رعایت و تبعیت از این قواعد شوند و در نتیجه میزان نفقه افراد با موقعیت های یکسان با یکدیگر تفاوت فاحش نداشته باشد وحی بی عدالتی را در آنها ایجاد نکند.
 

یافته های پژوهش

1- وظیفه اصلی زن مسلمان تربیت فرزندان، سرپرستی و اداره امور داخلی منزل است و وظیفه مرد تلاش و تکاپو برای تأمین مخارج و نیازهای خانواده و فراهم کردن اسباب مادی سعادت و خوشبختی نیکی در مقابل نیکی. چنین مشارکتی خانواده را به سوی همگرایی و دگر یاری و آرامش مسوق می دهد و حوزه وظایف و اختیارات را تعیین می کند.
 
2-  هدف قوانین و حقوق اسلامی استوار کردن و استحکام بخشیدن به نهاد خانواده است، در راستای تحقق این مهم براورده کردن نیازهای ران مسببا تقویت روحیه و ایجاد آرامش وی می شود و موجب می گردد زوجه در مقابل همسر و فرزندان خود بیش از پیش احساس تکلیف کند و در صدد انتقال محبت و آرامش به آن ها بر آید این همان حلقه مفقودهای است که برای تأمین آرامش اعضای خانواده ها و تقویت روابط عاطفی میان ایشان ضروری است.
 
3- با توجه به سیره رضوی در تأکید بر توسعه نفقه، لازم است ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی به گونه ای اصلاح شود که به جای تأکید بر تناسب نفقه با وضعیت زوجه بر به کار بستن تمام تلاش تروج برای نیازهای زن تصریح شود. علاوه بر این برای تعیین نفقه توسط کارشناسان رسمی دادگستری وحدت رویه ایجاد شود تا نفقه زنان در موقعیت های یکان تفاوت فاحش نداشته باشند.
 
۴- در کنار اراته این راهکار تخمینی و اجرایی باید به اصلاح مسائل فرهنگی خانواده ها نیز توجه ویژه مبذول گردد تا مسائل اخلاقی، فرهنگی و حقوقی توأمان مدنظر قرار گیرد و اثرگذاری مطلوب داشته باشد.
 
منابع:
1. آیت اللهی، زهرا، شرح منشور حقوق و مسؤولیت های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران.
2. وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه.
3. امامی، سید حسن، حقوق مدنی جلد ۴ و ۵
4. بصری، عارف، نفقات الزبصر فی التشریح الاسلامی.
5. دایره المعارف حقوق (دانشنامه حقوقی)
6. الروضه البهیه فی الشرح اللمعه الدمشقیه.
7. دادرنگی، سید مهدی، فقه استدلالی.
8. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه.
9.  المیزان فی تفسیر القرآن.
10. مجمع البیان.
11.  کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده.
12. بحار الأنوار .
13. ریشه یابی تحکیم بنیان خانواده در سیره رضوی در ارتباط با توسعه نفقه.
14. نجفی، محمد مهدی صحیفة الرضا، مشهد، کنگره جهانی امام رضا (علیه السلام)
 
منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: دکتر فریبا حاجی علی و گلاره گامروز خدایار، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام، مشهد، 1391ش، صص 67-43