انگلستان به عنوان تنها قدرت در ایران

پایان جنگ جهانی اول نقطه ی عطفی در روابط انگلستان و روسیه ی شوروی پدید آورد. انگلستان پس از پیروزی، تنها کشوری بود که با وجود تحمل خسارات ناشی از درگیری در جنگ و عواقب اقتصادی و سیاسی از آن توانست موقعیت خویش را در خاورمیانه تقویت کند؛ چرا که در اروپا، آلمان مغلوب، از نظر اقتصادی و نظامی به کلی در هم شکسته بود و در آسیا روسیه ی تزاری بعد از انقلاب اکتبر 1917م. «1296 ش.» دیگر به صورت رقیب خطرناک وجود خارجی نداشت. بدین ترتیب انگلستان به صورت تنها ابر قدرت فارغ از هر گونه رقابتی، زمینه را برای اجرای مقاصد استعماری خویش در خاورمیانه و به خصوص در ایران مناسب یافت. اکنون به نظر می رسید که موقع مناسب جهت جامه ی عمل پوشانیدن به نقشه ی لرد کرزون(1) فرا رسیده باشد. کرزون نقشه ی ایجاد یک امپراطور انگلستان را در سر می پروراند که از مدیترانه تا سنگاپور گسترش یافته باشد. در سلسله ممالکی که می بایستی بدین منظور زیر یوغ این امپراطوری درآیند ایران به عنوان مهم ترین و در عین حال نامطمئن ترین حلقه ی پیوند این ممالک فکر او را به خود مشغول کرده بود. در حالی که انگلستان توانسته بود عراق و فلسطین را بعد از جنگ به آسانی به چنگ آورد، ایران هنوز حلقه ی گمشده ی این زنجیر بود. به منظور تحت سلطه در آوردن کامل ایران سفیر انگلستان در عراق به نام سرپرسی کوکس(2) از بغداد به تهران فرستاده شد و این او بود که قرار داد نهم اوت 1919 م. «18 مرداد 1298 ش.» را طرح ریزی و به امضای دولت ایران رسانید «شخص مزبور در بین راه با شیخ خزعل قرار داد تحت الحمایگی امضاء نمود و خوزستان را که همه ی منابع عظیم نفتی ایران در آن قرار دارد، به صورت تحت الحمایه انگلستان و سرزمینی مستقل به رسمیت شناخت». طبق این قرار داد ایران از نظر نظامی، اقتصادی و سیاسی تحت کنترل کامل انگلستان قرار می گرفت و به طور خلاصه به صورت یک کشور مستعمره ی انگلستان در می آمد. طبق این قرار داد دولت انگلستان به خصوص در امور زیر اختیار تام می یافت:

1. مشاورانی برای وزارت خانه های مختلف انتخاب کند.
2. افسران لازم و تسلیحات نظامی مورد نیاز ارتش ایران را تهیه و یک کمیته ی نظامی، برای انجام رفورم در ارتش تشکیل دهد.
3. به دولت ایران در مورد توسعه ی راه ها کمک کند.
4. گمرک ایران را در اختیار بگیرد.

خوشبختانه به علت تأثیر مستقیم تحولات بین الملل بر اوضاع داخلی ایران و مخالفت آزادی خواهان، این قرار داد به تصویب مجلس نرسید و در نتیجه به اجرا گذارده نشد.

پی نوشت

1 . Lord Curzon لرد کرزون 1925 – 1859 م. «1304 – 1238 ش.» سیاستمدار انگلیسی که ضمن تصدی مقام های متعدد در مستعمره ی هندوستان در سال 1919م. «1298 ش.» وزیر امور خارجه ی انگلستان گردید.
2 . Sir Percy Cox