شاگردان امام صادق (علیه السلام)-بخش دوم

پيش‏تر در بخش مناقب آن حضرت، نقل كرديم كه شمار راويانى كه از وى حديث روايت كرده‏اند چهار هزار تن بوده است. در مقدمات اين كتاب نيز سخن طبرسى را در كتاب اعلام الورى ذكر كرديم كه گفته بود: گروه كثيرى نقل كرده‏اند كه تنها چهار هزار نفر از برجستگان علم و دانش، از آن حضرت روايت مى‏كردند. محقق نيز در كتاب خود به نام معتبر مى‏نويسد: نزديك به چهار هزار نفر از وى روايت كرده‏اند و در اثر تعليم آن حضرت عده زيادى از فقهاى برجسته پديد آمدند. كسانى مانند زرارة بن اعين و برادرانش بكير و حمران و جميل بن صالح و جميل بن دراج و محمد بن مسلم و بريد بن معاويه و هشام بن حكم و ابو بصير و عبيد الله و محمد و عمران و عبد الله بن سنان و ابو الصباح كنانى و بسيارى ديگر از بزرگان دانشمند در زمره شاگردان او بودند. شهيد نيز در كتاب ذكرى گويد: چهار هزار تن از اهالى عراق و حجاز و خراسان و شام، جزو اصحاب معروف امام صادق (ع) بودند. ابن غضايرى، طى مستدركى كه بر كتاب ابن عقده زده است، نام كسان ديگرى را بر اين چهار هزار تن افزوده است.
محمد بن طلحه شافعى در مطالب السوول گويد: از امام صادق (ع) حديث نقل شده و گروهى از بزرگان پيشوايان و دانشمندان همچون يحيى بن سعيد انصارى و ابن جريح و مالك بن انس و سفيان ثورى و ابن عينيه و ابو حنيفه و شعبه و ايوب سختيانى و عده‏اى ديگر، از محضر آن حضرت بهره‏ها برده و آن را شرافت و فضيلتى براى خود محسوب كرده‏اند. همچنين از ديگر شاگردان آن حضرت بايد جابر بن حيان كوفى را نام برد.
ابو نعيم اصفهانى در حلية الاولياء مى‏نويسد: گروهى از تابعين از جعفر (ع) روايت كردند. از جمله آنان يحيى بن سعيد انصارى و ايوب سختيانى و ابان بن تغلب و ابو عمرو بن علاء و يزيد بن عبد الله بن هاد را مى‏توان نام برد. و از ائمه و بزرگان مسلمانان، كسانى مانند مالك بن انس و شعبة بن حجاج و سفيان ثورى و ابن جريح و عبد الله بن عمر و روح بن قاسم و سفيان بن عينيه و سليمان بن بلال و اسماعيل بن جعفر و حاتم بن اسماعيل و عبد العزيز بن مختار و وهب بن خالد و در طبقه بعد، ابراهيم بن طهمان از مكتب آن حضرت كسب فيض كرده‏اند.
مسلم بن حجاج نيز در صحيح خود، احاديثى از امام صادق (ع) نقل كرده و به حديث آن حضرت استناد جسته است. سپس حديث ديگرى آورده كه در سلسله راويان آن آمده است: جعفر بن محمد از پدرش از جابر اين حديث را نقل كرده است. سپس گويد اين حديث صحيح و ثابت است و مسلم در صحيح خود آن را نقل كرد. سپس احاديث ديگرى آورده كه نام جعفر بن محمد (ع) در سلسله اسناد آنها به چشم مى‏خورد. ما به مناسبت‏به برخى از اين احاديث اشاره كرده‏ايم و براى دورى از درازى كلام، از ذكر بسيارى از آنها امتناع ورزيده‏ايم.
ابن شهر آشوب در مناقب گويد: غير از ابو نعيم، مالك و شافعى و حسن بن صالح و ابو ايوب سجستانى و عمرو بن دينار و احمد بن حنبل، از آن حضرت روايت كرده‏اند. سيف الدوله عبد الحميد مالكى، قاضى كوفه از مالك پرسيد. پس او را توصيف كرد و گفت: او از كسانى است كه در مكتب امام صادق (ع) پرورش يافته است. ابن شهر آشوب گويد: مالك در بسيارى از موارد ادعا مى‏كرد كه روايات را شخصا از امام شنيده است و بعضى اوقات مى‏گفت: راوى موثق و بسيار معتمد، جعفر بن محمد برايم اين گونه حديث نقل كرد. ابن شهر آشوب گويد: ابو عبد الله رامش اقرى گويد: ابو حنيفه يكى از شاگردان امام صادق (ع) بود و مادرش نيز از همسران آن حضرت بود. محمد بن حسن شيبانى نيز از شاگردان امام صادق (ع) بود و به همين خاطر بنى عباس آن دو را حرمت نمى‏داشتند. ابن شهر آشوب گويد: ابو يزيد بسطامى طيفور سقا نيز از خدمتگزاران امام صادق (ع) بود و مدت سيزده سال سقايت و خدمتگزارى آن حضرت را بر عهده داشت (1) .
ابو جعفر طوسى گويد: ابراهيم بن ادهم و مالك بن دينار از غلامان امام صادق (ع) بودند.
ابن حجر در صواعق مى‏نويسد: امامان بزرگى مانند يحيى بن سعيد، ابن جريح، مالك، سفيان عينيه، سفيان ثورى، ابو حنيفه، شعبه و ايوب سختيانى از امام صادق (ع) روايت كرده‏اند.
در كتاب النصايح الكافية آمده است: مؤلفان صحاح سته جز بخارى در كتاب خود به امام جعفر صادق (ع) استناد كرده‏اند. البته پيش از اين منابع اخذ روايت‏بخارى از افرادى مانند مروان بن حكم و عمران بن حطان و حريز بن عثمان رحبى را نقل كرديم. مروان بن حكم كسى بود كه به حسن بن على (ع) گفت: شما اهل بيت نفرين شدگانيد. و عمران بن حطان خارجى گوينده همان ابيات معروفى است كه طى آنها ابن ملجم را ستود و على بن ابى طالب (ع) را به باد ناسزا گرفت. و حريز بن عثمان رحبى همان كسى است كه بنا به نقل مؤلف تهذيب، به على (ع) دشنام و ناسزا مى‏گفت. آنگاه مؤلف النصايح الكافية گويد: نمونه چنين رواياتى بسيارند اما نام اين سه تن به عنوان نمونه ذكر گرديد تا معلوم شود راويان صحيح بخارى، كه آن را صحيح‏ترين كتاب حديث مى‏دانند، از سنخ چه كسانى‏اند. وى سپس اشعارى هم در اين باره سروده است. . .

فرزندان امام صادق (علیه السلام) كه از وى روايت كرده‏اند

حافظ عبد العزيز بن اخضر جنابذى در كتاب خود موسوم به معالم العترة الطاهره نوشته است: روايت‏شده كه از فرزندان امام صادق (ع) ، موسى، محمد، اسماعيل و اسحاق از آن حضرت روايت مى‏كرده‏اند. آنگاه وى از هر يك از آنها حديثى نقل كرده است.
موسى بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش على بن ابى طالب نقل كرده است كه: پيامبر (ص) دست‏حسن و حسين را بگرفت و سپس فرمود: هر كس مرا دوست‏بدارد و اين دو و پدر و مادرشان را نيز دوست‏بدارد، در روز قيامت در مكان و جايگاه من همراهم خواهد بود.
محمد بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش از جابر نقل كرده است كه: پيامبر در حج و عمره لبيك مى‏گفت.
اسماعيل بن جعفر از پدرش جعفر بن محمد از پدرش از جدش از پدرش على بن ابى طالب (ع) نقل كرده است كه پيامبر (ص) فرمود: از نكويى اسلام مرد آن است كه آنچه را كه بدو سود نمى‏رساند واگذارد.
اسحاق بن جعفر از جعفر بن محمد روايتى را كه در باب برخورد امام صادق (ع) با منصور خليفه عباسى آورديم، نقل كرده است.
در مناقب ابن شهر آشوب گفته شده است: دربان آن حضرت محمد بن سنان بود و همه بر تصديق شش تن از فقهاى دست پرورده امام صادق (ع) اتفاق كرده‏اند. آن شش تن عبارتند از: جميل بن دراج، عبد الله بن مسكان، عبد الله بن بكير، حماد بن عيسى، حماد بن عثمان و ابان بن عثمان و كسانى از تابعين كه جزو اصحاب آن حضرت بودند عبارتند از: اسماعيل بن عبد الرحمن كوفى، عبد الله بن حسن بن حسن بن على. و از خواص اصحاب آن حضرت مى‏توان معاوية بن عمار مولاى بنى دهن، محله‏اى از بجيله، زيد شحام، عبد الله بن ابى يعفور، ابو جعفر محمد بن على بن نعمان احول، ابو الفضل سدير بن حكيم، عبد السلام بن عبد الرحمن، جابر بن يزيد جعفى، ابو حمزه ثمالى، ثابت‏بن دينار، مفضل بن قيس بن رمانه، مفضل بن عمر جعفى، نوفل بن حارث بن عبد المطلب، ميسرة بن عبد العزيز، عبد الله بن عجلان، جابر مكفوف، ابو داود مسترق، ابراهيم بن مهزم اسدى، بسام صيرفى، سليمان بن مهران، ابو محمد اسدى آزادشدگان اعمش، ابو خالد قماط، ثعلبه بن ميمون ابو بكر حضرمى، حسن بن زياد، عبد الرحمن بن عبد العزيز انصارى از فرزندان ابو امامه سفيان بن عيينة بن ابى عمران هلالى، عبد العزيز بن ابو حازم، سلمة بن دينار مدنى، را ياد كرد. همچنين از آزاد شدگان آن حضرت بايد از معتب، مسلم و مصادف نام برد.

پى‏نوشت:

1 - در كتاب مجالس المومنين آمده است كه امام صادق (ع) در سال 148 هجرى و ابو يزيد بسطامى در 261 - هجرى به‏درود حيات گفته‏اند. چنان كه ملاحظه مى‏شود ميان اين دو تاريخ چيزى در حدود 113 سال فاصله است و حال آنكه گفته‏اند ابو يزيد بيش از هشتاد سال عمر نكرده مى‏توان با استناد به قول معجم البلدان ميان اين دو قول را چنين جمع كرد كه دو نفر به اسم با يزيد بوده‏اند يكى بزرگ‏تر و ديگرى كوچك‏تر و آن كه امام صادق (ع) را خدمت مى‏كرده با يزيد اكبر و آن كه در سال 261 هجرى وفات يافته، با يزيد اصغر بوده است. (مؤلف).