آثار سلام در فرهنگ اسلامی

ايجاد ارتباط دوگانه از ويژگي هاي ذاتي بشر است كه بدون آن نمي توان تعريف روشني از زندگي اجتماعي او ارائه كرد. سازگاري و همزيستي براساس «ارتباط ماندگار» يك باور زيرساختي در علم اجتماع است كه انديشمندان ايده هاي گوناگوني يرامون آن را به حوزه علوم انساني عرضه داشته اند.برقراري رابطه در فرهنگ هاي سرزميني مختلف و فراملي و نيز جوامع معتقد به اديان آسماني نيازمند پيش زمينه و نوعي ايجاب بوده كه با وجود آنها نخستين حلقه هاي زندگي جمعي شكل ي گيرد. اين ارتباط ممكن است با يك اشاره و نگاه زيرچشمي در سايه تصادف يا رخداد ناخودآگاه درخواست و طلب و يا با لفظي كوتاه آغاز مي شود. معمولاً در زندگي روزمره خود در موقعيت هاي متفاوت با وجود يكي از عوامل مذكور ميان ما و دهها فرد ديگر روابطي برقرار شده است. در رشته جامعه شناسي هرچقدر عامل ارتباط دهنده مبتني بر مفاهيم ژرف. عاشقانه و محبت آميز و نيز برگرفته از باورهاي پايدار و متناسب با نظام خلقت و فطرت باشد در شكل دادن به روابط مستحكم ميان عضاي يك مجموعه بشري مؤثرتر و كارآمدتر خواهد بود.در جوامع گوناگون و با زيرساخت هاي تمدني مختلف جهت رسيدن به زندگي جمعي و ارتباط فعال و مستمر، مفاهيم و مباني متفاوتي وجود دارد كه با مطالعه فرهنگ ها، آداب و رسوم حاكم در هر جامعه اي مي توان به اين عناصر دست يافت. البته عامل رابطه در برخي محافل اجتماعي بشري فاقد مفهوم و رسالت اجتماعي مترقي است. در اين نوشتار نويسنده در مقام تبيين آثار و كاركرد سلام در ابعاد مختلف روابط اجتماعي است كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

اسلام دين رابطه

«عامل رابطه» از آغاز آفرينش و حضور انسان عاقل در عرصه گيتي و تشكيل زندگي جمعي تاكنون شكل هاي گوناگوني به خود ديده است. اما تا پيش از اسلام اين عامل يك واژه خشك، بي معنا و صرفاً بهانه براي شروع گفتگوها و معاملات روزمره بشري بود. ليك با آمدن اسلام بعنوان مكتب كامل الهي و مبتني بر فطرت پاك انساني كليه مفاهيم زندگي دگرگون و فرم نويني يافت، زيرا كه اسلام:
اولاً:آخرين و كامل ترين دين آسماني است كه به همه زواياي زندگي انسان پرداخته لذا بطور قطع اين دين براي ساماندهي حيات جمعي بشر بايد عنصر سازنده اي در جهت تقويت مباني دوستي و عاطفي ميان افراد جامعه ديني بعنوان آلترناتيو كارآمد ارائه نمايد.
ثانياً: اسلام به اجتماع، وحدت و يگانگي مردم بر محور واحد و يكسان باتوجه به اصل اعتقادي توحيد اهميت ويژه اي قائل شد. پس براي تحقق اين مهم و رسيدن به وحدت و يگانگي و شكل گيري جمع ها و جماعت ها با ملات اجتماعي چسبناكتر عرضه كرد تا جامعه ديني با روابط پايدارتري به حيات خود ادامه دهد. لذا عامل ارتباط با هدف شكل دهي به زندگي يكپارچه و همگرا و يگانگي بر محور توحيد عملي تحت عنوان «سلام» از سوي دين اسلام و پيامبر بزرگ آن تقديم جامعه بشري شد.

سلام پيش از اسلام

پيش از اسلام واژه همانند يا با محتواي كامل «سلام» وجود نداشت. مثلاً در بين تبار عرب واژه تحيت رايج بود كه حتي در قرآن نيز بعنوان مفهوم ارتباط جمعي به آن اشاره شده است. البته الفاظ و عبارت هايي چون «حياك» «اهلاوسهلا» «صباح الخير» «مساءالخير» «نعيمه» براي برقراري روابط روزمره و آغاز گفتگوها و نيز ابراز علاقه در قالب تحيت ميان اعراب جاري بود. در ميان ايرانيان نيز عبارت هايي چون «اغربخير» «هي» و يا برخي از واژه هاي ندايي براي ارتباط دوگانه معمول بود. اروپاييان بيشتر از واژه هلو (Hello) بهره مي گرفتند. اين عبارت تنبيهي بوده كه بيشتر شبيه اشاره است. متأسفانه مترجمان فارسي و عربي به اشتباه سلام را معادل آن قرار داده اند درحالي كه مي توان معادل «هي» در فارسي باشد. در فرهنگ عمومي بسياري از اقوام و ملل عامل ارتباط اشاره و تحذيري است گرچه در قالب الفاظ و واژگان ظاهري رخ مي نماياند.

سلام عامل ارتباط در اسلام

سلام همانگونه كه اشاره شد علاوه بر واژه بودن در درون خود بيانگر فرهنگ، باور و نگرش عميق و كلي نسبت به جهان هستي و زندگي مي باشد. سلام در فلسفه يعني حركت از كثرت بسوي وحدت كه در جامعه ديني برخوردار از مفاهيم ذيل است.
«سلام» يكي از نام هاي جلاله خداست. يعني خدا عامل ارتباط انسان هاست و روابط را بايد بر مبناي اعتقاد و ابراز محبت به او شكل داد و رابطه اي ارزشمند است كه با خداوند نسبت داشته باشد. در قرآن يكي از آيات كريمه به اين مفهوم اشاره دارد:
هو الله الذي لا اله الا هو الملك القدوس السلام المؤمن المهيمن...( سوره حشر آيه23 ).
پس در جامعه توحيدي بايد كليه روابط بر مبناي يگانگي خدا باشد ما با سلام ارتباط برقرار مي كنيم و اين ارتباط كثرت جامعه توحيدي را به وحدت تبديل مي كند و نقطه اتصال كثرت خداوند متعال است.
از دلايل مهم ديگر پيرامون جايگاه سلام در روابط اجتماعي اينست كه انسان ها بايد گفتگوها و عواطف روزانه خويش را با نام و ياد خدا برقرار نمايند تا ضمن پايداري استمرار يابد. زيرا هر رابطه اي كه براي خدا نباشد به تفرقه و جدايي منجر خواهد شد.

پيام هاي «سلام»

1-سلام يعني پيام آرامش، صلح و امنيت

در عصر معاصر بسياري از قدرتمندان به ظاهر متمدن جهان سخن از صلح مي رانند و شعار آرامش و امنيت مي دهند اما در عمل به هيچكدام از قواعد آن پايبند نبوده و نمي باشند چون صلح و آرامش واقعي نيازمند باور پايدار و برگرفته از فطرت الهي و مبتني بر نظام آفرينش و مشروعيت يافته از قانون آفريدگار ازلي مي باشد تا بتواند از درون افراد را ملزم به رعايت حدود و مرزهاي صلح و آرامش كند.
اسلام جهت حاكم ساختن صلح و آرامش در جامعه انساني و نفي كدورت ها و كينه توزي ها و سالم سازي محيط زندگي انسانها يك شعار عملي و كاربردي را طراحي و به افراد بشريت هديه مي كند تا در روابط دوگانه و چندگانه خويش آنرا مبادله كنند.
پس سلام يعني پيام افراد جامعه بشري به يكديگر است و معني آن اين است كه شما از دست من ايمن هستيد. حضرت امام علي(ع) مي فرمايند: «والسلام أمانا من المخاوف»سلام براي امنيت از ترس ها. (نهج البلاغه حكمت 252)
در انديشه ديني سلام به مفهوم ارسال پيام صلح و آرامش است كه افراد را به هم مطمئن مي سازد تا به يكديگر ضرر و زياني از بعد جاني، مالي و زباني و غيره نرسانند. پيامبر گرامي اسلام(ص) در توضيح و تبيين زيرساخت اين باور مي فرمايد:
المسلم من سلم الناس من يده و لسانه
مسلمان كسي است كه مردم از دست و زبان او در امان باشند.
لذا مي توان اينگونه به نتيجه رسيد كه سلام نشانه مسلماني است و مسلمان واقعي را بوسيله سلام و رابطه سالم و بدور از ضرر و زيان به ديگران مي توان شناخت حال هركس برخلاف اين فرمول عمل كند بدون ترديد خارج از دايره مسلماني است. امروز در عرصه سياسي جهان اسلام با پشتيباني ابرقدرت ها و نظام سلطه شاهد شكل گيري جريان هاي افراطي است كه با ارائه چهره توأم با خشونت از اسلام و نفي مظاهر مهرورزي و سلام قصد تخريب چهره دين و تزلزل پايه هاي اعتقادي آن در حريم ذهن هواخواهان پاك سيرت جوامع بشري و دينداران جوان را دارند كه بر مبناي روايت فوق الاشاره از رسول اكرم(ص) مي توان به ادعاي مسلماني آنان مشكوك بود.

2) سلام جزئي از حقوق مسلماني

حضرت علي(ع) در بخشنامه اي به تمامي فرمانداران و كارگزاران حكومت اسلامي در بيان منشور حقوقي مسلمانان و اشاره به عنصر مهرورزي در نظام ديني مي فرمايد:
هرگاه به آبادي رسيدي در كنار آب فرود آي و وارد خانه كسي مشو با آرامش و وقار به سوي آنان حركت كن تا در ميان شان قرار گيري به آنها سلام كن و در سلام و تعارف و مهرباني كوتاهي نكن.
يعني ما براي احترام به مسلمانان و حفظ حرمت آنها مكلف به اداي سلام هستيم تا كرامت آنها را ارج بنهيم. پيامبر مكرم(ص) مي فرمايد:
مسلمان بر برادر مسلمان خود پنج حق دارد. تا او را ديدار نمايد به او سلام كند... (نهج الفصاحه ص250) حرمت و حريم انسان در قاموس الهي از آنچنان عظمت و اهميتي برخوردار است كه هيچكس حق تنزل و يا تجاوز به آن را ندارد و بارها در تعاليم ديني تأكيد شده كه حرمت مسلمان از قداست كعبه نيز بيشتر است. لذا اسلام براي حفظ بزرگي، منزلت و كرامت انسانها مسلمانان را مكلف به اداي سلام با كليه جوانب و لوازم آن مي كند.

3) سلام اجازه ورود به حريم ها با گفتن ايجاب و شنيدن قبول

بدون اداي سلام نمي توان اذن ورود به حريم خصوصي افراد بويژه منازل و محل هاي استراحت ديگران را يافت. حضرت رسول گرامي اسلام در اين خصوص به مسلمانان سفارش مي فرمايند:
فأذا دخلتم بيوتا فسلموا اگر در حريم خانه كسي وارد شديد سلام كنيد.
البته منظور اين حديث يك فرمان عام تكليفي در سيره نبوي است كه فرد مسلمان حتي در هنگام ورود به خانه خود نيز بايد به اهل بيت سلام كند. كما اينكه رسول معظم(ص) در هنگام ورود به منزل حضرت فاطمه زهرا(س). ام سلمه و يا امام علي(ع) خود را موظف به اداي سلام مي نمود. در واقع در اينجا تحيت دو جنبه پيدا مي كند هم عاملي براي كسب اذن دخول و هم عبارتي جهت اداي احترام به صاحب خانه. مطابق روايت سلام بنوعي عقد رابطه اي دوجانبه است كه مستلزم ايجاب و قبول مي باشد يعني بدون شنيدن پاسخ مثبت و قبول امكان ورود به حريم منزل كسي را نداريم و اين فرايند نشان از اهميت بالاي حريم و شأن افراد و محيط خانواده در فرهنگ عمومي اسلام دارد.

4) سلام آهنگ بهشتي در دنياي خاكي

سلام بعنوان مؤثرترين ابزار ارتباط نه فقط در اين دنيا داراي كارآيي است بلكه در جهان آخرت نيز خداوند مهربان براي آرامش بخشيدن به قلب بندگان مؤمن بهشتي و برگزيده خود «پيام سلام» را به آنان هديه مي كند. بهشتيان با شنيدن صلاي دلكش سلام طمأنينه و آرامش مي يابند خداوند در قرآن چندين بار به اين امر اشاره نموده است كه نمونه هاي آن عبارتند از:
¤ لايسمعون فيها لغوا الا سلاما و لهم رزقهم فيها بكره و عشيا¤
در آن كلام بيهوده اي جز سلام را نمي شنوند و براي آنها روزي است در صبح و شام (سوره مريم آيه92)
¤ سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار¤
به آنان مي گويند سلام خدا بر شما باد كه صبر پيشه كرديد و چه زيبا است عاقبت و جايگاه شما

5) سلام مهمترين عنصر احترام بزرگان بويژه عالمان

در تعاليم اخلاقي اسلام بزرگداشت بزرگان و نخبگان شايسته همواره از بنيادي ترين سفارش ها بوده و اين امر علاوه بر اينكه در راستاي نهادينه كردن ارزش گذاري به عنصر علم و دانش نيز قداست ها و حرمت ها از سويي عامل ارتباط جامعه با فرهيختگان و قله هاي رفيع علم و معنويت از رهگذر هنجارهاي محترمانه است. نخستين كسي كه از اين رفتار و گفتار نيك در تكريم برگزيدگان بهره جست خداوند متعال بود كه نمونه هاي فراواني را براي آن مي توان در قرآن يافت. در آيه 120 سوره صافات خداوند در ياد نيك حضرت موسي مي فرمايد:
وسلام علي موسي و هارون
سلام بر موسي و هارون كه از بندگان بردبار بودند.
همچنين در بزرگداشت منزلت حضرت عيسي(ع) در سوره مريم(س) مي فرمايد:
سلام عليه يوم ولد و يوم يموت و يوم يبعث حيا
درود خدا بر او باد آن هنگامي كه زاده شد و روزي كه بميرد و روزي كه زنده برانگيخته خواهد شد
در فرهنگ شيعه به نسبت ساير مذاهب مساله سلام به بزرگان علم و دين از برجستگي خاصي برخوردار مي باشد كه مي توان نمودهاي بارز آن را در زيارت نامه ها و آداب ورود به اماكن و مضاجع مقدس جستجو كرد.
ا

پيامدها و نتايج سلام

«سلام» بعنوان زيباترين، پرمحتواترين و موثرترين عامل ارتباط جمعي در ميان انسان ها داراي پيامدها و ثمرات ارزشمند و بسيار گسترده اي در جامعه مي باشد. براي فهم و درك درست اين نتايج نگاهي گذرا به روايات نقل شده از رسول گرامي اسلام(ص) مي اندازيم. ايشان كه اين گونه پيامدهاي سلام را برمي شمرد:

1) ايجاد محبت و تقويت روابط عاطفي

سه چيز محبت دوست را خالص مي كند سلامش كني وقتي او را ديدي در مجلس جاي او را باز كني و او را به بهترين نام هايش بخواني (نهج الفصاحه ص 384)

2) ايجادكننده امنيت و آرامش

سلام درود ملت و حافظ امنيت ذمه ماست (نهج الفصاحه ص 384)

3) تضمين بهشت براي سلام كننده واقعي

سلام را فاش كنيد و اطعام كنيد با خويشاوندان الفت بگيريد و شب در حالي كه مردم در خوابند نماز شب بخوانيد تا به سلامتي وارد بهشت شويد. (نهج الفصاحه ص 383)

4) باعث آمرزش گناهان و بدي ها

از جمله عوامل آمرزش گناهان اداي سلام و نيكو سخن گفتن است. (نهج الفصاحه ص 383)

5) نگهدارنده جمع امت اسلامي (عنصر اعتمادساز

سلام درود ملت و حافظ جمع ماست

6) سبب پاكيزگي از خصلت زشت تكبر

آغازكننده سلام از تكبر بدور است (نهج الفصاحه ص 384)

7) عامل زدودن بيماري حسادت و كينه توزي در جامعه

مرض امت هاي پيشين در شما نفوذ كرده است حسد و دشمني كه سترنده است اما نه سترنده مو بلكه سترنده (تيغ زدن) دين است بخدايي كه جان محمد بكف اوست به بهشت نمي رويد تا مومن شويد و مومن نشويد تا يكديگر را دوست داشته باشيد آيا مي خواهيد شما را به چيزي خبر دهم كه اگر انجام دهيد يكديگر را دوست مي داريد. به همديگر سلام كنيد. (نهج الفصاحه ص 384)

8) كامل كننده ايمان فرد مسلمان

تا سه صفت در بنده اي نباشد ايمان وي كامل نشود صدقه دادن در تنگ دستي و انصاف دادن به ضرر خود و سلام بسيار كردن. (نهج الفصاحه ص384)

9) سبب صله ارحام و رابطه با خويشاوندان

به خويشان نزديكي جوئيد اگرچه بوسيله ي سلام (نهج الفصاحه ص 383)

آداب و چگونگي سلام كردن

سلام بمثابه فرمول روابط جمعي و نيز عامل همگرايي جامعه اسلامي (در بعد روحي و اخلاقي) با داشتن آثار گسترده يقينا بدون توجه به لوازم و رسم آن نمي توان به نتايج مطلوب و دلخواه رسيد.
بزرگان دين بويژه پيامبر گرامي اسلام در خصوص آداب سلام كردن نكات مختلفي را بيان داشته كه ما در اين مقوله مختصر با گردآوري و كنار هم نهادن اين سفارش ها در صدد بيان فرمول منسجم آداب سلام كردن مي باشيم. نمونه هايي از اين نكات ذيلا با بهره گيري از روايات تقديم مي گردد.
¤به همگان سلام كردن و همراه ساختن آن با مصافحه
ديلمي در كتاب ارشاد القلوب روايت كرده است رسول خدا(ص) با فقير و غني يكسان مصافحه مي كرد و دست خود را نمي كشيد تا طرف دست خود را بكشد و به هر كس كه مي رسيد سلام مي كرد (ارشاد القلوب باب32)
¤سبقت گرفتن در سلام
حضرت امام صادق(ع) مي فرمايد: براي آغازگر سلام هفتاد ثواب است
¤افشاي سلام و اظهار علني آن (گفتن با صداي بلند)
سلام از جمله عوامل نفي نفاق و دورويي و كينه در روابط اجتماعي است لذا همواره از بزرگان دين به ما سفارش شده كه سلام را به صداي بلند اظهار كنيم. رسول خدا در اين زمينه مي فرمايد:
سلام را آشكار كنيد تا رشته دوستي شما استوار گردد (نهج الفصاحه ص383)
سلام را آشكار كنيد تا سلامت باشيد (نهج الفصاحه ص383)
¤بدون گفتن سلام وارد مكان نشدن
شيخ صدوق در كتاب فقيه از حضرت اميرالمؤمنين(ع) پيرامون سنت رسول خدا(ص) مي فرمايد:
پيامبر براي ورود به منزل ديگران سه بار سلام مي داد اگر جواب مي شنيد داخل مي شد وگرنه برمي گشت (كتاب الفقيه صدوق ص88)
¤سلام قبل از طرح هر خواسته اي
سلام بر سؤال مقدم است هر كه پيش از سلام سؤال آغاز كرد جواب ندهيد. (نهج الفصاحه ص383)

ثواب و منزلت سلام كننده

در بيان اهميت و جايگاه سلام و در راستاي تشويق مسلمانان به انجام اين امر مهم و براي تقويت ساختار روابط عاطفي آنان اسلام از رهگذر فرمايشات پيشوايان دين به بيان ثواب و پاداش سلام نيز اشاره مي كند تا دينداران را در اجراي مسابقه خيرات تشويق و ترغيب نمايد. در زمينه توضيح ثواب سلام حضرت امام حسين(ع) مي فرمايد:
سلام هفتاد حسنه دارد شصت و نه تا براي آغاز كننده و يك حسنه براي پاسخگو است. پيامبر اكرم(ص) در وجوب و استحباب قبول و ايجاب سلام مي فرمايد:سلام كردن به دلخواه است و جواب آن واجب است. (نهج الفصاحه ص383) همچنين ايشان در بيان وجوب پاسخ دادن به سلام ديگران مي گويد:
سلام را جواب دهيد و از محارم چشم پوشيد و سخن نيكو بگوييد (نهج الفصاحه ص383)
در حديثي ديگر حضرت محمد(ص). بخيل ترين آدم ها را كساني مي داند كه در اداي سلام دچار بخل شده اند و مي فرمايد:بخيل ترين مردم آنكس است كه از سلام دادن بخل مي ورزد. (نهج الفصاحه ص384) پاسخ سلام بايد چگونه باشد:
قرآن كريم به عموم مسلمانان تأكيد مي كند اگر كسي به شما سلام داد بايد به شيوه و شكل بهتري او را پاسخ گوييد تا بر اين اساس مسلمانان را به تعميق روابط اجتماعي ترغيب نمايد.
هرگاه كسي به شما سلام و تحيت گفت شما نيز بايد تحيتي بهتر از آن و يا نظير آن را پاسخ دهيد زيرا خدا به حساب هر نيك و بدي كاملا خواهد رسيد. (نساء-85)