مهارتهاي ادراکي- حرکتي در کودکان (2)

مهارت 5: ادراک لمسي- جنبشي

ادراک جنبشي ( + عضلاني )- لمسي، به دريافت محرک هاي ورودي مربوط مي شود که مستقيماً بر تن و بر آگاهي وضع بدن در فضا اثر مي گذارد. بدن ما به انواع اندام هاي گيرنده ي بيروني و دروني مجهز است که به حس لمس ( بساوش )، فشار، درد، دما، بافت و آگاهي بر وضع قسمت هاي مختلف بدن در فضا و مکان اختصاص يافته است. به منظور کمک به کودکان براي اين که آگاهي و درک بيش تري از مفاهيم مربوط به ادراک جنبشي- لمسي بيابند، بايد براي آن ها شرايطي فراهم کنيم تا بتوانند تجارب و تمرين هايي در زمينه ي احساس هاي جلدي داشته باشند. اين تجربيات آن ها را ياري مي دهد تا اجراي تمرين هاي چند حسي و به مدد مقايسه درجه هاي دما، رنگ، بافت و طرح، بساوش، قالب و شکل و نظاير آن، ادراک جنبشي لمسي را توسعه بخشند. هم چنين بايد کودکان را ترغيب کنيم تا بر آگاهيشان نسبت به وضع بدن خود در ضمن حرکت در فضا و مکان بيفزايند.
به نظر مي رسد که هرچه کودکان در زمينه ي دريافت و پرداخت محرک هاي ورودي کارآمد تر شوند در فهم و درک محيط و در نتيجه در بيان توصيف خود چه به صورت کلامي و چه به صورت دستي از طريق حرکات تواناتر خواهند بود.
يک کودک داراي مشکل يادگيري ممکن است در هر يک از اين فرايندهاي رشدي دچار تأخير و يا اختلال شده باشد که زيربناي آموزش و تعليم وي است مثلاً بچه اي که بدون سينه خيز رفتن بلافاصله چهار دست و پا مي رود، فرايند سينه خيز رفتن در مغز او باعث تشکيل يک سري ادراکات پيش نياز مي شود که اگر اين عمل صورت نگيرد عمل پيش نياز براي نوعي ادراک در کودک تشکيل نمي شود و اين خود را در زمان يادگيري در مدرسه بروز مي دهد.
اين بچه ها از لحاظ عضوي هيچ مشکلي ندارند و اگر مشکلي دارند در سيستم ادراکي و پردازش اطلاعات مغزي اين افراد است که نياز به بررسي بسيار دقيق و موشکافانه دارد.
کودکاني که به آساني از طريق سيستم هاي ديداري يا شنيداري ياد نمي گيرند، ادراک لمسي- جنبشي شيوه اي مناسب را براي يادگيري آن ها فراهم مي سازد. در زير فعاليت هايي را که ادراک لمسي- جنبشي را تحريک مي کنند، آورده شده اند.

1- لمس مواد مختلف

کودک مواد مختلف مثل چوب صاف، فلز، کاغذ سنباده، نمد، پشم، اسفنج، سطح مربوط و مواد غذايي را لمس مي کند.

2- لمس تخته ها

مواد مختلفي را روي تکه هاي کوچکي از چوب نصب مي کنند. کودک بدون اين که نگاه کنيد تخته ها را لمس مي کند و درباره ي تميز بين آن ها و جور بودن سطوح مختلف ياد مي گيرد.

3- لمس کردن اشکال

مواد مختلفي را که در قالب اشکال هندسي يا حروف بريده شده اند بر روي تخته ها قرار دهيد. کودکان مي توانند، آن ها را لمس کنند و اين گونه اشکال را متمايز، جور و شناسايي کنند. اين گونه اشکال مي توانند از پلاستيک، چوب، مقوا، گل يا شبه آن ها ساخته شوند.

4- احساس درجه حرارت

ليوان هاي کوچکي را از آب پر کنيد و از کودک بخواهيد آن ها را لمس کند. از اين طريق مي توانيد مفهوم گرم، داغ و سرد را آموزش دهيد.

5- احساس وزن

چند جعبه مقوايي کوچک را در سطوح مختلف از موادي نظير لوبيا، برنج و غيره پر کنيد. از کودک بخواهيد با سبک، سنگين کردن جعبه ها، آن ها را جور کنيد.

6- بو کردن

موادي با بوهاي مختلف داخل بطري هاي شيشه اي بريزيد ( دارچين، سرکه، هل، آبليمو و غيره ) از کودک بخواهيد که از طريق بو کردن مواد آن ها را شناسايي و با هم جور کنند.

7- شناسايي از طريق لامسه

کف دست کودک حروف، اعداد يا طرح هايي را ترسيم کنيد. از کودک بخواهيد شکلي را که از اين طريق احساس کرده شناسايي يا بازسازي کند.

8- کيسه تشخيص اشياء از طريق لمس

اشياء مختلفي را داخل يک کيسه يا جعبه قرر دهيد. کودک بخواهيد که اشياء را از طريق لمس شناسايي کند. مي توان از کودک خواست که اشياء را بر حسب شکل و موادشان دوتايي جور کند.

مهارت 6: يک پارچه سازي نظام هاي ادراکي

در برخي از موارد ناتواني يادگيري به علت مشکل يک پارچه کردن اطلاعات ادراکي است که از مسيرهاي مختلف مي آيند. کودک بايد ياد بگيرد که اطلاعات ادراکي اش را با آن چه که از طريق تعميم حرکتي در ابتدا ياد گرفته است تطبيق دهد. اگر هماهنگي ادراکي- حرکتي به طور مناسب شکل نگيرد، کودک در دو دنياي متضاد زندگي مي کند- يک دنياي ادراکي و يک دنياي حرکتي- و نمي تواند به اطلاعاتي که به دست مي آورد اعتماد کند زيرا اين دو نوع داده با هم هماهنگ نمي شوند. براي چنين کودکاني دنيا غير قابل اعتماد است و آن ها از حقيقت مطمئن نيستند. کودکي که رشد ادراکي از شکل هايي مثل مربع يا مستطيل ندارد، مشکلات زيادي در مدرسه خواهد داشت که توانايي هاي ادراکي اش را مشخص مي کند.

فعاليت هايي براي يک پارچه کردن سيستم هاي ادراکي

فعاليت هايي که باعث يک پارچه شدن دو يا بيش از دو سيستم ادراکي مي شوند در زير آمده اند:

1- بينايي با شنوايي

کودکان بعد از نگاه کردن به يک نمونه از نقاط و خطوط، آن را به شکل موزون از طريق طبل اجرا مي کنند.

2- شنوايي با بينايي

کودکان صداي موزوني را مي شنوند. آن ها بايد از ميان تصاوير مختلفي از نقطه و خط، نمونه هايي را که از نظر زيبايي با آن قطعه مناسبت دارد انتخاب کنند.

3- شنوايي با بينايي- حرکتي

به کودک بگوييد که به يک قطعه موزون گوش دهد و سپس آن چه شنيده را با ترسيم نقطه و خط منطبق با آن روي کاغذ به شکل بصري نشان دهد.

4- شنوايي- کلامي با حرکتي

از بازي هايي مثل سارا ميگه استفاده کنيد. کودک دستوراتي را مي شنود و آن ها را به حرکت اعضاي مختلف بدن انتقال مي دهد.

5- لمسي با بينايي- حرکتي

کودکان اشيا يا اشکالي را داخل جعبه يا زير يک دستمال لمس مي کنند و سپس اشکالي را که درک لمسي کرده اند بر روي تکه اي از کاغذ ترسيم مي کنند.

6- شنوايي با بينايي

صداي اشيا، حيوانات خانگي و وسايل خانگي آشنا را ضبط کنيد و براي کودک پخش نماييد و از کودک بخواهيد اصوات را با تصوير مناسب جور کند.

7- تقطيع نام ها

سيلاب هاي نام کودکان را به صورت بلند و کوتاه در آورده و با عدد مشخص کنيد و بعد به صورت آهنگ به ضربه هاي روي طبل انتقال دهيد. از کودک بخواهيد نام کودکي که روي طبل زده مي شود چيست؟

8- بينايي با شنوايي- کلامي

از کودک بخواهيد که به تصاوير نگاه کند. از او بپرسيد کدام يک با حرف س شروع مي شود؟ کدام يک با هم هم قافيه هستند و غيره.

9- شنوايي- کلامي با بينايي

تصويري را توصيف کنيد. سپس از کودک بخواهيد از ميان تصاوير، تصويري را که شما توصيف کرده ايد، انتخاب کند.

مهارت 7: تن آگاهي و نقش اندام ها

تصور بدي و تن آگاهي، ادراک پيچيده اي است که باعث مي شود فرد ضمن تشخيص قسمت هاي مختلف بدن، نسبت به نقش اندام ها و چگونگي کاربرد آن ها، در همکنشي آگاه مي شود. اين توانايي ها منجر به تشکيل يک خودپنداره يا خودانگاره در کودک مي شود. کودکان با توجه به نسبت شکست و موفقيتي که در انجام کارها تجربه مي کنند و اين که ديگران در مورد آن ها چگونه مي انديشند، به ارزش خود پي برده و به خوديابي نايل مي شوند. اين بدان معني است که حتي حرکات جنين در رحم نيز موجب تشکيل ادراکات اوليه ي تني و قابليت هايي براي حرکت مي شود. در دوره ي نوزادي و کودکي اول، فرد شروع به تشخيص قسمت هاي مختلف بدن مي کند و به تدريج مي آموزد که چگونه هر قسمت با محيط در همکنشي است. بعد از اين که کودک قسمت هاي درشت بدن را شناخت، به تدريج به نقش اندام هاي ظريف تر نيز آگاهي مي يابد. کودک هم چنين مي آموزد که بدون او داراي دو سمت است. با اين وصف ممکن است که تا قبل از سنين شش و هفت سالگي، کودک نتواند سمت راست و چپ خود را به درستي تشخيص دهد. يادگيري قسمت هاي مختلف بدن و چگونگي بکار گيري مؤثر هر يک، در ارتباط با محيط در رشد خودپنداره شخص نقش بسيار مهمي دارد.
روابط با هم سالان در کودکي نخستين، اغلب تحت تأثير اين موضوع قرار مي گيرد که کودک تا چه اندازه مي تواند مهارت هاي بازي را به خوبي انجام دهد. بيش تر کودکان خردسال اهميت ميزان موفقيت در اجراي تکاليف را در مي يابند. احساسي که آن ها نسبت به توانايي هاي عملکردي خود دارند و انتظار ديگران از انجام اين فعاليت ها به ميزان زيادي تأثيرات مثبت يا منفي بر روي خودپنداره کودک مي گذارد. بچه اي که در انجام اعمال از خودپنداره ي ضعيف برخوردار است بايد او را در شرايطي قرار دهيم تا موفقيت برايش قابل دستيابي باشد. به همان ترتيب که خودپنداره ي کودک تکامل مي يابد، شرايط چالش انگيز بيشتري رخ مي نمايد. زماني که ميزان موفقيت بيش از موارد شکست باشد، احتمالاً اين نگرش در کودک شکل مي گيرد و مي پذيرد که در انجام کارها به خود بگويد: « من سعي مي کنم يا من مي توانم ».
به همين دليل معلمان و والدين بايد شرايطي فراهم کنند تا بچه ها، انواع الگوهاي حرکت را با توجه به تواناييشان با موفقيت تجربه کنند. کودک موفق قسمت هاي مختلف بدن خود را مي شناسد و مي داند چگونه اين قسمت ها را به گونه اي مؤثر و کارآمد حرکت دهد. تن آگاهي و نقش اندام ها اساس ضروري تشکيل خودپنداره ي مثبت در کودک است.
هدف اين گونه فعاليت ها کمک به کودکان در جهت رشد تصوير درست از محل و کارکرد بخش هاي مختلف بدن است. به وسيله ي مقياس زير مي توانيد ميزان تن آگاهي کودک خود را ارزيابي کنيد.
الف- شناخت قسمت هاي مختلف بدن

موارد ارزیابی	از خود را نشان دادن	از خود را نامیدن	از دیگری را نامیدن	از روی تصویر یا مدل تشخیص دادن
الف- سر 1-موها
2-دماغ
3- دهان
4- گوش ها
5- پیشانی
6- چانه
7- گونه ها
8- دندان ها
9- زبان
10- مژه ها
11- ابروها
12- لب ها
13- پلک ها
ب- تنه بدن: 14- شکم
15- کمر
16- گردن
17- شانه ها
18- سینه
19- ران ها
ج- اعضا 20- ساعد دست
21- پاها
22- انگشتان
23- دست ها
24- انگشتان پا
25- ناخن های دست
26- ناخن های پا
27- مچ ها
28- ساق های پا
29- قوزک های پا
30- زانوها
31- آرنج ها
32- بازوها
33- انگشت شست

فعاليت هايي براي رشد تن آگاهي

1- اشاره به اعضاي بدن

کودکان به اعضاي مختلف بدن خود اشاره مي کنند: بيني، ابروي راست، مچ پاي چپ، چشم راست، بازوي چپ و غيره. اين فعاليت با چشمان بسته دشوارتر است. کودک هم چنين مي تواند روي زمين بخوابد و از او خواسته شود که اعضاي مختلف بدنش را لمس کند. اين فعاليت اگر بر اساس الگوهاي موزون مثل استفاده از مترونوم انجام شود، دشوارتر است.

2. آدم عروسکي

از مقوا آدمکي عروسکي بسازيد، به گونه اي که اعضاي آن قابل حرکت باشند. اعضاي اين آدمک را مي توانيد با تکمه هاي قابلمه اي به هم وصل کنيد. کودک مي تواند اعضاي اين عروسک مقوايي را مطابق دستورات حرکت دهد و آن ها را با حرکات بدن خودش هماهنگ کند.

3. بازي « سارا ميگه »

اين بازي با چشمان باز يا بسته قابل اجرا است. در اين بازي مربي از کودک مي خواهد که مطابق دستورالعمل رفتار کند مثلاً سارا ميگه پاي چپ بالا، دست راست روي شانه ي چپ، دست چپ روي چشم راست و غيره.

4. پازل

پازل هايي از انسان، حيوان ها، اشيا و غيره براي نشان دادن کارکرد قسمت هاي مختلف بدن ببريد و در مورد آن ها با کودکان صحبت کنيد.

5. چه قسمتي حذف شده است؟

از تصاويري استفاده کنيد که بخش هايي از بدن در آن ها حذف شده است. کودکان بايد بگويند کدام قسمت حذف شده يا اين که قسمت حذف شده را ترسيم کنند.

6. ترسيم کردن در اندازه ي طبيعي

کودکان روي يک ورقه ي بزرگ کاغذ مي خوابند و معلم طرح کلي پيرامون آن ها را ترسيم مي کند. بعد کودکان لباس ها را رنگ آميزي مي کنند و جزئيات صورت و بدن را تکميل مي کنند.

7. آگاهي از اعضاي مختلف بدن از طريق لمس آن ها

اعضاي مختلف بدن کودکان لمس مي شود در حالي که چشمان کودک بسته است و بعد از او خواسته مي شود که عضو لمس شده را نشان بدهد.

8. دنبال کردن دستورالعمل ها

از کودکان بخواهيد که دست چپ را روي گوش راست و دست راست را بر روي شانه چپ قرار دهد. دستورات ديگر عبارتند از: قراردادن دست راست بر روي دست چپ يا برگشتن به راست، دو قدم راه رفتن و برگشتن به چپ.

9. پانتوميم

از کودکان بخواهيد که از طريق پانتوميم اعمالي را که مشخصه ي مشاغل خاص هستند را نشان دهند، مثل نحوه ي رانندگي راننده اتوبوس، حرکات پليس براي ترافيک شهر و غيره.

10. پيچ و تاب در هنگام حرکت کردن

رديفي از دايره هاي رنگي را بر روي زمين قرار دهيد، يا از ورقه هاي پلاستيک يا پارچه يا از بازي هاي ساخته شده موجود در بازار استفاده کنيد. از اين طريق مي توانيد بازي براي کودکان تدارک ببينيد، از آن ها بخواهيد که پاي چپ خود را روي دايره سبز بگذارد، پاي راست خود را روي دايره قرمز و غيره.

11. تخمين زدن

در اين فعاليت کودکان تعداد قدم هايي را که بايد تا رسيدن به هدف مورد نظر بردارند، برآورده مي کنند.

12. فعاليت کردن در آب

فعاليت هاي حرکتي درشت در استخر يا درياچه امکان رهايي فرد را از نيروي جاذبه فراهم مي کند. يادگيري برخي از فعاليت ها در آب آسان تر است، به خاطر اين که فعاليت ها آرام تر و کندتر انجام مي شوند و کودک بر آن ها کنترل بيش تري دارد. شنا کردن هم چنين فعاليت ارزشمندي است که باعث نيرومند شدن کارکرد حرکتي کلي مي شود.

مهارت 8: برتري جانبي ( غلبه طرفي مغز )

بسياري از محققان بعد نتيجه گيري از مشاهدات خود، عنوان کرده اند که کودکان مبتلا به مشکلات يادگيري علائمي از بي نظمي رشد در راست و چپ، شکست در ايجاد برتري دستي در سن مناسب و اشکال در غلبه طرفي دارند.
ارزيابي رشد برتري جانبي

الف- برتري دست ها:

از کودک مي خواهيم که يک يا چند عمل زير را انجام دهد و مشاهده مي کنيم که با کدام دست اين فعاليت ها را انجام مي دهد. دستي که بيش ترين فعاليت با آن انجام شود، دست برتر کودک است.
1. يک توپ را پرتاب کند.
2. ساعت را کوک مي کند.
3. يک ميخ را مي کوبد.
4. با قيچي کار مي کند.
5. با مداد چيزي مي نويسد.

ب- برتري چشم ها:

براي تشخيص برتري جانبي چشم ها از کودک مي خواهيم اعمال زير را انجام دهد و مشاهده مي کنيم که با کدام چشم اين فعاليت ها را انجام مي دهد. چشمي که بيش ترين فعاليت با آن انجام مي شود، چشم برتر کودک است.
1. ديدن: يک مقوا که در مرکز آن يک سوراخ است جلو کودک طوري مي گيريم که وسط چشمان کودک باشد و از او مي خواهيم که چند قدم جلو بيايد و از سوراخ نگاه کند. اين کار را مي توان با سوراخ کليد در نيز انجام داد.
2. يک کاغذ را لوله مي کنيم و به کودک مي گوييم در آن نگاه کن. چه چيزهايي در آن مي بيني؟

ج- برتري پاها:

براي تشخيص برتري جانبي پاها از کودک مي خواهيم اعمال زير را انجام دهد و مشاهده مي کنيم که با کدام پا اين فعاليت ها را انجام مي دهد. پايي که بيش ترين فعاليت با آن انجام مي شود، پاي برتر کودک است.
1. از کودک مي خواهيم به توپي که با فاصله، جلوي او گذاشته ايم، ضربه بزند.
2. از کودک مي خواهيم با پايش وسيله اي مثل توپ، صندلي کوچک و ... را هدايت کرده تا به ما برساند.

د- برتري گوش ها:

براي تشخيص برتري جانبي گوش ها از کودک مي خواهيم اعمال زير را انجام دهد و مشاهده مي کنيم که با کدام گوش اين فعاليت ها را انجام دهد. گوشي که بيش ترين فعاليت با آن انجام مي شود، گوش برتر کودک است.
1. ساعتي را روي ميز مي گذاريم و به او مي گوييم. ساعت را بردار و بگذار در گوشت ببين چه صدايي مي دهد.
2. به کودک مي گوييم گوش هايت را به سوراخ در بگذار ببين چه صداهايي از آن بيرون مي آيد.

تمرين هايي جهت بهبود برتري جانبي

1. تمرين حرکت هاي متقاطع

از کودک بخواهيد که دست راستش را در حالي که پاي چپش را کمي بالا مي آورد به پاي چپ بزند و برعکس يعني دست چپ بر روي پاي راست. سپس از او بخواهيد که اين کار را سريع تر انجام دهد.

2. لمس گوش و بيني

از کودک بخواهيد دست راستش را روي بيني بگذارد و دست چپش را روي گوش راست، حالا به او بگوييد: « آيا مي تواني جاي دست ها را عوض کني؟ ». بايد دست چپ روي بيني و دست راست روي گوش چپ باشد. سپس از او بخواهيد که اين کار را سريع تر انجام دهد.

3. بستن چشم غيربرتر

بعضي کودکان کليه اندام هايشان راست برتر است اما ممکن است فقط چشم چپ برتر باشد. براي برطرف کردن اين مشکل بهتر است روزي 10 الي 15 دقيقه چشم چپ را ببنديد يا از عينک تيره اي استفاده کنيد که فقط شيشه ي چشم چپش تيره باشد.

4. بازي هاي حرکتي

بازي هايي مثل اسکوتر، اسکيت، پينگ پنگ، فوتبال دستي، يک قل دو قل، توپ گرفتن و پرتاب کردن با دست برتر و غيره استفاده کرد.

مهارت 9: تجسم فضايي

منظور از تجسم فضايي، توانايي تصور سه بعدي اجسام و اشکال در ذهن و هم چنين تصور قسمت هاي ناپيداي اجسام و درک نقش ها و طرح پيچيده در ذهن و ترسيم مجدد آن هاست. کودکاني که استعداد تجسم فضايي دارند مي توانند شکل هاي سه بعدي يا پرسپکتيو را به خوبي ترسيم کنند، مي توانند به خوبي جهت يابي کنند، با يک نگاه سريع تمام مسير را در ذهن به ياد مي سپارند، رابطه ي مکاني اشيا را نسبت به هم نشان مي دهند، به بازي ما علاقه مندند، با رعايت نسبت و مقياس نقاشي مي کشند.
اين استعداد تا سنين 12-18 سالگي به نقطه اوج مي رسد.
افرادي که در اين زمينه استعداد عالي دارند مي توانند در مشاغلي از قبيل طراحي، معماري، طراحي داخلي، مهندسي، نقشه کشي و ... به اوج برسند.
فعاليت هايي جهت رشد تجسم فضايي:
1. کشيدن يک نقشه از خانه خود، کشيدن نقشه يک پارک
2. کشيدن نقشه اي از کلاس
3. دادن تصاويري به کودک تا او بتواند راه صحيح را انتخاب کند.
4. ماکت سازي با مقوا
5. هر آن چه را مي تواني با گردي، سه گوش، چهارگوش و ... تجسم کن و بکش.
6. تکميل قسمت هاي ناپيداي تصاوير
7. ايجاد تغييراتي در محيط کلاس در غياب کودک و تشخيص تغييرات توسط کودک غايب.
8. در اتاق وسايل مختلفي مثل ميز، چهارپايه و صندلي بگذاريد و از کودک بخواهيد از زير و يا روي اين موانع رد شود.
9. از کودک بخواهيد کارهاي زير را انجام دهد:
پاهايت را باز کن، خودت را خم کن و از لاي پاهايت به دور و بر نگاه کن.
بخواب، بدنت را بالا بياور و حالا به اطرافت نگاه کن.
کج شو و به دور و برت نگاه کن.
اين حرکات باعث مي شود تا کودک از زواياي مختلف اطراف خود را ببيند و باعث افزايش بينش فضايي کودک مي شود.
10. مقداري روزنامه و مجله تهيه کنيد و به کودک بگوييد که قصد ساختن ماکت يک شهر يا اتاق يا يک خيابان را داريد. براي اين کار بايد وسايل مربوط به هر کدام را از روزنامه ببريد و در کنار هم قرار دهيد. اين کار باعث مي شود تا کودک ارتباط يک موقعيت را به خوبي درک کند.
11. کودک را تشويق کنيد براي قسمت هاي مختلف خانه، نشانه درست کند. براي حمام، دستشويي و ... و آن را به قسمت هاي مختلف خانه وصل کنيد.
12. يک کيسه پارچه اي و يک سيني تهيه کنيد و از چندين وسيله مثل ليوان، قاشق، شانه، خودکار و ... يک نمونه داخل سيني و يکي داخل کيسه قرار دهيد. کودک را تشويق کنيد وسايل داخل کيسه را لمس کند و نمونه آن را داخل سيني نشان دهد.
منبع مقاله :
دکتر احمد عابدی ... { و دیگران } ؛ (1391)، مهارت هاي مورد نياز کودکان براي ورود به مدرسه، اصفهان: نشر نوشته، چاپ اول