بررسي محتوايي تأليفات فيض كاشاني

چكيده

فيض كاشاني يكي از دانشمنداني است كه آثار بسياري از خود به يادگار گذاشته است. گرچه برخي از كتابها در حدود دويست اثر را به وي نسبت داده اند، اما خود وي در فهرست هايي كه از تأليفات خويش فراهم كرده است، تعداد اين آثار را يكصد و سيزده اثر معرّفي كرده است. در اين مقاله به بررسي محتوايي تأليفات فيض كاشاني پرداخته و نشان داده شده است كه هفتاد مورد از اين آثار از طريق ترجمه يا تلخيص آثار ديگر وي يا آثار ديگران پديد آمده و يا از گردآوري محتواي چند كتاب تشكيل شده اند. همچنين ارتباط ميان بيست مورد از ديوان هاي اشعار وي با يکديگر نشان داده شده است. در بخش ديگري، از ارتباط ميان سيزده اثر وي سخن رفته است كه در موضوع ادعيه و اذكار تأليف شده اند. سپس به عنوان نمونه اي از ميزان اقتباس و استفاده ي فيض از ساير آثار خويش در پديد آوردن اثري جديد، محتواي فصل هاي سه رساله در بحث اختيارات ايام با يكديگر مقايسه شده اند. در پايان مقاله نيز فهرست حدود بيست اثر باقي مانده ي فيض كاشاني ذكر شده است كه در اين مقاله مورد بررسي محتوايي قرار نگرفته اند.

كليدواژه ها:

فيض كاشاني، آثار، نقد و بررسي، كتاب شناسي، اقتباس، تلخيص، گردآوري.

مقدمه

محمدبن مرتضي مشهور به « محسن » و ملقب به « فيض كاشاني » در چهارم صفر سال 1007 ق در كاشان به دنيا آمد و در بيست و هفتم ربيع آلاخر سال 1091 ق در سن 84 سالگي در همان شهر چشم از جهان فروبست. (3) وي سه رساله ي خود نوشت در مورد آثار خويش تهيه كرده است. در رساله ي نخست كه آن را به سال 1067 ق تهيه كرده است به 41 اثر خويش اشاره مي كند؛ در فهرست دوم در سال 10891089 ق از 115 اثر خويش نام مي برد؛ و در فهرست سوم كه آنان را به سال 1090 ق تدوين كرده است از 100 كتاب و رساله ي خويش ياد مي كند. (4) يکي از علت هاي آن که برخي تعداد آثار فيض را تا حدود دويست اثر دانسته اند (5) اين است كه برخي از رسائل وي داراي نام هاي مختلفي است و در برخي از منابع، آن ها را با نام هاي رساله هاي متفاوتي انگاشته اند؛ و دليل ديگر آن است كه در برخي از منابع، آثار مجعول و منسوب به او را نيز جزء آثار مسلم وي پنداشته اند.
شيوه ي عمومي ملّا محسن فيض كاشاني، چنان كه برخي بر آن تصريح كرده اند،‌ (6) بر ترجمه يا تلخيص آثار ديگر خود و يا آثار ديگران استوار گرديده است. خود فيض در فهرست هايي خودنوشت خويش مي نويسد: « ثم انّ بعض ما في بعض ممّا تكرّر في آخر ولو بلغة أخري و بيان أصفي ». (7) وي دليل اين مطلب را اين نكته عنوان مي كند كه قصد وي آن بوده است تا براي هر گروه و طبقه اي به زبان آن ها سخن بگويد و به ناچار مطالب يكساني را در آثار مختلف خود تكرار كرده است. (8) وي در مقدمه ي كتاب عين اليقين مي نويسد:
و انما حداني إلي املاء ذلك و جمعه امورُ... منها: حبّي لبّ المباني و مخّ الكلم و إيثاري الاختصار علي فصوص الحكم و ملالي من الأقوال المختلفه و الاراء الغير المؤتلفة و تطويل المقال بالقيل و القال؛ فرأيت ان انظم الفرائد و ارفض الزوائد بعد تفريق الخطأ عن الصواب و تمييز القشر من اللباب، و أن أجمع شتاتها مهذّباً لها تهذيباً و أفصّلها فصولاً وجيزة مرتّباً لها ترتيباً. (9)
برخي اين شيوه ي فيض كاشاني را سنّتي پسنديده دانسته اند؛ چرا كه از اين طريق « يك اثر مفصّل را به صورتي مختصر در اختيار كساني مي گذارد كه خواندن آن متن مفصّل در حوصله ي شان نيست. » (10) به نظر مي رسد كه اين سبك نگارش در زمان فيض كاشاني روشي مرسوم بوده است. وي در رساله ي الانصاف نيز به اين مسأله اشاره كرده است: « چندي در مطالعه مجادلات متكلمين خوض نمودم... و چندي در طريق مكالمات متفلسفين به تعلم و تفهم پيمودم و يك چند بلندپروازي هاي متصوفه را در اقاويل ايشان ديدم و يك چند در رعونت هاي من عنديّين گرديدم تا آنكه گاهي در تلخيص سخنان طوايف اربع كتب و رسائل مي نوشتم و گاهي از براي جمع و توفيق بعضي را در بعضي مي سرشتم و من غير تصديقِ بكلّها و لا عزيمةٍ قلبٍ علي جُلّها بل أحطتُ بما لديهم خبراً و كتبتُ في ذلك علي التمرين زبراً... » (11).
فيض كاشاني در فهرست خودنوشتي كه از آثار خودش تهيه كرده است مي نويسد: « اكنون تعدادي از آثار من با وجود بقيه ي آن ها زائد هستند و اكنون مورد پسندم نيستند و يا به وسيله ي ديگر آثارم نسخ شده اند. » (12) وي هم چنين مي نويسد كه چهل اثر وي مخصوص خواص است و مابقي متعلّق به عوام و متوسطين است. (13) وي از ميان آثار خاصّ خويش كه تعداد آن ها را چهل اثر دانسته است، به اين رساله ها اشاره مي كند: ضياء القلب، السرية العلية، (14) و فهرست العلوم، و مي نويسد كه رساله هاي شوق العشق و شوق الجمال وي بي نظير به شمار مي آيند. (15) التبه لازم به ذكر است كه- چنان كه در اين مقاله نيز نشان خواهيم داد- دو رساله ي اخير كه آن ها را بي مانند دانسته است، در حقيقت تلخيصي از ديوان اشعار وي با عنوان گلزار قدس هستند. بر اين اساس مي توان‌ آثار وي را به دو دسته ي مورد استفاده ي عوام و خواص تقسيم نمود. (16)
در اين مقاله كوشيده ايم تا برخي از آثار فيض كاشاني را كه از اقتباس يا ترجمه ي آثار ديگر وي يا آثار ديگران به وجود آمده اند معرّفي كنيم. در اين مقاله تنها به حدود 70 نمونه از چنين آثاري در ميان 113 اثر فيض اشاره شده است؛ (17) و اين احتمال وجود دارد كه با بررسي دقيق تر ساير آثار وي، تعداد اين نوع از آثار افزايش يابد. باري، مي توان اين گونه آز آثار فيض را به دو دسته تقسيم كرد:
الف. آثاري كه از ترجمه، تلخيص و يا اقتباس از ساير آثار فراهم شده اند ( برخي فراهم آمده از ديگر آثار خود فيض و برخي از آثار ديگران )؛
ب. آثاري كه از گردآوري محتواي چند كتاب از ديگران پديد آمده اند ( كه در مواردي مطالبي افزوده از فيض را نيز در بردارند. )
يادآور مي شويم كه 20 مورد از آثار فيض كاشاني به اشعار وي اختصاص دارند (18) كه مي توان تمامي آن ها را در ذيل عنوان « كليّات اشعار » جاي داد. بر اين اساس، تنها حدد 20 اثر ديگر از وي باقي مي ماند كه جزء آثار معرّفي شده در اين مقاله نيستند ( و تنها در پايان مقاله آن ها را نام برده ايم ) و اقتباسي بودن يا نبودن آن ها بر نگارندگان اين مقاله روشن نشده است. اميد است تا در‌آينده با تحقيق بر روي اين آثار، ميزان اصالت محتوايي آن ها مشخص گردد.
اين مقاله از نُه بخش تشكيل شده است؛ بدين ترتيب الف. معرّفي آثار ترجمه اي، تلخيصي و اقتباسي؛ ب. معرّفي آثار گردآروي شده از چند كتاب؛ ج. مروري بر تفاسير و شروح و تعليقات؛ د. مروري بر رساله هاي اشعار؛ هـ. مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار؛ و. مقايسه ي سه رساله در اختيارات ايّام؛ ز. ارتباط ميان آثار فيض كاشاني؛ ح. مروري بر عناوين مشابه در آثار فيض كاشاني؛ ط. نگاهي به عناوين ديگر آثار فيض كاشاني.

الف) معرفي آثار ترجمه اي، تلخيصي و اقتباسي

در اين بخش آثاري از فيض كاشاني را برمي شمريم كه از طريق ترجمه و تلخيص كتاب هاي ديگر و يا اقتباس از آن ها پديد آمده اند. لازم به ذكر است كه تنها در موردي كه اثري از فيض كاشاني نبوده است، نام مؤلف آن را آورده ايم.

1. ابواب الجنان:

رساله اي به زبان فارسي در وجوب عيني نماز جمعه است كه ترجمه و تلخيصي از رساله الشهاب الثاقب است. (19)

2. اذكار الطهارة:

اين رساله حاوي اذكار و دعاهاي كوتاهي است كه در رساله ي ترجمه الطهارة به آنها اشاره شده است. از اين رو، اين رساله را اكار و ادعيه ي ترجمه الطهارة نيز ناميده اند. (20)

3. اذكار مهمّه:

ترجمه و تلخيصي است از كتاب خلاصة الاذكار. (21)

4. الأربعين:

اين رساله در مناقب اميرالمؤمنين ست؛ و چنان كه خود تصريح مي كند، در تأليف اين رساله از آثار ديگران بسيار بهره جسته است. (22)

5. الأحجار الشداد: (23)

تقريباً اقتباس كاملي است از دو اثر ملاصدرا: شرح الهداية الأثيريّة و الأسفار و نيز الكشكول شيخ بهائي.

6. الأصفي:

منتخبي است از كتاب الصافي. (24)

7. الأصوال الأصلية ( الأصول الأصلية ) (25):

بخش زيادي از مطالب اين كتاب عيناً از عبارات كتاب الفوائد المدنية اثر ملا محمدامين استرآبادي اقتباس شده است كه محدث ارموي در پاورقي هاي خود بر تصحيح اين كتاب، به اين موارد اشاره كرده است. (26)

8. اصول المعارف:

اين اثر تلخيص كتاب عين اليقين است. (27) جلال الدين آشتياني پس از تصحيح اين اثر نشان داده است كه اين كتاب، در حقيقت تلخيص الشواهد الربوبية اثر ملّاصدرا است. (28) بر اين اساس، احتمالاً اين كتاب عين اليقين نيز برگرفته از الشواهد الربوبية به شمار مي آيد؛ چنان كه مرحوم آشتياني مي نويسد: « و آنچه در مباحث عاليه آورده است خلاصه ي تحقيقات استاد اعظم او در الحكماست كه در عين اليقين، فصل به فصل مطالب را به عنوان « قال أستاذنا المتألّه دام ظلّه » و يا « قال أستاذنا في المعارف الاهيّه بيان و تقرير نموده است » (29) فيض كاشاني در اين كتاب چندين بار از نقد النصوص جامي نيز استفاده كرده است كه ويليام چيتيك در مقدمه ي خود بر نقد النصوص جامي اين موارد را مشخص كرده است. (30)

9. انوار الحكمة:

اين اثر تلخيص ديگري از كتاب عين اليقين است كه در مواردي افزوده هايي نيز بر آن دارد. (31)

10. اهمّ ما يعمل:

تخليصي است از كتاب خلاصة الاذكار و ديگر كتاب هاي ادعيه. (32)

11. آئينه ي شاهي:

ترجمه و منتخبي است از رساله ي ضياء القلب. (33)

12. ترجمة الصلاة:

ترجمه ي اذكار و ادعيه هاي نماز از كتاب خلاصه الاذكار است. (34)

13. تسهيل السبيل بالحجة ( في انتخاب كشف المحجّة ):

منتخبي است از كشف المحّجة اثر سيّد بن طاووس. (35)

14. التطهير:

برگزيده ي رسالة النخبة است در علم اخلاق و تطهير درون. (36)

15. تقويم المحسنين:

تلخيص و جدول بندي رسالة غنية الأنام است. (37)

16. ثناء المعصومين:

مشابه رسالة التحية منسوب به خواجه نصيرطوسي است. (38)

17. الحقائق ( في اسرارالدين/ في محاسن الاخلاق ) (39):

چنان كه در مقدمه ي آن تصريح شده است، تلخيص كتاب المحجة البيضاء است. (40) هم چنين در تدوين اين اثر از كتاب هاي زير استفاده كرده است: مجموعه ي ورّام موسوم به تنبيه الخواطر؛ رسائل شهيد ثاني؛ رسالة النخبة. (41) هم چنين اهمّ مطالب رسالة الحقّ المبين در اين كتاب ذكر شده است. (42)

18. الحقّ المبين ( في كيفيّه التفقّه في الدين ):

برگرفته است از سه رساله: تسهيل السبيل، الأصول الاصلية و سفينة النجاة است (43) كه وي در تأليف دو رساله ي اخير تحت تأثير الفوائد المدنية ملّا امين استرآبادي بوده است. (44) هم چنين اهمّ مطالب رساله ي الحقّ المبين در كتاب الحقائق ذكر شده است. (45)

19. رساله ي سي روز و نوروز ( ترجمه ي رساله ي مُعَلَّي بن خُنَيس ):

ترجمه ي بخشي از كتاب الدروع الواقية اثر سيّد بن طاووس است. ( اين رساله جزء آثار منسوب به فيض كاشاني به شمار مي آيد. ) (46)

20. رفع الفتنة:

جز در مقدّمه و برخي از جزئيات، عيناً مشابه مقاله ي نخست از رساله ي شرح صدر است. (47)

21. زاد الحاجّ:

مشابه رساله ي ترجمة الحجّ امّا مختصرتر از آن است. (48)

22. زاد السالك:

اين رساله در بحث سفر معنوي نگاشته شده است. وي در مقدمه ي آن، تفصيل منازل و درجات ذكر شده در رساله را به كتاب منازل السالكين احاله مي كند. (49) بر اين اساس، مي توان بخشي از مطالب اين رساله را برگرفته از كتاب منازل السالكين دانست.

23. زاد العقبي:

منتخبي است از منتخب الأوراد؛ و چنان كه خواهد آمد، منتخب الأوراد نيز تلخيصي از خلاصة الأذكار است. (50)

24. سراج السالكين:

منتخبي است از مثنوي معنوي مولوي. (51)
25

. الشافي:

چنانكه در مقدمه ي آن نيز ذكر كرده است، منتخبي است از كتاب الوافي. (52)

26. شرائط الايمان:

منتخبي است از رساله ي راه صواب. (53) رساله ي راه صواب رساله ي مختصري است كه شامل دوازده سؤال و جواب كلامي در مسأله ي هدايت انسان است. (54) كه فيض كاشاني پنج مورد از آن ها را در رساله ي شرائط الايمان جمع آوري كرده است. (55) فيض كاشاني در تأليف رساله ي راه صواب تحت تأثير كتاب الفوائد المدنيّه ملا امين استرآبادي بوده است. (56)

27. شوق الجمال:

منتخبي از ديوان گلزار قدس است. (57)

28. شوق العشق:

منتخبي از ديوان گلزار قدس است. (58)

29. علم اليقين:

بخش هاي مختلفي از اين اثر، تكرار مطالب ساير آثار فيض كاشاني است. در مقدمه ي تصحيح اين كتاب، به عنوان نمونه به مواردي از مشابهت كامل ميان اين كتاب و ساير آثار وي اشاره شده است. (59) وي هم چنين در كتاب محجة البيضاء مي نويسد: « وقد صنّف بعض أصحابنا- رحمة الله- كتاباً... سمّاه التهاب نيران الأحزان أوردنا شطراً صالحاً منه في كتابنا الموسوم بعلم اليقين. » (60) هم چنين بخش هايي از رساله ي آغاز و انجام خواجه نصير طوسي در اين كتاب مورد استفاده قرار گرفته است. (61)
30

. عين اليقين:

چنان كه در ذيل عنوان كتاب أصول المعارف توضيح داده شد، احتمالاً برگرفته از الشواهد الربوبية اثر ملاصدرا است. (62)

31. غنية الأنام ( في معرفة الساعات و الأيام ):

تلخيصي است از كتاب هاي مختلف كه به آن ها در بخش هاي انتهايي رساله اشاره شده است. (63)

32. قرّه العيون ( في أعزّ الفنون ):

مشابه رساله ي اصول المعارف است. (64) محسن بيدارفر در مقدمه ي خود بر تصحيح علم اليقين، موارد تشابه و اختلاف رساله ي قرّة العيون و الكلمات المكنونة را به تفصيل مشخص كرده است؛ بر اين اساس مي توان قرّة العيون را تحرير ديگري از الكلمات المكنونة دانست. (65)

33. الكلمات المخزونة:

منتخبي است از الكلمات المكنونة. (66)

34. الكلمات المكنونة:

در تأليف اين اثر از اشعار شيخ محمود شبستري و هم چنين از سخنان خواجه نصيرالدين طوسي و ملاصدرا و نيز عباراتي از كتاب فصوص الحكم ابن عربي ( با تعبير: « قال أهل المعرفة » ) استفاده شده است. (67) منابع ديگر فيض كاشاني در تدوين اين اثر، آثار عبدالرحمن جامي است. (68) چنان كه وليام چيتيك در مقدمه ي نقد النصوص مي نويسد: « فيض تقريباً ده درصد از كتاب كلمات مكنونه ي خود را مستقيماً از نقد النصوص بدون ذكر مأخذ ولي گاهي با عبارات « اهل معرفت گويند » و مانند آن، نقل قول كرده است و قسمت معتنابه بقيه ي اين كتاب از ساير آثار جامي است ». (69) وي هم چنين از لوايح و اشعة اللمحات و شرح رباعيات جامي نيز استفاده كرده است كه چيتيك تمامي اين موارد را به همراه موارد استفاده شده از نقد النصوص در پاورقي مقدمه ي خود مشخص كرده است. (70) احاديث ذكر شده در اين كتاب اكثراً از كتاب هاي ابن أبي جمهور احسائي و شيخ رجب برسي نقل شده است و در ساير مجامع حديثي وجود ندارند. (71)

35. اللبّ:

چكيده ي نظريات مطرح در بحث حدوث عالم است. (72)

36. اللباب:

چكيده ي نظريّات مطرح شده در بحث كيفيّت علم خداوند به اشياء است. (73) وي در پايان اين رساله، بحث بيشتر در اين خصوص را به كتاب علم اليقين ارجاع مي دهد، بر اين اساس مي توان محتواي رساله را با مطالب كتاب علم اليقين مشابه دانست.

37. لبّ الحسنات:

منتخبي است از منتخب الأوراد؛ و چنان كه خواهيم ديد، منتخب الاوراد نيز تلخيصي از خلاصة الأذكار است. (74)

38. اللئالي:

منتخبي ديگر است از الكلمات المكنونة. (75) وي در فهرست دوم خود نوشت خويش مي نويسد كه مراجعه كننده ي به اين رساله از رساله ي الكلمات المخزونة و قرّة العيون بي نياز است. (76) اين سخن وي نشان مي دهد كه احتمالاً مشابهت هايي ميان اين رساله و رساله ي قرّة العيون نيز وجود دارد.

39. المحجّه البيضاء ( في تهذيب الإحياء ):

تخليص و ويرايش كتاب أحياء علوم الدين تأليف غزالي است. (77)

40. المشواق:

اكثر مطالب آن را شرح اصطلاحات به كار رفته در گلشن راز دانسته اند،‌ (78) اما چنان كه دكتر نصرالله پور جوادي نشان داده است، مطالب فصل سوم اين رساله ي كوتاه، تماماً از شرح لاهيجي بر گلشن راز اقتباس شده است. (79)

41. المصفّي:

اين اثر را تلخيصي از تفسير الأصفي دانسته اند كه خود تلخيصي از تفسير الصافي است؛ گرچه در انتساب اين اثر به فيض كاشاني ترديدهايي وجود دارد. (80)

42. المعارف:

اين اثر نيز تلخيص كتاب علم اليقين است. (81) ( مؤلّف محترم كتابشناسي فيض كاشاني، به اشتباه اين اثر را تلخيص عين اليقين دانسته است ). (82) مؤلف قصص العلماء مي نويسد: « عجب اينكه اصل اين كتاب تاريخش متأخّر و ملخّص آن متقدّم است. اگرچه خالي از توجيه نيست. » (83)

43. معيار الساعات:

ترجمه و تلخيصي ديگر از رساله ي غنية الأنام است. (84)

44 . مفاتيح الشرائع:

اين كتاب در حقيقت تلخيص كتاب مسالك الأفهام الي تنقيح شرائع الاسلام شهيد ثاني است. از آن جا كه فيض كاشاني به اين نكته اشاره نمي كند و اين اثر را به خود نسبت مي دهد، سيدابراهيم قزويني ( صاحب كتاب ضوابط ) از وي به شدت انتقاد كرده است. (85) فيض در فهرست خودنوشت خويش اين اثر را ناظر بر اثناعشريات شيخ بهائي دانسته است. (86) استفاده ي وي از كتاب مسالك شهيد ثاني و مدرك به حدي است كه برخي، اين كتاب را خلاصه ي اين دو كتاب دانسته اند. (87) وحيد بهبهاني در شرح مفاتيح مي نويسد: « بهتر بود نام مفاتيح را مختصر مدارك و مسالك مي گذاشت ». (88) سپس مواردي را نقل مي كند كه در آن دو كتاب، اشتباهاتي پيش آمده و آن اشتباهات به همان صورت در مفاتيح منعكس شده است. (89) برخي نيز مفاتيح الشرائع را تلخيص معتصم الشيعة في أحكام الشريعة دانسته اند. (90) فيض كاشاني در مقدمه ي خود بر اين كتاب مي نويسد كه ابتدا بخشي از كتاب معتصم الشيعة را نوشته است و سپس به تلخيص مطالب فقهي پرداخته است و كتاب مفاتيح الشرائع را پديد آورده است؛ آن گاه به نحوي كتاب معتصم الشيعة را به پايان برده است كه بتوان آن را شرحي بر مفاتيح الشرائع به شمار آورد. (91)

45. منتخب الأوراد:

متخبي است از خلاصة الأذكار. (92)

46 . المنتخب الصغير:

منتخبي مختصر از ديوان گلزار قدس است. (93)

47 . المنتخب الكبير:

منتخبي حجيم از ديوان گلزار قدس است. (94)

48 . منتخبي از اشعار اهل عرفان در توحيد ( أنموذج اشعار اهل العرفان في التوحيد ):

چنان كه در كتاب شناسي آثار فيض آمده است، به نظر مي رسد بخش هايي از اين رساله نيز برگرفته از ديوان گلزار قدس است. (95)

49. منتخبي از الفتوحات المكية اثر ابن عربي. (96)

50. منتخبي از ديوان شمس مولوي. (97)

51. منتخبي از رسائل إخوان الصفاء. (98)

52 . منتخبي از مكاتيب قطب الدين مُحيي. (99)

53. منهاج النجاة:

تلخيصي است از المحجة البيضاء به نحوي كه تمامي احاديث، آيات، داستان ها و اشعار ذكر شده در اين رساله در كتاب المحجّة البيضاء يافت مي شود. (100) فيض كاشاني در ضمن اين رساله از اعتقادات خواجه نصير طوسي و شرح ارشاد اردبيلي ياد كرده است. (101)

54. النخبة ( في الحكمة العلمية و الأحكام الشرعية ):

خلاصه اي است از ابواب فقه و اصول اخلاق است. (102) هم چنين آن را به نوعي تلخيص مفاتيح الشرائع به شمار آورده اند. (103)

55 . النخبة الصغري:

تلخيص ديگر از ( رسالة النخبة الكبري ) است كه در احكام فقهي طهارت و نماز و روزه است. (104)

56 . نقد الأصول الفقهية:

خلاصه اي از علم اصول فقه است كه از كتاب هاي مختلف تهيّه شده است. (105) اين كتاب از نظر صوري و محتوايي مشابهت زيادي با معالم الأصول شهيد ثاني دارد و در مواضع مختلفي از كتاب نيز از صاحب معالم با تعبيرهايي چون: « بعض محقق المتأخرين » ياد شده و در مباحثي نيز به كتاب معالم ارجاع داده است. (106)

57 . هدية الأشراف:

تلخيص كتاب الإنصاف است. (107) گرچه در انتساب اين اثر به فيض كاشاني ترديد شده است. (108)

ب) معرفي آثار گردآوري شده از چند كتاب

آثار معرفي شده در اين بخش، مستقيماً از كتابي خاص تهيه نشده اند، بلكه مجموعه اي از چند كتاب مختلف به شمار مي آيند كه فيض كاشاني آن ها را تلخيص يا تبويب كرده است.

58. ترجمة الحج:

فيض كاشاني در اين رساله احكام فقهي حج و آداب آن را جمع آوري كرده است. (109)

59. الخُطب ( في الجمعات و الأعباد و مواطن أخري ):

فيض در اين رساله ر حدود صد خطبه از سخنان ائمه اطهار (عليهم السّلام) و بزرگان دين در مورد اعياد و روزهاي جمعه جمع آوري كرده است. (110)

60. خلاصة الأذكار:

چنان كه در مقدمه ي اين كتاب اشاره كرده است. (111) حاوي مجموعه اي از اذكار و ادعيه است كه از كتاب هاي مختلف جمع آوري شده اند. (112)

61. ذريعة الضراعة:

جمع آوري ادعيه و مناجات هايي است كه بيشتر از الصحيفة السّجادية اخذ شده اند. وي در حاشيه ي كتاب، مأخذ ساير دعاها را نيز ذكر كرده است. (113) فيض كاشاني در مقدمه ي اين كتاب مي نويسد از آنجا كه مناجات هاي رسيده از ائمه اطهار (عليهم السّلام) به صورت پراكنده در كتابهاي مختلف ذكر شده است: « فالّفنا هذا الكتاب و ابتدأنا اوّلاً بذكر ما في الصحيفة الكاملة، ثمّ ما في ملحقاتها، ثمّ الخمس عشرة التي جمعها بعض الأصحاب، ثمّ ما وجدناه متفرّقاً في كتب الاصحاب ». (114) برخي از اين منابع عبارتند از: أنيس العابدين، المصباح، المجتني و عدّه الداعي. (115)

62. الصافي:

مشتمل بر تفسير قرآن است كه در تأليف آن از تفاسير روايي استفاده كرده است. وي در مقدمه ي كتاب تصريح مي كند كه: « جمعيت فيه من مواضع شتّي من كتب أصحابنا » (116) و به برخي از منابع خود اشاره مي کند که عبارتند از : (117) تفسير قمي، تفسير عياشي، تفسير مجمع البيان، تفسير جوامع الجامع، امالي شيخ طوسي، توحيد، وي هم چنين از منابع ديگري نيز استفاده ولي به نام آنها اشاره اي نكرده است كه از آن جمله مي توان به اين موارد اشاره كرد: (118) عيون الاخبار، علل الشرائع، إكمال الدين، معاني الأخبار، مجالس، اعتقادات شيخ صدوق، مناقب ابن شهر آشوب، من لا يحضره الفقيه، تهذيب الأحكام، الغيبة، الخصال، أصول كافي، مصباح الشريعة، المشكاة، بخشي از مطالب تفسير الصافي عيناً مشابه تفسير أنوار التنزيل و أسرار التأويل معروف به تفسير بيضاوي است؛ و در مواردي كه روايتي در ذيل آيه وجود نداشته باشد، حتماً اصل عبارات بيضاوي را نقل مي كند. (119) به عنوان نمونه مي توان تفسير سوره ي فلق را در اين دو كتاب مقايسه كرد. (120)

63. فهرس المؤلفات:

فهرست خودنوشتي است كه وي از آثار خويش تهيه كرده است. (121)

64. الكلمات السريّه العليّة:

برگرفته از دعاهاي مأثوره از ائمه اطهار (عليهم السّلام) است. (122)

65. مرآة الاخرة:

آنچه در اين رساله بيان شده است، بخشي از نظريات و تحقيقات ملاصدرا در بحث معاد جسماني است. (123) همچنين، مطالب اين رساله در علم اليقين و عين اليقين تكرار شده است كه در برخي از موارد نيز به اين دو كتاب ارجاع داده است. (124)

66. معتصم الشيعة في أحكام الشريعة:

در تأليف اين كتاب از ساير كتاب هاي فقهي استفاده كرده است؛ مانند: سرائر ابن ادريس، شرائع محقق حلي، معتبر محقق حلي، مختلف علامه ي حلي، ذكري شهيد اول، منتهي علامه ي حلي، لمعه و دروس شهيد اول، شرح لمعه و مسالك شهيد ثاني و مدارك و... و نيز كتاب هاي فقهي قدما مانند: مبسوط، خلاف، كتاب هاي سيدمرتضي و... . (125) اين كتاب را بسيار شبيه به مختلف علاّامه دانسته اند. (126)

67. النوادر الأخبار:

مجموعه اي از احاديث اعتقادي نادر را كه در كتاب هاي اربعه نيامده است، از ساير كتاب ها جمع آوري كرده است. (127) وي اين كتاب را به منزلة تكمله و مستدركي بر كتاب الشافي تدوين كرده است (128) و اسامي كتاب هايي كه در تدوين اين اثر از آن ها بهره برده است را در مقدمه ي آن ذكر كرده است. بر اين اساس مي توان گفت كه اين اثر از مجموع كتاب هاي زير پديد آمده است: التوحيد، إكمال الدين، الخصال، عيون الأخبار، علل الشرائع، معاني الأخبار، العقايد و عرض المجالس از شيخ صدوق؛ الاختصاص شيخ مفيد؛ المحاسن برقي؛ بصائر الدرجات محمد بن حسن الصفار؛ الاحتجاج طبرسي؛ تحف العقول حسن بن علي بن شعبة؛ الامالي و الغيبة از شيخ طوسي؛ التفسير منسوب به امام حسن عسگري (عليه السّلام)؛ تفسير عيّاشي؛ تفسير قمي؛ تفسير فرات كوفي؛ مجمع البيان و جوامع الجامع طبرسي؛ روضة الواعظين، محمد بن احمد الفارسي؛ عوالي اللآلي ابن أبي جمهور احسائي؛ السرائر ابن ادريس حلّي؛ الرجال كشّي؛ الرجال نجاشي؛ كنزالفوائد كراجكي؛ التهاب النيران الأحزان و جامع الأخبار كه مؤلفان آنها براي فيض كاشاني نامعلوم بوده اند. (129)

68. الوافي:

مجموعه ي احاديث كتب اربعه ي شيعه ( الكافي، الفقيه، التهذيب و الاستبصار ) كه احاديث آن ها را دسته بندي كرده و در حل مشكلات آن ها شرح و تفصيل داده است. (130)

69. وصف الخيل:

فيض كاشاني در اين رساله احاديثي را كه از ائمه اطهار (عليهم السّلام) در شناخت اسب ها و علائم آنها وارد شده است، جمع آوري كرده است. (131)

ج) مروري بر تفاسير شروح و تعليقات

از ميان آثار فيض كاشاني، پنج اثر به تفسير قرآن يا شرح بر صحيفه ي سجاديه اختصاص دارد:

1 . الأصفي:

چنانكه پيش از اين ذكر گرديد منتخبي است از تفسير الصافي.

2. شرح بر الصحيفة السجّادية. (132)

3. تفسير آيه ي امانت:

رساله اي كوچك به زبان فارسي در حدود دو صفحه و نيم است كه از نظر محتوايي برگرفته از تفسير صافي است. (133)

4. تنوير المواهب:

تعليقاتي است بر تفسير قرآن منسوب به كاشفي با عنوان المواهب العليّة. (134)

5. الصافي:

بزرگ ترين تفسير فيض كاشاني است كه تفسير أصفي تلخيص آن به شمار مي آيد.

6. المصفّي:

‌برخي اين كتاب را تلخيص الأصفي دانسته اند كه خود منتخبي از تفسير الصافي است. (135) اما نام اين اثر در فهرست هاي خودنوشت فيض كاشاني ذكر نشده است و هم چنين تاكنون نسخه اي خطي از آن معرفي نشده است (136) و برخي نيز آن را از آثار منسوب به وي دانسته اند. (137)

د) مروري بر رساله هاي اشعار

رساله هاي اشعار كه در مجموع، شامل 20 رساله مي شوند، به دو دسته ي زير قابل تقسيم هستند:
الف) رساله هايي كه گزيده اي از اشعار ديگران هستند:
1. سراج السالكين (منتخبي از مثنوي معنوي مولوي)؛
2. منتخبي از ديوان شمس مولوي.
ب) رساله هايي كه به اشعار فيض كاشاني اختصاص دارند:
1. گلزار قدس؛ 2. شوق المهدي؛ 3. شراب طهور؛ 4. آب زلال؛ 5. وسيله الابتهال؛ 6. مناجات نامه؛ 7. تنفيس الهموم؛ 8. سلسبيل؛ 9. التنسيم؛ 10. ندبة المعارف؛ 11. ندبة المستغيث؛ 12. آداب الضيافة؛ 13. قصايد دهر آشوب. (138) نيز هم چنان كه در فهرست بخش نخست گفته آمد، رساله هاي زير منتخبي از ديوان گلزار قدس به شمار مي آيند: 14. شوق الجمال، 15. شوق العشق، 16. المنتخب الصغير 17. المنتخب الكبير، 18. منتخبي از اشعار اهل عرفان در توحيد ( أنموذج اشعار اهل العرفان في التوحيد ).

هـ) مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار

مهمترين رساله ي فيض كاشاني در اين زمينه، رساله ي خلاصة الأذكار است كه آن را با گردآوري ادعيه و اعمال خاص روزها و مناسبت هاي مختلف‌ در دوازده فصل و يك خاتمه و تأليف كرده است. (139) وي اين رساله را در دو اثر ديگر خود تلخيص كرده است:

1. منتخب الأوراد:

در سه باب و يك خاتمه كه آن را به خواهش فرزند خود علم الهدي از تلخيص رساله ي خلاصة الاذكار فراهم آورده است. (140)

2. اذكار مهمّه:

اين رساله نيز ترجمه و تلخيصي از رسالة ي خلاصة الاذكار به شمار مي آيد كه در هشت باب تأليف شده است. گرچه لازم به ذكر است كه چند مورد از ادعيه ي ذكر شده در اين رساله در رساله ي خلاصة الأذكار وجود ندارد. (141)
بجز دو رساله ي فوق كه به اقتباسي بودن آن ها تصريح شده است، به نظر مي رسد كه رساله هاي زير نيز از تلخيص رساله ي خلاصة الأذكار فراهم شده اند:

1 . اهمّ ما يعمل:

خلاصه اي از اعمال و اذكار روز و شب و هفته و سال است.

2. لبّ الحسنات:

وي اين رساله را به خواهش شاه عباس دوم در سه باب به زبان فارسي نوشته است. وي اين رساله را تلخيصي از رساله ي منتخب الأوراد به شمار آورده است. (142)

3. زادالعقبي:

اين رساله نيز به خواهش شاه عباس دوم و به زبان فارسي در كيفيت اعمال ماه هاي رجب و شعبان و رمضان نوشته شده است. (143) اين رساله نيز گزيده اي است از رساله ي منتخب الأوراد. (144)

4 . أذكار الطهارة:

اين رساله را به عنوان ضميمه اي بر رساله ي ترجمة الطهارة در هشت باب تأليف كرده است (145) و حاوي اذكار و دعاهاي كوتاهي است كه در رساله ي ترجمة الطهارة به آن ها اشاره شده است؛ به نحوي كه نام ديگر اين رساله را أذكار و ادعيه ي ترجمة الطهارة ناميده اند. (146)
هم چنين وي چند رساله ي ديگر در اين زمينه دارد كه عبارتند از:

1 . ذريعة الضراعة:

مجموعه اي از ادعيه و مناجات هايي است كه بيشتر از الصحيفة السجادية اخذ شده اند و در حاشيه ي كتاب، مأخذ ساير ادعيه ذكر شده است.

2. الكلمات السرية العلية:

برگرفته از ادعيه ي مأثوره از ائمه اطهار (عليهم السّلام) است. (147)
3

. جلاء القلوب:

در فضيلت ذكر و انواع آن است. (148)

4 . رفع و دفع:

در رفع آفات و دفع بليات به وسيله ي ادعيه و اذكار است. (149)

5. ترجمة الصلاة:

در ترجمه و شرح مختصر اذكار، سوره ها و ادعيه اي است كه در نماز خوانده مي شوند. (150)

و) مقايسه ي سه رساله در اختيارات ايّام

در اين بخش به مقايسه ي محتواي سه رساله ي غنية الأنام، تقويم المحسنين و معيار الساعات مي پردازيم و ميزان مشابهت محتوايي آن ها را نشان خواهيم داد. اين مقايسه نشان دهنده ي نمونه اي از ميزان مشابهت ميان رساله هاي فيض كاشاني است. به تصريح فيض كاشاني در مقدمه ي رساله ي غنية الأيام وي بيشتر مطالب اين رساله را از كتاب هاي علما اخذ و تعداد كمي از آن ها را نيز از كتاب هاي متفرّقه كه به تصريح وي چندان قابل اعتماد نيستند اقتباس كرده است. (151)
بر اساس تصحيحي كه مؤلفان اين مقاله از اين سه رساله انجام داده اند، مطالب اين رساله ها علاوه بر اشتراك ميان يكديگر، از منابع زير اقتباس گرديده اند: الدروع الواقية نوشته ي سيدبن طاووس؛ لوائح القمر و اختيارات المنازل نوشته ي ملاحسين كاشفي؛ تصاب الصبيان نوشته ي ابونصر فراهي؛ اختيارات موضع قمر منسوب به خواج نصير طوسي؛ أمالي متعلق به شيخ صدوق؛ أمان الاخطار في وظائف الاسفار نوشته ي سيد بن طاووس؛ مفتاح الفلاح نوشته ي شيخ بهائي؛ ربيع الأبرار نوشته ي زمخشري: المصباح نوشته ي كفعمي؛ مكارم الأخلاق نوشته ي طبرسي؛ آداب السفر و الأنوار از مؤلفاتي نامشخص. بخشي از مطالب اين رساله ها نيز با رساله ي ترجمه ي حديث مُعَلي بن خُنَيس ( سي روز و نوروز ) كه از رساله هاي منسوب به فيض كاشاني است، (152) مطابقت دارد. (153) هم چنين از آن جا كه رساله ي تقويم المحسنين در ردّ رساله ي تقويم المنجّمين نوشته ي سيد منجّم محمد لاهيجي نوشته شده است، (154) فيض كاشاني در تدوين رساله ي تقويم المحسنين، به رساله ي مذكور نيز توجه داشته است.
در انتهاي رساله ي معيار الساعات نيز جدولي نسبتاً طولاني در اختيارات ايّام ارائه شده است كه مطالب آن را مي توان در ساير كتاب هايي كه در اين زمينه نوشته شده اند مشاهده كرد. (155) به عنوان نمونه مأخذ جدول دوم رساله ي تقويم المحسنين ( جدول الساعات ) و كليه ي ساعات دوازده گانه ي ذكر شده ي در آن از كتاب مفتاح الفلاح، و به ترتيب از صفحات زير اقتباس و تلخيص شده است: ص 139 و 164، ص 153، ص 155، ص 158، ص 204، ص 207، ص 209، ص 213، ص 214، ص 216، ص 224، ص 226.
براي مشخص شدن نحوه ي مشابهت رسائل فيض كاشاني با يكديگر، به عنوان نمونه در اين بخش به بررسي محتواي سه رساله ي غنية الايّام، تقويم المحسنين و معيار الساعات مي پردازيم:
رساله ي غنية الأيام از دو بخش زير تشكيل شده است:

المقالة الأولي:

في الأخبار المرويّة عن الأئمّه الأطهار؛

المقالة الثانية:

فيما أردنا ذكره من أحكام النجوم.
اين تقسيم بندي اساس رساله ي معيار الساعات است كه به زبان فارسي و در دو مقصد زير تدوين شده است:

مقصد اول:

در بيان اختيارات اوقاف به جهت مهمّات از اخبار ائمّه ي معصومين؛

مقصد دوم:

در اختيار ساعات به جهت مهمّات از احكام معتبره ي اصحاب النجوم.
هم چنين تقسيمات فرعي مقاله ي اول رساله ي غنية الانام اساس تقسيم بندي رساله ي تقويم المحسنين به شمار مي آيد. بدين صورت كه مقاله ي نخست رساله ي غنية الأنام از دو مطلب زير تشكيل شده است:

المطلب الأوّل:

فيما ورد في أحوال الأيّام بالنسبة إلي الحوائج؛

المطلب الثاني:

فيما ورد في أحوال الحوائج بالنسبة إلي الأيام و الساعات.
با بررسي رساله ي تقويم المحسنين، مشاهده مي شود كه مي توان جداول 1 تا 7 را ذيل مطلب اول و جداول 8 تا 19 را ذيل مطلب دوم جاي داد. بر اساس مطالب ذكر شده مي توان گفت كه رساله هاي تقويم المحسنين و معيار الساعات بر اساس رساله ي غنية الأنام تأليف شده اند. در ادامه جدولي ارائه شده است كه در آن فصل هاي مشابه اين سه رساله مقايسه شده اند. در اين جدول، فصل هاي مشابه در يك رديف قرار گرفته اند. بدين منظور رساله ي غنية الأنام اصل قرارگرفته و دو رساله ي ديگر با آن مقايسه شده اند. بر اين اساس جدول زير، مطالبي كه دو رساله ي تقويم المحسنين و معيار الساعات اضافه بر مطلب رساله ي غنية الأنام در بردارند عبارتند از:

الف) تقويم المحسنين:

جدول هاي شماره ي 1 و 2 و بخش تكمله؛

ب) معيار الساعات:

فصل هاي دوم، سوم و سيزدهم از مقصد اول و فصل سوم از مقصد دوم.
لازم به توضيح است كه فيض كاشاني در رساله ي معيار الساعات كه به زبان فارسي است، احاديث غيرمعتبري را كه در دو رساله ي ديگر وجود دارند، حذف كرده است. بر اين اساس مي توان اين رساله را ترجمه و تصفيه ي دو رساله ي ديگر به شمار آورد.

ز) ارتباط ميان آثار فيض كاشاني

مي توان ارتباط ميان آثار فيض كاشاني را به صورتي كه در زير ارائه شده است، در نظر گرفت. در اين بخش، اثر اصلي وي در سمت راست ذكر شده است و آثاري كه به نحوي بر اساس آن اثر تأليف شده اند پس از نشانه ي « ــــ » آمده اند. لازم به ذكر است كه در اين بخش، تنها ارتباط ميان آثار فيض كاشاني با يكديگر نشان داده شده اند و نه ارتباط آنها با آثار ديگران.
- الإنصاف ــــ هدية الأشراف
- ترجمة الحج ــــ زاد الحاجّ
- تسهيل السبيل ( كه خود برگرفته از كشف المحجّة سيد بن طاووس است ) ــــ الحقّ المبين
- خلاصة الأذكار ــــ أذكار مهمّة؛ أهمّ ما يعمل؛ ترجمة الصلاة
~ــــ اذكار الطهارة ــــ ترجمة الطهارة
~ــــ منتخب الأوراد ــــ زاد العقبي؛ لبّ الحسنات
- راه صواب ــــ شرائط الايمان
- شرح صدرــــ رفع الفتنة
- الشهاب الثاقب ــــ أبواب الجنان
- الصافي ــــ الأصفي ــــ المصفّي
- ضياء القلب ــــ آئينه ي شاهي
- علم اليقين ــــ المعارف؛ اللباب
- عين اليقين ــــ أصول المعارف؛ أنوار الحکمة
- غنية الأنام ــــ تقويم المحسنين؛ معيار الساعات
- الكلمات المكنونة ــــ الكلمات المحزونة؛ اللئالي؛ قرّة العيون
- گلزار قدس ــــ شوق الجمال؛ شوق العشق؛ المنتخب الكبير؛ المنتخب الصغير؛ منتخبي از اشعار اهل عرفان در توحيد
- المحجّه البيضاء ( كه خود برگرفته از إحياء العلوم غزالي است ) ــــ منهاج النجاة
~ــــ الحقائق ــــ الحقّ المبين
- معتصم الشيعة ــــ مفاتيح الشرائع ــــ النخبة ــــ النخبة الصغري؛ التطهير
- الوافي ــــ الشافي

ح) مروري بر عناوين مشابه در آثار فيض كاشاني

از آنجا كه در بخشي از آثار فيض كاشاني مشابهت لفظي وجود دارد؛ در اين بخش به اين دسته از آثار اشاره مي شود.
يك. فيض رساله هايي مختصر به زبان فارسي نگاشته است كه داراي اسامي و ساختارهاي مشابه هستند. تمامي اين رساله ها كه همگي با عنوان « ترجمة » آغاز مي شوند، مطابق با تعداد درهاي بهشت، از هشت باب تشكيل شده اند؛ و از محتواي آن ها مي توان حدس زد كه براي استفاده در سطح عموم نوشته شده اند:

1. ترجمة الحج:

در بيان احكام و آداب حج. (156)

2. ترجمة الزكاة:

در بيان احكام زكات و اسرار آن. (157)

3. ترجمة الشريعة:

در بيان معناي شريعت و فايده و كيفيت سلوك در آن و اقسام حسنات و سيئات. (158) محتواي اين رساله را مكملي بر رساله ي زاد السالك دانسته اند. (159)

4. ترجمه الصلاة:

در بيان الفاظ و اذكار نماز است. (160) رساله ي مفتاح الخير در تكميل اين رساله نوشته شده است. (161)

5 . ترجمة الصيام:

در احكام روزه. (162)

6. ترجمة الطهارة:

در احكام طهارت. (163)

7. ترجمة العقائد الدينيّة:

در اصول اعتقادي و اثبات آن ها. (164)
دو. هم چنين اسامي پنج اثر ديگر وي با عنوان « الكلمات » آغاز مي شود:

1 . الكلمات المخزونة:

چنان كه در بخش نخست مقاله گفته آمد، منتخبي است از الكلمات المكنونة.

2 . الكلمات السريّة العليّة:

چنان كه پيش از اين اشاره شده، برگرفته از دعاهاي مأثوره از ائمه ي اطهار (عليهم السّلام) است.

3. الكلمات الطريفة:

رساله اي شامل صد گفتار در نقد آرا و انديشه هاي باطل. (165)

4. الكلمات المضنونة:

در مبحث توحيد است. (166)

5. الكلمات المكنونة:

چنان كه در بخش نخست مقاله اشاره شد، در تأليف اين اثر از اشعار شيخ محمود شبستري و هم چنين از سخنان خواجه نصيرالدين طوسي و ملاصدرا و نيز عباراتي از كتاب فصوص الحكم ابن عربي ( با تعبير: « قال أهل المعرفه » ) شده است. احاديث ذكر شده در اين كتاب اكثراً از كتاب هاي ابن أبي جمهور أحسائي و شيخ رجب برسي نقل شده است و در ساير مجامع حديثي وجود ندارد.
سه. برخي از رساله هاي وي نيز با عنوان « منتخب » آغاز مي شوند:
1. منتخب الأوراد؛ 2. منتخب ديوان شمس؛ 3. منتخب رسائل إخوان الصفا؛ 4. منتخب فتوحات المكيّة؛ 5. منتخب مثنوي ( سراج السالكين )؛ 6. منتخب الصغير؛ 7. المنتخب الكبير؛ 8. منتخب مكاتيب قطب الدين محيي.
چهار. بجز موارد فوق، اسامي رساله هاي زاد الحاج و زادالسالك و زادالعقبي و نيز رساله هاي: الأصول الاصلية و أصول العقائد و أصول المعارف و: أذكار الطهارة و أذكار مهمّة و: شوق العشق و شوق المهدي از تشابه اسمي برخوردارند. هم چنين در عنوان كتاب هاي علم اليقين و عين اليقين و نيز خلاصه ي آن ها: المعارف و أصول المعارف شباهت اسمي ديده مي شود.
ط) نگاهي به عناوين ديگر آثار فيض كاشاني
آثار ديگر فيض كاشاني كه در اين مقاله مورد بررسي محتوايي قرار نگرفته اند، عبارتند از: (167)

1. در فقه و اصول:

جهاز الأموات؛ رساله ي في بيان حكم أخذ الأجرة ( علي العبادات و الشعائر الدينية)؛ رساله ي في ثبوت الولاية ( للأب و الجد للأب علي الكبر البالغة الرشيدة في عقد النكاح )؛ سفينة النجاة ( إلي طريق الحق و سبيل الهداة )؛ الضوابط الخمس ( في أحكام الشك و السهو و النسيان في الصلاة )؛ المحاكمة بين الفاضلين.

2 . در فلسفه و كلام:

أصول العقائد؛ بشارة الشيعة؛ المحاكمة بين الطائفتين من المؤمنين؛ ميزان القيامة؛ تشريح العالم.

3 . پاسخ به نامه ها:

الاعتذار؛ جواب الأبهري (جواب من سأل عن كيفية علم الله قبل الإيجاد)؛ رساله در جواب پرسش اهل مولتان؛ منشآت.

4. ساير آثار:

الإنصاف: الفت نامه؛ السانح الغيبي؛ فهرس العلوم؛ اجازات؛ پيمان گرفتن از فرزند خود علم الهدي.

پي‌نوشت‌ها:

1. استاديار فلسفه ي اسلامي، گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبايي.
2. استاديار فلسفه ي اسلامي، گروه فلسفه ي اسلامي، مؤسسه ي پژوهشي حكمت و فلسفه ايران.
3. روضات الجنات، ج6، ص 79، ش 565.
4. رك: فهرست خودنوشت، صص 45-43.
5. رك: روضات الجنات، ج6، ص 93.
6. علم اليقين، مقدمه علي اكبر غفاري، ص ح؛ نيز ده رساله از فيض كاشاني، مقدمه رسول جعفريان، ص 16.
7. فهرست خودنوشت، صص 108 و 111.
8. همان.
9. عين اليقين، ص 21؛ نيز ر. ك: اصول المعارف، ص 4.
10. ده رساله از فيض كاشاني، مقدمه ي رسول جعفريان، ص 16.
11. الإنصاف، ص 186-185.
12. فهرست خودنوشت، ص 125.
13. همان.
14. نام كامل اين اثر كلمات السرية العلية است كه برگرفته از ادعيه ي ائمه ي اطهار (عليهم السّلام) است ( رك: همين مقاله: بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار » ).
15. همان.
16. رك: « ويژگي هاي آثار ملّامحسن فيض كاشاني »، ص 625.
17. تعداد آثار فيض كاشاني بين 112 تا 115 اثر است، رك: « دوازده نكته درباره ي فيض (رحمه الله) وآثار او »، ص 4 و 6.
18. رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
19. مجموعه رسائل 2، مقدمه مسيح توحيدي، ص 16؛ نيز رك: كتابشناسي آثار فيض، صص 131 و 191.
20. كتابشناسي آثار فيض، ص 133؛ نيز رك: همين مقاله بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
21. فهرست خودنوشت ص 98؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ». ( در فهرست هاي مختلف، اي اثر با عنوان الاذكار المهمّه ثبت شده است؛ امّا از آن جا كه اين اثر به زبان فارسي است، بهتر است آن را اذكار مهمّه بناميم- چنان كه خود فيض خود در متن رساله از آن اين گونه نام برده است).
22. فهرست خودنوشت، صص 87 و 116.
23. اين رساله توسط مؤلفان اين مقاله تصحيح و مأخذيابي شده است ( رك: « تحليل و تصحيح انتقادي رسالة الأحجار الشداد اثر فيض كاشاني »، صص 127-101 ).
24. فهرست خودنوشت، ص 74؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مرري بر تفاسير و شروح و تعليقات ».
25. نام اين اثر در كتابشناسي آثار فيض « الأصول الاصلية »، ذكر شده است (ص 136)؛ در حالي كه محدث ارموي در مقدمه اي بر تصحيح اين رساله نوشته است، نام صحيح آن را الأصول الأصلية دانسته است ( رك: الأصول الأصلية، مقدمه ي محدث ارموي، ص و ) برخي از نسخه هاي فهرست خودنوشت فيض كاشاني نيز نام اين رساله را الأصول الاصلية ضبط كرده اند ( رك: ص 88 ).
26. الأصول الأصلية، مقدمه ي محدث ارموي، ص هـ؛ نيز: پاورقي، ص 37.
37. فهرست خودنوشت، ص 79.
28. اصول المعارف، ص 3.
29. همان، مقدمه، ص 309.
30. نقد النصوص، مقدمه ي ويليام چيتيك، ص سه.
31. فهرست خودنوشت، ص 83؛ نيز رك: فيض كاشاني؛ اصول المعارف.
32. رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
33. فهرست خودنوشت، ص 98 و 124.
34. رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
35. فهرست خودنوشت، ص 89.
36. همان، ص 77.
37. رک: همين مقاله، بخش « مقايسه ي سه رساله در اختيارات ايام ».
38. كتابشناسي آثار فيض ص 162؛ مستدركات أعيان الشيعه، ج6، ص 298.
39. هر دو نام براي اين رساله ذكر شده اند ( رك: كتاب شناسي آثار فيض، ص 167 ).
40. فهرست خودنوشت، ص 80؛ نيز: حقايق در اخلاق و سير و سلوك، ص 7.
41. رسالة الحقائق، مقدمه ي مترجم ( سلوك فيض )، صص 16-15.
42. الحقّ المبين، مقدمه ي محدث ارموي، ص ج.
43. كتابشناسي آثار فيض، ص 166.
44. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشان (رحمه الله) و آثار او »، ص 8.
45. الحقّ المبين، مقدمه ي محدث ارموي، ص ج.
46. كتابشناسي آثار فيض، ص 307.
47. ده رساله از فيض كاشاني، مقدمه ي رسول جعفريان، ص 46.
48. فهرست خودنوشت، ص 100.
49. الذريعه، ج12، ص 3.
50. فهرست خودنوشت، صص 92 و 124؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
51. همان، ص 105؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
52. همان، ص 75.
53. همان، ص 97.
54. ر. ك: راه صواب، ص 2.
55. الذريعة، ج10، ص 64.
56. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، ص 8.
57. فهرست خودنوشت، ص 123؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 223؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
58. فهرست خودنوشت، ص 122؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 223؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
59. رك: علم اليقين، مقدمه ي علي اكبر غفاري، ج1، ص ط؛ اكثر فصل هاي مقدمه ي كتاب علم اليقين برگرفته از المحجة البيضاء، ج1، ص 206 به بعد است؛ ( علم اليقين صص 9-8 ) مقايسه كنيد با: ( المحجة البيضاء، ج1، صص 277-276 )؛ ( علم اليقين ص 10 ) مقايسه كنيد با: ( المحجة البيضاء، ج1، ص 279 )؛ ( علم اليقين، صص 178-177 ) مقايسه كنيد با: ( الوافي، ج1، ص 112 )؛ ( علم اليقين صص 199-196 ) مقايسه كنيد با: ( الوافي، ج1، ص 118 )؛ ( علم اليقين، صص 205-203 ) مقايسه كنيد با: ( الوافي، ج1، ص 116 ).
60. المحجة البيضاء، كتاب قواعد العقائد، ج1، باب پنجم، ص 338.
61. رساله ي آغاز و انجام، تعليقات حسن زاده ي آملي، ص 79.
62. رك: أصول المعارف.
63. ر. ك: همين مقاله، بخش « مقايسه ي سه رساله در اختيارات ايّام ».
64. مستدركات اعيان الشيعه، ج6، ص 298؛ نيز. رك: اصول المعارف و اللئالي.
65. رك: علم اليقين، مقدمه ي محسن بيدارفر، ج1، صص 34-28.
66. فهرست خودنوشت، ص 81.
67. كلمات مكنونة، مقدمه ي صادق حسن زاده، صص 12-11.
68. الكلمات المكنونة، مقدمه ي عليرضا اصغري، ص 12.
69. نقد النصوص، مقدمه ي ويليام چيتيك، ص يك و دو.
70. همان.
71. كلمات مكنونة، مقدمه ي عزيز الله عطاردي، ص ط؛ نيز رك: قرّة العيون.
72. فهرست خودنوشت، ص 83.
73. همان، ص 84.
74. همان، ص 92؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
75. همان، صص 230-229.
76. همان، ص 120.
77. همان، ص 80.
78. الذريعه، ج21، ص 68.
79. رك: « رساله ي مشواق حلقه اي از يك زنجيره ي ادبي و عرفان »، صص 318-293.
80. رك: همين مقاله، بخش « مروري بر تفاسير و شروح و تعليقات ».
81. فهرست خودنوشت، ص 78.
82. كتابشناسي آثار فيض، ص 248، نيز رك: علم اليقين و اصول المعارف.
83. قصص العلماء، ص 219.
84. فهرست خودنوشت، ص 102؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مقايسه ي سه رساله در اختيارات ايّام »، نيز رك: ريحانة الأدب، ج4، ص 378.
85. قصص العلماء، ج9، ص 286 ( به نقل از: مدخل « فض كاشاني »، دائرة المعارف تشيع، ج12، ص 428 ).
86. فهرست خودنوشت، ص 76.
87. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، ص 30.
88. شرح مفاتيح، ج1، ص 66 ( به نقل از: « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني ( ره ) و آثار او »، ص 3 ).
89. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، ص 3.
90. فهرست خودنوشت، ص 121؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 249؛ الذريعة، ج14، ص 74.
91. مفاتيح الشرائع، ص 5.
92. كتاب شناسي آثار فيض، ص 266؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
93. همان، ص 223؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
94. همان، ص 223؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
95. فهرست خودنوشت، ص 105؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 145؛ نيز رك: همين مقاله، بخش مروري بر رساله هاي اشعار ».
96. فهرست خودنوشت، ص 105.
97. همان، ص 105؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي اشعار ».
98. همان، ص 104.
99. همان، ص 105.
100. منهاج النجاة، مقدمه ي غالب حسن، ص 3.
101. كتاب شناسي آثار فيض، ص 274.
102. الذريعة، ج24، ص 97.
103. النخبة، مقدمه ي انصاري، ص 29.
104. فهرست خودنوشت، ص 281؛ نيز رك: التطهير.
105. همان، ص 89.
106. نقدالاصول الفقهيّة، مقدمه ي عظيمي، صص 20-18؛ وي در اين مقدمه وجوه اشتراك و افتراق اين دو كتاب را برشمرده است.
107. مستدركات أعيان الشيعة، ج6، ص 298؛ الذريعة، ج25، ص 205.
108. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، ص 5.
109. فهرست خودنوشت ص 148.
110. همان، صص 92 و 170.
111. خلاصة الأذكار، ص 55.
112. همان، ص 91؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
113. فهرست خودنوشت،صص 91 و 174؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مروري بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
114. ذريعة الضراعة، ص 26.
115. الذريعة، ج10، ص 31.
116. فهرست خودنوشت، ص 73.
117. تفسير الصافي، ج1، ص 77.
118. فيض كاشاني و دو تفسير صافي و اصفي، صص 47-46.
119. « فيض كاشاني و مباني و روش هاي تفسيري او »، ص 42.
120. رك: بيضاوي. أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج5، ص 200؛ و تفسير الصافي، ج5، ص 395؛ نيز: « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او » ص 10.
121. كتابشناسي آثار فيض، ص 211.
122. فهرست خودنوشت؛ نيز رك: همين مقاله، بخش « مرروي بر رساله هاي ادعيه و اذكار ».
123. آينه ي آخرت ( تحقيق و ترجمه ي مرآة الآخرة )؛ مقدمه ي مصحح، ص 11.
124. رك: علم اليقين، ج2، ص 993، باب سيزدهم، عين اليقين، ج1، صص 323-266.
125. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، ص 3.
126. ريحانة الادب، ج4، ص 378.
127. كتاب شناسي آثار فيض، ص 283.
128. نوادرالأخبار، ص1؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 162.
129. نوادرالاخبار، ص 2.
130. كتابشناسي آثار فيض، ص 284.
131. الذريعة، ج25، ص 98.
132. فهرست خودنوشت، صص 86 و 115؛ كتابشناسي آثار فيض، ص 188؛ اين اثر با عنوان: تعليقات علي الصحيفة السجادية منتشر شده است.
133. رك: تفسير آيه ي امانت، صص 383-381.
134. الذريعة، ج4، ص 471.
135. رك: ريحانة الادب، ج4، ص 375؛ الذريعة، ج21، ص 130.
136. نقد و بررسي مباني و روشهاي فيض در تفسير قرآن كريم، ص 47.
137. كتاب شناسي آثار فيض، ص 314.
138. فهرست خودنوشت، صص 115 و 123؛ كتاب شناسي آثار فيض، ص 223.
139. فهرست خودنوشت، ص 91.
140. رك: نسخه ي خطي 2847، كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران.
141. رك: نسخه ي خطي 12497، كتابخانه ي مجلس.
142. فهرست خودنوشت، ص 92.
143. رك: نسخه ي خطي شماره ي 932 كتابخانه ي دانشگاه تهران.
144. فهرست خودنوشت، صص 92 و 124.
145. رك: اذكار الطهارة، صص 240-191؛ نيز، مجموع رسائل، مقدمه ي مسيح توحيدي، ج12، ص 17.
146. كتابشناسي آثار فيض، ص 133.
147. فهرست خودنوشت، ص 115.
148. كتاب شناسي آثار فيض، ص 163.
149. همان، ص 179.
150. همان، ص 151.
151. غنية الانام، ص 204.
152. كتابشناسي آثار فيض، ص 307.
153. مقايسه كنيد با: ترجمه ي حديث مُعَلّي بن خُنَيس، مجموعه رسائل 1، ص 177.
154. كتابشناسي آثار فيض، ص 160؛ تقويم المحسنين، مقدمه.
155. به عنوان مثال، مقايسه كنيد با: نزهت نامه ي علائي، نوع هشتم، ص 386 به بعد.
156. كتاب شناسي آثار فيض، ص 148.
157. همان، ص 149.
158. همان، ص 150.
159. آئين دينداري، ص 10.
160. كتاب شناسي آثار فيض، ص 151.
161. مجموعه رسائل، مقدمه ي مسيح توحيدي، ج2، ص 18.
162. كتابشناسي آثار فيض، ص 153.
163. همان، ص 154.
164. همان، ص 155.
165. همان، ص 217.
166. همان، ص 220.
167. بر اساس، كتاب شناسي آثار فيض.

منابع و مآخذ:
1. اذكار الطهارة، فيض كاشاني، ملامحسن، مجموعه رسائل 2، تصحيح: مسيح توحيدي، تهران، انتشارات مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387.
2. أذكار، مهمّه، فيض كاشاني، ملامحسن، نسخه ي خطي، شماره ي 12497، تهران، كتابخانه ي مجلس شوراي اسلامي، كتابت سال، 1084ق.
3. أهم ما يعمل، فيض كاشاني، ملامحسن، نسخه ي خطي شماره ي 5681/3، قم، كتابخانه ي آيت الله مرعشي نجفي، كتاب سال: 1100ق.
4. اصول المعارف، فيض كاشاني، ملامحسن، تعليق و تصحيح و مقدمه از سيدجلال الدين آشتياني، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1362.
5. الاصول الاصلية ويلي الكتاب: رسالة الحقّ المبين، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: ميرجلال الدين الحسيني الأرموي (محدث أرموي)، تهران، سازمان چاپ دانشگاه، 1349.
6. الانصاف ( به همراه رساله هاي: منهاج النجاة، خلاصة الأذكار، بشارة الشيعة، مرآت الآخرة، ضياء القلب )، فيض كاشاني، ملامحسن، چاپ سنگي، تهران، چاپخانه ي مشهدي محمد اسماعيل طهراني، 1311ق.
7. أنور التنزيل و أسرار التأويل ( المعروف بتفسير البيضاوي و بهامشه حاشيه ي العلامة كازروني )، بيضاوي، ناصرالدين، بيروت، مؤسسه ي شعبان للنشر، بي تا.
8. آيين دينداري ( نگاهي به رساله ي ترجمة الشريعة ملامحسن فيض كاشاني )، ملكوتي فر، ولي الله، سبزوار، انتشارات اميدمهر، 1388.
9. آئينه ي آخرت ( تحقيق و ترجمه ي مرآة الاخرة ) بررسي معاد از نگاه ملاصدرا، فيض كاشاني، ملامحسن، ترجمه و تحقيق، حسنعلي بنكدار، قم، بوستان، كتاب 1389.
10. « تحليل و تصحيح انتقادي رسالة الأحجار الشداد اثر فيض كاشاني »، موسويان، سيّد حسين با همكاري سعيد انواري، فصلنامه ي جاويدان خرد، مؤسسه ي پژوهشي حكمت و فلسفه ي ايران، سال هشتم، شماره ي اول، دوره ي جديد، زمستان 1389، صص 127 -101.
11. ترجمه ي حديث مُعَلي بن خُنَيس، فيض كاشاني، ملامحسن، مجموعه ي رسائل 1؛ تصحيح: بهراد جعفري، تهران، انتشارات مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387.
12. تعليقات علي الصحيفة السجّادية، فيض كاشاني، ملامحسن، تحقيق: مؤسسه ي آل البيت، تهران، مؤسسه ي البحوث و التحقيقات الثقافية، 1366.
13. تفسير آيه ي امانت. فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: سيدكاظم طباطبايي، بخشي از فيض نامه، به اهتمام: محسن ناجي نصرآبادي و سيدابوالقاسم نقيبي، تهران، انتشارات مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387.
14. تفيسير الاصفي، فيض كاشاني، ملامحسن، بيروت، مؤسسه ي الأعلمي للمطبوعات، 1402ق.
15. تقويم المحسنين، فيض كاشاني، ملامحسن، بمبئي، چاپ مطبع الاسلام ( چاپ سنگي )، 1302ق.
16. حقائق در اخلاق و سير و سلوك، فيض كاشاني، ملامحسن، انتشارات علميه ي اسلاميه، تهران، 1363.
17. خلاصه ي الأذكار أو إطمئنان القلوب، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: علي محمد علي دخيل، بيروت، دارالمرتضي، 1422ق.
18. « دوازده نكته درباره ي فيض كاشاني (رحمه الله) و آثار او »، استادي، رضا، دو ماهنامه ي/ آينه ي پژوهش، شماره ي 118، مهر و آبان 1388، صص 10-2.
19. ده رساله، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: رسول جعفريان، اصفهان، انتشارات كتابخانه اميرالمؤمنين (عليه السّلام)، 1371.
20. ذريعة الضراعة، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: فاطمه نقيبي، تهران، انتشارات مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387ش.
21. الذريعة إلي تصانيف الشيعة، آقابزرگ تهراني، تهران، كتابخانه ي اسلاميه 1408 ق.
22. راه صواب، فيض كاشاني، ملامحسن، ه كوشش: محمود بن جعفر الموسوي الزرندي، تهران، چاپخانه ي آفتاب، 1329.
23. « رساله ي مشواق حلقه اي از يك زنجيره ي ادبي و عرفاني »؛ پورجوادي، نصرالله، بخشي از كتاب: اشراق و عرفان ( مقاله ها و نقدها )، مركز نشر دانشگاهي، تهران، 1380.
24. رساله ي آغاز و انجام، خواجه نصيرالدين طوسي، مقدمه حسن زاده ي آملي، حسن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1374.
25. روضات الجنات ( في أحوال العلما و السادات )، موسوي خونساري، محمدباقر، تحقيق: اسدالله اسماعيليان، قم، 1351ش ( افست از روي چاپ دارالكتاب العربي، بيروت ).
26. ريحانة الأدب في تراجم المعروفين بالکنية أو اللقب، مدرس، محمدعلي، كتابفروشي خيّام، تبريز، 1371ق.
27. زاد العقبي، نسخه ي خطي شماره 932 كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران.
28. سلوك فيض ( ترجمه ي كامل رساله ي الحقائق علامه فيض كاشاني )، فيض كاشاني، ملامحسن، ترجمه و تحقيق: رضا جليلي، قم، مستجار، 1389.
29. علم اليقين في أصول الدين، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: محسن بيدارفر با مقدمه ي علي اكبر غفاري، قم، انتشارات بيدار، 1358.
30. علم اليقين في أصول الدين. فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح و مقدمه ي: محسن بيدارفر، قم، انتشارات بيدار، 1377.
31. عين اليقين ( الملقب بالانوار و الاسرار )، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: فالح عبدالرزاق العبيدي، قم، انتشارات انوارالهدي، 1427ق.
32. غنية الأنام، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: ماجد بن احمد العطية، مجله ي نوادر التراث الحديثي ( علوم الحديث )، شماره ي12، شهريور ماه 1381.
33. فهرست هاي خود نوشت، فيض كاشاني، ملامحسن، بخشي از كتاب شناسي فيض كاشاني، تصحيح: محسن ناجي نصرآبادي، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي، 1377.
34. فيض كاشاني و دو تفسير صافي و اصفي، شايان فر، شهناز، تهران، خانه ي كتاب، 1389.
35. « فيض كاشاني »، محمدزاده، مرضيه، دائره المعارف، تشيع، ج12، تهران، نشر شهيد سعيد محبي، 1386.
36. « فيض كاشاني و مباني و روش هاي تفسيري او »، ايازي، سيدمحمد علي، فصلنامه ي رهنمون، سال 6، شماره ي 3-4، تابستان و پاييز 1387.
37. قصص العلماء، تنكابني، محمدبن سليمان، به كوشش: محمدرضا برزگر خالقي و عفّت كرباسي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1383.
38. كتاب شناسي آثار فيض به انضمام: فهرست هاي خودنوشت فيض كاشاني، ناجي نصرآبادي، محسن، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي، 1377.
39. كلمات مكنونة ( من علوم أهل الحكمة و المعرفة )، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح و تعليق: عزيز الله العطاردي القوچاني، بي جا، مؤسسه ي انتشارات فراهاني، 1360.
40. كلمات مكنونة، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: صادق حسن زاده، قم، مطبوعات ديني، 1386ش.
41. الكلمات المكنونة، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: عليرضا اصغري، تهران، مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387ش.
42. لبّ الحسنات، فيض كاشاني، ملامحسن، نسخه ي خطي شماره ي 1/932 كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران.
43. مجموعه رسائل 2، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: مسيح توحيدي، تهران، مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387ش.
44. المحجة البيضاء في تهذيب الاحياء فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: علي الكبر غفاري، قم، مؤسسه ي المحبّين، 1426ق.
45. مستدركات اعيان الشيعه، سيدحسن امين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1408ق.
46. معيارالساعات، فيض كاشاني، ملامحسن، نسخه ي خطي شماره ي 481 كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران، مجموعه ي مشكوة، كتابت سال: 1092ق.
47. مفاتيح الشرائع، فيض كاشاني، ملامحسن، تحقيق: سيدمهدي رجائي، قم، مجمع الذخائر الاسلامية، 1401ق.
48. مفتاح الفلاح، شيخ بهائي، بيروت، دار الأضواء، 1405ق.
49. منتخب الأوراد، فيض كاشاني، ملامحسن، نسخه ي خطي شماره ي 2847، كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران، كتابت سال: 1106ق.
50. منهاج النجاة، فيض كاشاني، ملامحسن، قَقه و قدّم له: غالب حسن، بغداد، مطبعة الحوادث، 1979م.
51. النخبة ( في الحکمة العلمية و الأحكام الشرعية )، فيض كاشاني، ملامحسن، تحقيق و تقديم: مهدي انصاري القمي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1418ق.
52. نزهت نامه ي علائي، شهر مردان بن أبي الخير، تصحيح: فرهنگ جهانپور، تهران، مؤسسه ي مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1362.
53. نقد الأصول الفقهيّة، فيض كاشاني، ملامحسن، تصحيح: حبيب الله عظيمي، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد، 1380.
54. نقد النصوص في شرح نقش الفصوص، عبدالرحمن بن احمد جامي، مقدمه چيتيك، ويليام، تهران، مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه ايران، 1381.
55. نوادر الأخبار ( فيما يتعلّق باصول الدين )، فيض كاشاني، ملامحسن، تحقيق: مهدي الانصاري القمي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1375.
56. الوافي، فيض كاشاني، ملامحسن، صحيح: ضياء الدين الحسيني، اصفهان، منشورات مكتبة الامام اميرالمؤمنين، 1365.
57. « ويژگي هاي آثار ملّا محسن فيض كاشاني »، بخشي از فيض نامه، نقيبي، سيّدابوالقاسم، به اهتمام: محسن ناجي نصرآبادي و سيّد ابوالقاسم نقيبي، تهران، مدرسه ي عالي شهيد مطهري، 1387.
منبع مقاله :
به کوشش شهناز شايان فر؛ (1392)، فيض پژوهي (مجموعه مقالاتي در معرفي آرا، احوال و آثار ملامحسن فيض كاشاني)، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول