نويسنده: علي حسين زاده

سپاسگزاري از همسر، عامل بسيار مؤثر در حفظ و بقاي نظام خانواده به شمار آمده است. اين عامل علاوه بر آن که زمينه ي سازگاري همسران را فراهم مي کند، سبب سايه افکندن آرامش بر خانواده مي شود که هدف ازدواج است. سپاسگزاري که به ظاهر امري ساده به نظر مي رسد، اثري شگرف در تحکيم پيوند ميان همسران دارد.

مفهوم تشکر

تشکر به معناي اظهار تقدير و تجليل در برابر نعمت ظاهري يا معنوي است که از سوي مُنعم به فرد مي رسد. اظهار تقدير شامل اظهار زباني و عملي مي باشد. (1) در مقابل آن، کفران به معناي پوشاندن نعمت و تقدير نکردن از نعمت دادن مُنعم است. (2)
قرآن کريم مي فرمايد:
لَئِن شَکَرتُم لَأزِيدَنَّکُم وَ لَئِن کَفَرتُم إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ؛ اگر سپاسگزار باشيد نعمت بر شما فراوان نازل مي شود و چنانچه ناسپاسي کنيد، عذاب خدا شديد است. (3)
بر اين اساس، شکر نعمت به معناي آن است که فرد از لطفي که شامل حال او شده، ابراز قدرداني کند.

اهميّت تشکر

برخي مي پندارند همين که فرد در دل خود از مُنعم سپاسگزاري کند، کافي است و لازم نيست ابراز تشکر کند. حال آن که نيت باطني نيازمند مترجمي است که آن را به زباني روشن باز گويد و منعم را از آن آگاه سازد.
در مواردي، شخصي که مورد لطف و محبّت همسر خود قرار گرفته، گمان مي کند سپاس گزاري امري زايد و تشريفاتي است، امّا نمي داند که ابراز تشکر، تأثيري بس عظيم بر روح همسر باقي مي گذارد. بر همين اساس، اميرالمؤمنين (عليه السّلام) شکر را مترجم نيّت دانسته و فرموده اند:
الشکر ترجمان النية و لسان الطَّويه؛ (4) سپاسگزاري، بازگو کننده ي نيّت و زبان درون است.
نقش تشکّر در تحکيم بنياد خانواده تا جايي است که امام صادق (عليه السّلام) آن را ملاک بهترين همسر معرفي کرده و فرموده اند:
خير نسائکم التي ان اُعطيت شکرت و ان مُنعت رَضِيت؛ (5) برترين همسران شما زني است که اگر به او عطا شود، مراتب سپاس را به جا آورد و اگر چيزي از او دريغ شود، راضي باشد.
به همين منظور، فردي که قصد ازدواج دارد، بايد از همان ابتدا روحيّه سپاسگزاري را به عنوان يکي از ملاک هاي خود در انتخاب شريک زندگي مدّنظر قرار دهد و در همان ابتدا، از خداوند بخواهد که همسري شکور روزي او کند. امام علي (عليه السّلام) فرمودند: کسي که اراده ي ازدواج مي کند، پس از دو رکعت نماز و حمد و ثناي الاهي، از خدا اين گونه درخواست کند:
اللهم ارزقني زوجة صالحة ولوداً شکوراً قنوعاً غيوراً ان احسنتُ شکرت؛ (6) خدايا، مرا همسري روزي کن که صالح، زايا، پرسپاس، قانع و غيرتمند باشد که اگر به او نيکي کردم سپاسگزار باشد.
در اين روايات به شکرگزاري زن از شوهر اشاره شد؛ ولي طبيعي است که تنها به او اختصاص ندارد و اهميت و نقش آن در زندگي، شامل تشکر زن و شوهر از يکديگر مي شود.

آثار سپاسگزاري در سازگاري همسران

برخي از آثار تشکر از همسر که در منابع ديني مورد توجه قرار گرفته، عبارت است از:

أ. بقاي نعمت

تشکر از الطاف و محبت هاي فرد به همسر باعث مي شود که رفتارهاي محبّت آميز او تداوم يابد. امام سجاد (عليه السّلام) در توصيه اي به يکي از فرزندان خويش فرمودند:
يا بنيّ اشکر من انعم عليک... فانه لا زوال للنعماء اذا شکرت و لا بقاء لها اذا کفرت؛ (7) پسرم، از کسي که به تو نعمتي بخشيده، سپاسگزاري کن...؛ زيرا نعمتي که از آن سپاسگزاري شود، زوال پذير نيست و نعمتي که از آن سپاسگزاري نشود، پايدار نيست.
بنابراين همسري که از زحمات همسر خود قدرداني مي کند، بيش از همه خود را از تداوم لطف همسر بهره مند مي سازد.

ب. افزايش نعمت

سپاس از لطف همسر علاوه بر حفظ و تداوم بخشيدن به آن، اسباب افزايش آن را نيز فراهم مي سازد. در حقيقت سپاسگزاري از نعمت به مثابه تقويت کننده اي است که رفتار محبت آميز همسر را تقويت و تشديد مي کند. اين اثر در بيان اميرالمؤمنين (عليه السّلام) منعکس شده است که فرمودند:
اغتنموا الشکر فادني نفعه الزيادة؛ (8) قدرداني را مغتنم بشماريد؛ چرا که کمترين سود آن، افزايش نعمت است.
روشن است که لازمه ي چنين تشکري، آن است که فرد به دقت، رفتارهاي طرف مقابل را بررسي و با بينشي مثبت گرايانه آن را ارزيابي کند. در چنين صورتي زبان او نيز به تشکر گشوده مي شود؛ بنابراين مناسب است مرد پس از ورود به منزل، علاوه بر شنيدن فعاليت هاي روزانه ي همسر، خود نيز حمايت وي را مورد توجه قرار دهد و از آن قدرداني کند. همچنين زن نيز هرگونه فعاليت کوچک و بزرگ همسر خود را در راه تأمين نيازهاي گوناگون ارج نهد و با بيان و رفتار، از همسر خود قدرداني کند.

ج. تقويت محبّت

سپاسگزاري از همسر محبّت ميان همسران را تقويت مي کند و زمينه ي سازگاري و آرامش هر چه بيشتر آنان را فراهم مي آورد. به دنبال تقدير از همسر، وي به اين باور مي رسد که از همسري قدرشناس و داراي فضايل اخلاقي برخوردار است و اين خود به تقويت مهر و محبّت مي انجامد. همچنان که سپاسگزاري از همسر که از طرف مقابل ناخشنود است، رفع کدورت ها و پيدايش مهرباني به وي را به دنبال خواهد داشت. امام علي (عليه السّلام) نقش سپاسگزاري در تقويت محبت را اين گونه بيان فرموده اند:
شکرک للراضي عنک يزيده رضاً و وفاءً و شکرک للساخط عليک يوجب لک منه صلاحاً و تعطفاً؛ (9) سپاسگزاري تو از کسي که از تو راضي است، باعث رضايت و وفاداري بيشتر او مي شود و سپاسگزاري ات از کسي که از تو ناخشنود است، سبب رفع ناراحتي و پيدايش مهرباني او نسبت به تو مي شود.

د. سعادت

مجموعه ي نتايجي که بر شمرده شد، خوشبختي سپاسگزار را در پي دارد. در واقع، او علاوه بر آن که تداوم لطف همسر را به خويش تضمين کرده، زمينه ي افزايش آن را نيز فراهم ساخته است، و اين به فرآيند تشديد علاقه و محبت همسران به يکديگر کمک مي کند. روشن است که جمع اين گزينه ها محصولي جز سازگاري و سعادت خانواده را به دنبال نخواهد داشت.

انواع سپاسگزاري

تشکر از همسر به صورت هاي گوناگوني محقق مي شود که مي توان آنها را در دو قالب اصلي گفتاري و رفتاري قرار داد.
تشکر گفتاري به اين معناست که با زبان به عنوان عامل بازگو کننده ي نيّت، از الطاف همسر تشکر شود. همان گونه که گذشت، اين نوع تشکر، بسيار ضروري است و هرگز نبايد آن را امري زايد و تشريفاتي قلمداد کرد؛ امّا تشکر رفتاري به اين معناست که رفتار فرد نمايانگر قدرداني از تلاش هاي همسر باشد. نگاه محبّت آميز، لبخند، تعجّب حاکي از شيفتگي نسبت به لطف همسر و... از ساده ترين مصداق هاي سپاسگزاري رفتاري به شمار مي آيد. همچنان که خريد هديه، برداشتن باري از دوش همسر و همکاري او در اداي وظايف، از جمله ي مؤثرترين نمادهاي قدرداني به شمار مي رود. به هر حال، آن گاه که تشکّر آميزه اي از گفتار و رفتار باشد، تأثيري دو چندان بر آرامش خانواده و سازگاري همسران را به دنبال مي آورد.

چگونگي مواجهه با ناسپاسي همسر

با وجود اهميت سپاسگزاري، زبان برخي - به هر دليل - به تشکّر از همسر باز نمي شود و يا در عمل، رفتاري از خود بروز نمي دهند که حاکي از سپاس باشد. وظيفه فرد تلاشگر در مواجهه با چنين همسر ناسپاسي چيست؟
بديهي است که با شيوه هاي مختلفي مي توان با اين موضوع برخورد کرد. يکي اين که مي توان راه خير و نيکي را به روي همسر ناسپاس بست، چرا که او لايق اين الطاف نبوده است. ديگر اين که مي توان علاوه بر آن، زبان به سرزنش او نيز گشود که چرا چنين تلاش هايي را ناديده مي انگاري؛ ولي راه سوم اين است که مي توان ناسپاسي همسر را ناديده گرفت و همچنان باب خير و رحمت را بر او گشوده نگه داشت.
به سادگي مي توان دريافت که روش اوّل و دوم، کمک چنداني به حلّ مسئله نمي کند و حتّي ممکن است به ايجاد تنش در روابط همسران دامن زند؛ امّا با روش سوّم و تداوم احسان به همسر، مي توان اميدوار بود که چالش جديدي در زندگي خانوادگي ايجاد نشود. تنها اشکال در اين است که تداوم احسان در اين شرايط مستلزم تحمّل سختي ناشي از ناسپاسي همسر است. به عبارت ديگر، اين پرسش مطرح مي شود که چگونه مي توان اين همه ناسپاسي را ديد و به روي خود نياورد و همچنان همسر را مورد لطف قرار داد؟
بر اساس جهان بيني اسلامي پاسخ اين پرسش روشن است. از ديدگاه اسلام، اصولاً اخلاص هنگامي محقق مي شود که نيکوکار نه تنها به انگيزه ي پاداش کار نکند، بلکه حتّي درصدد جلب تشکر طرف مقابل نيز نباشد. هنگامي که اهل بيت (عليهم السّلام) به شکرانه بهبودي امام حسن (عليه السّلام) و امام حسين (عليه السّلام) به نذر خويش وفا کردند و روزه گرفتند و پس از درخواست مسکين، يتيم و اسير، تنها غذاي باقي مانده خود را به آنان بخشيدند، گفتند:
انما نطعمکم لوجه الله لانريد منکم جزاءً و لا شکوراً؛ (10) ما شما را به خاطر خدا اطعام مي کنيم و هيچ پاداش و سپاسي از شما نمي خواهيم.
اين بزرگواران معيار عمل خالصانه را آن دانسته اند که علاوه بر نداشتن توقع پاداش، حتي منتظر تشکر نيز نباشيم؛ بلکه انگيزه عمل، فقط بايد جلب خشنودي خداوند باشد؛ از اين رو، اميرالمؤمنين (عليه السّلام) مي فرمايند:
لا يزهدنّک في المعروف من لا يشکره لک، فقد يشکرک عليه من لا يستمتع بشيء منه، و قد تُدرک من شکر الشاکر اکثر ممّا اضاع الکافر، والله يحب المحسنين؛ (11) ناسپاسي ديگران نبايد تو را به خوبي کردن بي رغبت سازد؛ زيرا کسي که از آن نيکي کمترين بهره اي نمي برد، ( خداوند ) از تو قدرداني مي کند و از سپاس اين سپاسگزار به بيش از آن چيزي مي رسيد که فرد ناسپاس فرو گذاشته است و خداوند نيکوکاران را دوست دارد.
بر اين اساس، مي توان گفت: هرگز نبايد ناسپاسي همسر، سبب ترک عمل خيري شود که براي جلب خشنودي خداوند صورت گرفته است. چنين عملي براي خداست و به طور طبيعي خود او بهترين سپاسگزار خواهد بود. حتي گاهي خداوند ناسپاسي همسر را آزمون اخلاص فرد قرار مي دهد تا فرد ارادت و اخلاص خود به خداي متعال را به طور کامل ظهور سازد و به مقامات معنوي بسيار بالاتري دست يابد.
پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) ارجمندترين و مقرب ترين مردمان نزد خداوند را نيکوکاري مي دانند که از نيکي او قدرداني نمي شود: « افضل الناس عندالله منزلة و اقربهم من الله المحسن يُکفّر احسانه ». (12) کسي که نيکي به ديگران و از جمله همسر را از جمله ي عنايات خداوند به خود مي داند، احسان به ديگران را چون درختي بر مي شمرد که در خانه ي خود کاشته و از ميوه و سايه آن بهره مند مي شود؛ هر چند همسايه نيز تا حدودي از آن استفاده مي کند. چنين انساني آگاه است که نبايد در ازاي کاري که براي خود انجام داده، از ديگري توقع پاداش داشته باشد. اين بحث را با روايتي از اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به پايان مي بريم که فرمودند:
انّ مکرمة صنعتها الي احدٍ من الناس، انما اکرمت بها نفسک، و زيَّنتَ بها عرضک فلا تطلب من غيرک شکرما صنعت الي نفسک؛ اگر به کسي خوبي کني، در واقع خود را گرامي داشته اي و به خودت آبرو داده اي؛ پس به سبب خوبي اي که به خودت کرده اي، از ديگران خواهان سپاس مباش.

مهارت هايي درباره ي سپاس از همسر

طالبان زندگي سعادتمندانه، خواهان راهکارهايي اند که بتوانند با به کارگيري آن ها، مراتب قدرداني خود را به همسر اعلام کنند. مهارت هاي ذيل اين راهکارها را در اختيار آنان قرار مي دهد:

أ. گوش دادن

هرگاه يکي از همسران گزارش کاميابي يا فعاليّت روزانه خود را براي همسر باز مي گويد، همسر او مي تواند با گوش دادن دقيق به سخنان وي سپاس خود را ظاهر مي سازد. هنگام شنيدن لازم است از چشم ها، صورت، و تمام بدن - و نه تنها از گوش - استفاده شود. (13)
افرادي که مطالب همسر را با بي توجهي گوش مي کنند يا هنگام سخن گفتن او به مطالعه ي روزنامه يا تماشاي تلويزيون مي پردازند و مي گويند: « گوشم با شماست! » اسباب دلسردي و دلزدگي همسر خويش را فراهم مي کنند و به سردي روابط خود با او دامن مي زنند. بردن سر به جلو، نگاه کردن به چشمان، گفتن کلماتي که نشانگر توجه است مانند ( بله، آهان و... ) همچنين طرح پرسش هايي که نمايانگر دقّت نظر به مطالب همسر است، نمونه اي از شرايط گوش دادن مؤثر و همراه با توجه است.

ب. اظهار توجه و دقّت

يکي از وجوه تشکر از همسر آن است که اقدامات تحسين برانگيز او را مورد توجه قرار دهيم. همسر ما بايد بداند که ما متوجّه فعاليّت هاي ارزشمند او در زندگي خانوادگي هستيم. بر اين اساس، مرد هنگام ورود به منزل بايد خود را نسبت به تغييرات ايجاد شده در منزل که حاصل فعاليّت هاي همسر است، حساس و با توجه نشان دهد و به او خاطر نشان کند که زحمت هاي او را در منزل از نظر دور نمي دارد. همچنان که خانم خانه نيز بايد تلاش ها و فعاليّت هاي همسر خود را پيگيري کند و نشان دهد که نسبت به کوچک ترين زحمتي که او کشيده، حسّاس و قدردان است. شايان ذکر است که اين توجّه اگر با تشکر لفظي نيز همراه نباشد، خود نوعي تشکر عملي مؤثر به شمار مي آيد.
خانم دورتي کارنگي درباره ي اهميت توجه به خدمات همسر مي نويسد:
زماني من خيال مي کردم شوهرم در امور مربوط به خانه بسيار دست و پا چلفتي و بي عرضه است که حتي بايد آب را نيز در دهانش گذاشت. اتفاقاً او مسافرتي به اروپا کرد و وقتي که من تنها ماندم، دريافتم که شوهرم همه روزه چه خدمات زيادي براي من انجام مي داد که حالا بايد همه را خودم از پيش بردارم و متأسفانه در مقابل آن همه محبّت و کمک هرگز از او تشکر ننموده ام. (14)
براي آن که توجّه خود را به فعاليّت هاي همسر نشان دهيم، مي توانيم از کارهاي خاصّي که او درباره ي امور روزمره انجام داده است، بپرسيم. براي نمونه: ( پيش دکتر رفتي يا نه؟ ). (15) البته نحوه ي طرح سؤال نيز مهم است. پرسش نبايد طلبکارانه مطرح شود؛ بلکه بايد به شيوه اي باشد که نشانگر توجّه ما به همسر و قدرداني از تلاش هاي او باشد.

ج. تشکر کلامي

برخلاف تصوّر برخي که راه تشکر از خدمات همسر را تهيه و تقديم هداياي گران قيمت مي دانند، گاه تأثير سپاسگزاري کلامي به مراتب بيشتر از هر هديه ي مادّي است. گاهي گفتن يک کلمه « متشکرم » بيشتر از خريدن يک دست لباس در روح زن تأثير مي گذارد و به او آرامش مي بخشد. زن نيز بايد از شوهرش تشکر کند، تلاش هاي فراوان او را به زبان آورد و قدرشناس باشد. گفتن اين کلمات در روح او اثر نيک مي گذارد. (16) گاه به زبان آوردن فعاليت ها و زحمت هاي همسر در برابر بستگان نيز، نشانگر روح قدرشناسي از همسر است. همچنان که اميرالمومنين (عليه السّلام) فعاليّت هاي فاطمه زهرا (عليها السّلام) را به پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) گزارش مي کردند و مي گفتند:
يا رسول الله، فاطمه آن قدر آب آورده که بند مشک در سينه اش اثر گذاشته، آن قدر آسيا گردانيده که دست هايش آبله کرده، آن قدر در نظافت خانه کوشيده که لباس هايش گرد آلود و کثيف شده و آن قدر آتش زير ديگ روشن کرده که جامه اش به سياهي گراييده است. (17)

4. موفقيت هاي گذشته (18) و (19)

در اين فن موفقيّت هاي گذشته يادآوري شده و به آنها بازخورد مثبت داده مي شود. به خاطر آوردن و به زبان آوردن فعاليت هاي همسر، تأثيري شگرف بر تداوم آن فعاليّت ها و ايجاد و تقويت احساس خوشايند در همسر خواهد داشت. امام علي (عليه السّلام) در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر که او را به استانداري مصر منصوب کردند، فرمودند:
و واصل في حسن الثناء عليهم و تعديد ما ابلي ذوو البلاء منهم فان کثرة الذکر لحسن افعالهم تهزّ الشجاع و تحرّض النّاکل ان شاء الله؛ پي در پي سران سپاه خود را تشويق کن و کارهاي مهمي که انجام داده اند، بر شمار؛ زيرا يادآوري کارهاي نيک آنان شجاعانشان را به حرکت بيشتر وادار مي کند و آنان که در کار کندي مي ورزند، ان شاء الله به کار تشويق مي شوند.
اين دستور درباره ي سرداران نظامي صادر شده؛ ولي عموميت دارد و مي تواند در بيان کاميابي ها و فداکاري هاي همسر نيز مصداق داشته باشد.

هـ. لمس (20)

نوازش کردن پشت يا دست دادن، نمونه اي از لمس است که مي توان براي نشان دادن حمايت از شخصي که لمس مي شود يا عملي به نشانه ي پشتيباني از عضو ديگر خانواده که تماس را مشاهده مي کند، از آن استفاده کرد. (21) تماس بدني با توجه به عوامل مختلف زمينه اي مانند لمس کننده ( دوست يا غريبه )، ماهيت تماس جسمي ( کوتاه، طولاني، آهسته يا سخت ) و محيط تماس ( محل کار، خيابان، خانه و... ) مي تواند نشانه ي عاطفه، تسلّط، توجه، جاذبه جنسي، مراقبت و پرخاشگري باشد. با وجود چنين پيچيدگي هايي، شواهد موجود نشان مي دهند که هرگاه لمس پذيرفتني قلمداد شود، غالباً به واکنش مي انجامد. ( اسميت و ديگران، 1982 ). (22) بر اين اساس، يکي از شيوه هاي سپاسگزاري از همسر، تماس بدني و لمس کردن است. اين امر اگر به درستي و با توجّه به روحيّات و تمايلات همسر صورت پذيرد، نوعي تشکر غيرکلامي مؤثر به شمار مي آيد.
بايد توجه داشت که تماس بدني، همواره آثار مثبتي به دنبال نمي آورد. اگر لمس با اعمال فشار همراه باشد يا در موقعيتي انجام گيرد که در آن هنگام تماس نامناسب قلمداد شود، ممکن است باعث اضطراب، خشم و واکنش هاي منفي ديگر شود. ( کروسکو، و تزل، 1984 ). (23)

و. تقويت مثبت (24)

رمز اين تمرين در آن است که همسر يا فرزندتان را به انجام کار خوبي ملزم کنيد. اين يک شيوه بده و بستان رفتاري است که زن و شوهر را به مشاهده ي دقيق يکديگر مقيّد مي کند. هنگامي که يکديگر را به گفتن چيزي يا انجام دادن کاري وا مي دارند، احساس خوبي در آن ها به وجود مي آيد و به صورت لفظي يا غير کلامي آشکارا از يکديگر قدرداني مي کنند. (25)
يکي از مصداق هاي تقويت مثبت آن است که فرد پس از مشاهده ي گفتار يا رفتار مطلوب همسر، براي او از خداوند طلب خير کرده و او را دعا کند. همچنان که حضرت ابراهيم (عليه السّلام) پس از آن که همسر و فرزند خود را در بيابان خشک و سوزان حجاز قرار داد و همسرشان نيز مخالفتي با اين امر از خود بروز نداد، حضرت براي ايشان دعا کرد:
رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ
؛ (26) اي پروردگار ما! من ( يکي از ) فرزندان خود را در وادي بي کشت و زرع، نزد بيت الحرام تو مسکن دادم تا نماز را به پا دارند. پس دل هاي برخي از مردمان را به سوي آنان مايل گردان و آن ها را از انواع ثمرات روزي ده. باشد که شکر ( تو ) به جاي آورند.
دعا به همسر علاوه بر آن که نوعي تشکر کلامي از او محسوب مي شود، زمينه ي تقويت روح ايمان و معنويت را نيز در او فراهم مي سازد. اين دعا در حقيقت درسي براي ما است که به فکر فرزند و همسرمان باشيم و افزون بر اين که خداوند متعال اين امر را براي خودمان مطلوب دانسته است، اين برکت را نيز به همراه دارد که همسر و فرزندمان از راه دعا با تقويت مثبت رو به رو شوند.

پي‌نوشت‌ها:

1. حسن مصطفوي، التحقيق في کلمات القرآن الکريم، ج 6، ص 99.
2. همان، ج 12، ص 178.
3. نساء، 147.
4. عبدالواحد آمدي، غررالحکم، ص 212.
5. ميرزا حسين نوري، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 161.
6. محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، ج 100، ص 286.
7. محمدبن حسن حرّ عاملي، وسائل الشيعه، ج 16، ص 313.
8. عبدالواحد آمدي، غررالحکم، ص 279.
9. همان.
10. انسان، 9.
11. نهج البلاغه، ص 505.
12. همان.
13. دورتي کارنگي، آئين همسرداري، ترجمه مهستي شهلايي، ص 48.
14. دورتي کارنگي، آئين همسرداري، ترجمه مهستي شهلايي، ص 284.
15. جان گري، مردان مريخي، زنان ونوسي، ترجمه سيد رضا نياز، ص 245.
16. جواد مصطفوي، بهشت خانواده، ج 1، ص 181.
17. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 43، ص 82.
18. past successes
19. ديويس کنث، خانواده، راهنماي مفاهيم و فنون براي متخصص ياوري، ترجمه فرشاد بهاري، ص 184.
20. Touch
21. ديويس کنث، خانواده، راهنماي مفاهيم و فنون براي متخصص ياوري، ترجمه فرشاد بهاري، ص 215.
22. مسعود آذربايجاني و ديگران، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، ص 46.
23. همان، ص 47.
24. Positive Reinforcement
25. ديويس کنث، خانواده، راهنماي مفاهيم و فنون براي متخصص ياوري، ترجمه فرشاد بهاري، ص 189.
26. ابراهيم، 37.