آثار استغفار و توبه
نويسنده:نفیسه فقیهی مقدس
منبع:روزنامه كيهان
منبع:روزنامه كيهان
توبه، بازگشت از گناه و استغفار و جبران گناه است. انسان به دليل آزادي و اختيار و نيز نفس اماره، شيطان، غفلت و... دائم در معرض خطا و گناه قرار دارد . اما مؤمنان و عاقلان چنانچه به هر دليل (سهواً يا غفلتاً) آلوده به گناه شوند، سريعاً به خود مي آيند و با توبه و انابه و جبران خطاهاي گذشته، وجود خويش را از آثار گناه مبرا و پاك مي سازند. اين مقاله نگاهي اجمالي به: توبه و استغفار و آثار توبه دارد. مطلب را با هم ازنظر مي گذرانيم.
«يا ايهاالذين امنوا توبوا الي الله توبه نصوحا عسي ربكم أن يكفر عنكم سيئاتكم» (1)اي كساني كه ايمان آورده ايد! به سوي خدا توبه كنيد! توبه اي خالص، اميد است پروردگارتان گناهان شما را بپوشاند...
آيه شريفه اي كه پيش تر به آن اشاره شد مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است: اما در اينكه توبه نصوح چيست؟ تفسيرهاي زيادي شده است كه ما به ذكر يك روايت از پيامبر اكرم(ص) در اين زمينه اكتفا مي كنيم:
هنگامي كه معاذبن جبل درباره «توبه نصوح» از پيامبر سؤال كرد، در پاسخ فرمود: «ان يتوب التائب ثم لا يرجع في الذنب كما لايعود اللبن في الضرع: آن است كه شخص توبه كننده به هيچوجه بازگشت به گناه نكند آنچنانكه شير به پستان هرگز باز نمي گردد.
آنچه در مجموع مي توان با توجه به معناي لغوي و تفاسير استفاده كرد اين است كه مراد از توبه نصوح؛ توبه اي كامل و واقعي است و چنان است كه راهي براي بازگشت به گناه در انسان باقي نمي گذارد.(3)
قرآن كريم در يك خطاب عمومي مي فرمايد: «... و توبوا الي الله جميعا ايها المؤمنون لعلكم تفلحون»؛ (4)اي مؤمنان؛ همه به سوي درگاه الهي توبه كنيد باشد كه رستگار شويد.
از آن جا كه انسان همواره در معرض گناهان و وسوسه هاي شيطاني قرار دارد و گاه در اثر غفلت ممكن است دچار لغزش و خطا شود؛ توجه به خدا و توبه به درگاه الهي نقش مهمي در جبران آلودگي ها دارد. البته بايد توجه داشت گناهان انبياء و اوصياء مثل گناهان ما نيست، گناهان ما ترك واجب و انجام محرمات است، ولي گناه آنها غفلت هاي آني ازياد خدا و اشتغال به مباحات است و لذا در حديث آمده است: «ان حسنات الابرار سيئات المقربين»؛ همانا نيكي هاي نيكوكاران، گناهان مقربين است و از اينجا روشن مي شود كه اعتراف انبياء و ائمه(ع) به گناه، گريه و زاري ايشان به خاطر انجام محرمات الهي نيست بلكه استغفار و توبه آنها از غفلت ها و اشتغال به مباحات مي باشد و لذا جريمه آنها با جريمه ما فرق دارد؛ جريمه ما آتش جهنم و محروميت از نعم الهي است و جريمه آنها محروميت از اجر و پاداش زياد مي باشد. (5)
«انما التوبه علي الله للذين يعملون السوء بجهاله ثم يتوبون من قريب»...(6)
خداوند توبه كساني را مي پذيرد كه از روي ناداني عمل زشتي مرتكب شده و فوري توبه كنند...
و در روايات نيز اين مسئله بيان شده است:
پيامبر گرامي اسلام(ص) مي فرمايد: بنده به حسنات و كارهاي نيك توجه دارد آن را انجام مي دهد، پس اگر انجام نداد، خداوند به خاطر حسن نيت او برايش حسنه مي نويسد و اگر عمل نيك را انجام دهد، خداوند براي او ده حسنه مي نويسد، و بنده توجه به گناه دارد كه آن را انجام دهد، پس اگر گناه نكرد براي او چيزي نوشته نمي شود و اگر عمل گناه را انجام داد، 7 ساعت به او مهلت داده مي شود و صاحب حسنات به صاحب سيئات مي گويد: عجله نكن؛ اميد است حسنه و كار نيكي بياورد تا با آن گناه محو شود زيرا خداوند فرموده است: «همانا حسنات سيئات را پاك مي كند» يا استغفار و طلب آمرزش كند.
پس اگر استغفار كند، چيزي بر او نوشته نمي شود، و اگر 7 ساعت بر او بگذرد و عمل نيكي بدنبال آن نياورد يا استغفار نكند، صاحب حسنات به صاحب سيئات مي گويد: «بنويس براي اين بدبخت محروم از رحمت خدا» (7)
در اين جا سؤالي مطرح مي شود كه امر به فوريت توبه براي چيست؟ با توجه به اينكه خداوند «غافر الذنب و قابل التوب» است و هميشه توبه بندگان را مي پذيرد: «و هو الذي يقبل التوبه عن عباده»(8) پس چرا به فوريت توبه امر شده است؟
پاسخ: هرچند در روايات آمده است كه هركس قبل از رسيدن مرگ و پيش از ديدن مرگ توبه كند توبه اش مقبول مي باشد، ولي طبق بيان صريح قرآن كريم توبه هنگام مرگ قابل قبول نمي باشد. «وليست التوبه للذين يعملون السيئات حتي اذا حضر احدهم الموت قال اني تبت الان»؛(9) توبه براي كساني نيست كه تمام عمر بدي مي كنند تا زماني مرگ يكي از آنها فرارسد در آنحال مي گويد: الآن توبه كردم.
مرحوم علامه مي فرمايد: علت عدم قبول اين گونه توبه آن است كه يأس از زندگي و ترس قيامت او را به توبه و ندامت مجبور كرده و وقتي كه نه حيات دنيوي هست و نه عمل خيري، توبه و رجوع واقعيت نخواهد داشت يعني در آن موقع توبه و برگشت حقيقي نيست.
و از سوي ديگر زمان مرگ براي هيچ انساني مشخص نيست، چه بسا ناگهان مرگ انسان فرارسد و توبه نكرده باشد؛ لذا انسان همواره بايد به فكر توبه و استغفار و بازگشت از گناهان خويش باشد، مبادا كه مرگ به او فرصت محو گناه را ندهد.
علاوه برآن، تأخير توبه و انباشته شدن گناهان، مانند چركي است كه در طول زمان انباشته شده، به آساني قابل زوال نمي باشد. بنابراين به تأخير انداختن توبه علاوه بر آن كه روح انسان را آلوده مي كند، و زمينه براي تكرار گناه و ارتكاب گناهان ديگري فراهم مي سازد؛ ممكن است هيچ گاه توفيق توبه به دست نيايد.
حضرت علي(ع) مي فرمايد: توبه پشيماني قلب و استغفار با زبان است.
به بيان ديگر؛ استغفار و طلب بخشش از درگاه الهي يكي از مراحل توبه واقعي است كه انسان همراه با حالت پشيماني از گناهان از خداوند درخواست عفو و بخشش مي كند.
در سوره هود، «استغفار» و «توبه» همراه يكديگر آمده است: «وأن استغفروا ربكم ثم توبوا اليه...» (هود/3)؛ از گناهان خويش استغفار كنيد و به سوي او باز گرديد. توجه به اين مطلب هم لازم است كه براي تحقق توبه و بازگشت بسوي پروردگار طلب بخشش گناهان و استغفار ضروري است و در حقيقت با بررسي دقيق آيه به همين معنا مي رسيم كه يكي از مراحل توبه واقعي، درخواست عفو و بخشش گناهان از درگاه حضرت دوست مي باشد و خلاصه اينكه استغفار ترجمان روح توبه است.
در روايتي از امام باقر (ع) نقل شده است كه آن حضرت فرمود:«التائب من الذنب كمن لاذنب له» تائب چون كسي است كه گناه نكرده است.
با دقت در آيات قرآن كريم اين پاسخ بدست مي آيد كه در هيچ زمان و در هيچ حالي، جاي نااميدي و مايوس شدن از درگاه الهي نمي باشد و رحمت واسعه الهي همواره شامل حال بندگان و به خصوص مومنان مي باشد. قرآن كريم در اين باره مي فرمايد: «قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله يغفر الذنوب جميعا»؛ بگو؛ اي بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نااميد نشويد كه خداوند همه گناهان را مي آمرزد.
اين آيه يكي از اميدبخش ترين آيات قرآن نسبت به گناهكاران است، شمول و گستردگي آن به حدي است كه طبق روايتي امير مومنان علي(ع) فرمود: در تمام قرآن آيه اي وسيعتر از اين آيه نيست. از «ثوبان» غلام رسول خدا(ع) نيز نقل شده كه حضرت فرمود: دوست ندارم دنيا و آنچه را در اوست به جاي اين آيه براي من باشد.
از آيه شريفه استفاده مي شود گنهكاران در هر مرحله اي و با هر نوع گناهي از درياي بيكران رحمت الهي نوميد نباشند؛ چرا او بخشنده و آمرزنده و رحيم است.
اين نكته قابل ذكر است كه هر چند در اين آيات و روايات، به انسان نويد بخشايش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مومن بايد همواره با بكار بستن تعاليم روحبخش قرآن، راه رشد، تعالي را براي خود فراهم سازد؛ چرا كه ايمان واقعي به انسان جرات عصيان پروردگار را نمي دهد.
گناه به هر حال اثرات خود را مي گذارد و حتي در صورت محو آثار نيز، انسان از آن كمالاتي كه با تقوا و انجام اعمال صالح مي توانسته انجام دهد محروم مي ماند و اين با هيچ چيز قابل جبران نمي باشد.
سه گروه از شر ابليس و لشكريان او درامانند، كساني كه به ياد خداوند هستند، كساني كه از ترس خدا گريه مي كنند و كساني كه در سحرگاهان استغفار مي كنند.
ضرورت و اهميت بحث
هرچند خداوند كريم در جاي جاي قرآن دستوراتي درباره «خودسازي»، «تقوا»، «مراقبه و محاسبه» «ياد خدا و دوري از شيطان»... براي رشد، كمال و رسيدن به سعادت ابدي و حيات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوي ديگر بخاطر زندگي انسان در دنياي ماده و ماديات و وجود دشمنان سرسختي چون شياطين، نفس اماره، جهالت، شهوات،... گاه پرده بر روي انديشه انسان افكنده شده و در پي تبعيت از آنها و ارتكاب گناه و معاصي زمينه سقوط و بدبختي او فراهم مي شود.اينجاست كه خداوند حكيم براي نجات انسان از ورطه تباهي، «باب توبه و استغفار» را به روي بندگان خويش گشوده و آنها را به پشيماني و طلب بخشش دعوت مي كند تا راه براي بازگشت انسان فريب خورده باز باشد و با اميدواري به لطف و رحمت بيكران الهي بارديگر براي تعالي روح خويش تلاش كند، و براين اساس در آيات و روايات فراواني انسان را به توبه و استغفار فرامي خواند:«يا ايهاالذين امنوا توبوا الي الله توبه نصوحا عسي ربكم أن يكفر عنكم سيئاتكم» (1)اي كساني كه ايمان آورده ايد! به سوي خدا توبه كنيد! توبه اي خالص، اميد است پروردگارتان گناهان شما را بپوشاند...
مفهوم توبه
«توبه»: ترك گناه به زيباترين وجه و رساترين عذرخواهي مي باشد؛ و در اصطلاح شرع يعني ترك گناه به سبب قبيح بودن آن و پشيماني نسبت به آنچه از دستش رفته و جبران اعمالي كه ازدست داده است.(2)آيه شريفه اي كه پيش تر به آن اشاره شد مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است: اما در اينكه توبه نصوح چيست؟ تفسيرهاي زيادي شده است كه ما به ذكر يك روايت از پيامبر اكرم(ص) در اين زمينه اكتفا مي كنيم:
هنگامي كه معاذبن جبل درباره «توبه نصوح» از پيامبر سؤال كرد، در پاسخ فرمود: «ان يتوب التائب ثم لا يرجع في الذنب كما لايعود اللبن في الضرع: آن است كه شخص توبه كننده به هيچوجه بازگشت به گناه نكند آنچنانكه شير به پستان هرگز باز نمي گردد.
آنچه در مجموع مي توان با توجه به معناي لغوي و تفاسير استفاده كرد اين است كه مراد از توبه نصوح؛ توبه اي كامل و واقعي است و چنان است كه راهي براي بازگشت به گناه در انسان باقي نمي گذارد.(3)
عموميت دعوت الهي
وجوب توبه نسبت به همه اشخاص در تمام حالات عموميت دارد، به طوري كه اين موضوع در آيات و روايات به وضوح قابل استفاده است.قرآن كريم در يك خطاب عمومي مي فرمايد: «... و توبوا الي الله جميعا ايها المؤمنون لعلكم تفلحون»؛ (4)اي مؤمنان؛ همه به سوي درگاه الهي توبه كنيد باشد كه رستگار شويد.
از آن جا كه انسان همواره در معرض گناهان و وسوسه هاي شيطاني قرار دارد و گاه در اثر غفلت ممكن است دچار لغزش و خطا شود؛ توجه به خدا و توبه به درگاه الهي نقش مهمي در جبران آلودگي ها دارد. البته بايد توجه داشت گناهان انبياء و اوصياء مثل گناهان ما نيست، گناهان ما ترك واجب و انجام محرمات است، ولي گناه آنها غفلت هاي آني ازياد خدا و اشتغال به مباحات است و لذا در حديث آمده است: «ان حسنات الابرار سيئات المقربين»؛ همانا نيكي هاي نيكوكاران، گناهان مقربين است و از اينجا روشن مي شود كه اعتراف انبياء و ائمه(ع) به گناه، گريه و زاري ايشان به خاطر انجام محرمات الهي نيست بلكه استغفار و توبه آنها از غفلت ها و اشتغال به مباحات مي باشد و لذا جريمه آنها با جريمه ما فرق دارد؛ جريمه ما آتش جهنم و محروميت از نعم الهي است و جريمه آنها محروميت از اجر و پاداش زياد مي باشد. (5)
فوريت توبه
بدون شك توبه امري است كه بايد فوري انجام شود تا گناهي از انسان صادر شد، قبل از آنكه آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن غيرممكن گردد، پشيماني و توبه ضرورت دارد. قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد:«انما التوبه علي الله للذين يعملون السوء بجهاله ثم يتوبون من قريب»...(6)
خداوند توبه كساني را مي پذيرد كه از روي ناداني عمل زشتي مرتكب شده و فوري توبه كنند...
و در روايات نيز اين مسئله بيان شده است:
پيامبر گرامي اسلام(ص) مي فرمايد: بنده به حسنات و كارهاي نيك توجه دارد آن را انجام مي دهد، پس اگر انجام نداد، خداوند به خاطر حسن نيت او برايش حسنه مي نويسد و اگر عمل نيك را انجام دهد، خداوند براي او ده حسنه مي نويسد، و بنده توجه به گناه دارد كه آن را انجام دهد، پس اگر گناه نكرد براي او چيزي نوشته نمي شود و اگر عمل گناه را انجام داد، 7 ساعت به او مهلت داده مي شود و صاحب حسنات به صاحب سيئات مي گويد: عجله نكن؛ اميد است حسنه و كار نيكي بياورد تا با آن گناه محو شود زيرا خداوند فرموده است: «همانا حسنات سيئات را پاك مي كند» يا استغفار و طلب آمرزش كند.
پس اگر استغفار كند، چيزي بر او نوشته نمي شود، و اگر 7 ساعت بر او بگذرد و عمل نيكي بدنبال آن نياورد يا استغفار نكند، صاحب حسنات به صاحب سيئات مي گويد: «بنويس براي اين بدبخت محروم از رحمت خدا» (7)
در اين جا سؤالي مطرح مي شود كه امر به فوريت توبه براي چيست؟ با توجه به اينكه خداوند «غافر الذنب و قابل التوب» است و هميشه توبه بندگان را مي پذيرد: «و هو الذي يقبل التوبه عن عباده»(8) پس چرا به فوريت توبه امر شده است؟
پاسخ: هرچند در روايات آمده است كه هركس قبل از رسيدن مرگ و پيش از ديدن مرگ توبه كند توبه اش مقبول مي باشد، ولي طبق بيان صريح قرآن كريم توبه هنگام مرگ قابل قبول نمي باشد. «وليست التوبه للذين يعملون السيئات حتي اذا حضر احدهم الموت قال اني تبت الان»؛(9) توبه براي كساني نيست كه تمام عمر بدي مي كنند تا زماني مرگ يكي از آنها فرارسد در آنحال مي گويد: الآن توبه كردم.
مرحوم علامه مي فرمايد: علت عدم قبول اين گونه توبه آن است كه يأس از زندگي و ترس قيامت او را به توبه و ندامت مجبور كرده و وقتي كه نه حيات دنيوي هست و نه عمل خيري، توبه و رجوع واقعيت نخواهد داشت يعني در آن موقع توبه و برگشت حقيقي نيست.
و از سوي ديگر زمان مرگ براي هيچ انساني مشخص نيست، چه بسا ناگهان مرگ انسان فرارسد و توبه نكرده باشد؛ لذا انسان همواره بايد به فكر توبه و استغفار و بازگشت از گناهان خويش باشد، مبادا كه مرگ به او فرصت محو گناه را ندهد.
علاوه برآن، تأخير توبه و انباشته شدن گناهان، مانند چركي است كه در طول زمان انباشته شده، به آساني قابل زوال نمي باشد. بنابراين به تأخير انداختن توبه علاوه بر آن كه روح انسان را آلوده مي كند، و زمينه براي تكرار گناه و ارتكاب گناهان ديگري فراهم مي سازد؛ ممكن است هيچ گاه توفيق توبه به دست نيايد.
رابطه توبه و استغفار
در آيات فراواني از قرآن كريم امر به «استغفار» و «توبه» شده است؛ توبه حقيقتي است قلبي كه همان پشيماني از گناه و عزم ترك آن مي باشد و ظهور اين توبه به طلب غفران و آمرزش مي باشد.حضرت علي(ع) مي فرمايد: توبه پشيماني قلب و استغفار با زبان است.
به بيان ديگر؛ استغفار و طلب بخشش از درگاه الهي يكي از مراحل توبه واقعي است كه انسان همراه با حالت پشيماني از گناهان از خداوند درخواست عفو و بخشش مي كند.
در سوره هود، «استغفار» و «توبه» همراه يكديگر آمده است: «وأن استغفروا ربكم ثم توبوا اليه...» (هود/3)؛ از گناهان خويش استغفار كنيد و به سوي او باز گرديد. توجه به اين مطلب هم لازم است كه براي تحقق توبه و بازگشت بسوي پروردگار طلب بخشش گناهان و استغفار ضروري است و در حقيقت با بررسي دقيق آيه به همين معنا مي رسيم كه يكي از مراحل توبه واقعي، درخواست عفو و بخشش گناهان از درگاه حضرت دوست مي باشد و خلاصه اينكه استغفار ترجمان روح توبه است.
آثار توبه و استغفار
آثار و بركات توبه و استغفار هم از جهت معنوي و هم از جنبه مادي قابل بررسي است كه در اينجا به برخي از آثار معنوي آن اشاره مي شود:1- رحمت و مغفرت:
«و من يعمل سوءا او يظلم نفسه ثم يستغفر الله يجدالله غفورا رحيما» ؛ هر كس گناهي كرده باشد يا به خودش ظلم كند پس استغفار كند خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.در روايتي از امام باقر (ع) نقل شده است كه آن حضرت فرمود:«التائب من الذنب كمن لاذنب له» تائب چون كسي است كه گناه نكرده است.
2- گستردگي رحمت و مغفرت الهي
با وجود اين كه خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده قبول و آمرزش گناهان را داده است، اما باز جاي يك سوال باقي مي ماند كه خداوند تا چه حد گناهان را مي بخشد؟ چه بسا سنگيني بار گناهان تا آنجا باشد كه انسان اميد عفو و بخشش الهي را در خود نبيند!با دقت در آيات قرآن كريم اين پاسخ بدست مي آيد كه در هيچ زمان و در هيچ حالي، جاي نااميدي و مايوس شدن از درگاه الهي نمي باشد و رحمت واسعه الهي همواره شامل حال بندگان و به خصوص مومنان مي باشد. قرآن كريم در اين باره مي فرمايد: «قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله يغفر الذنوب جميعا»؛ بگو؛ اي بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نااميد نشويد كه خداوند همه گناهان را مي آمرزد.
اين آيه يكي از اميدبخش ترين آيات قرآن نسبت به گناهكاران است، شمول و گستردگي آن به حدي است كه طبق روايتي امير مومنان علي(ع) فرمود: در تمام قرآن آيه اي وسيعتر از اين آيه نيست. از «ثوبان» غلام رسول خدا(ع) نيز نقل شده كه حضرت فرمود: دوست ندارم دنيا و آنچه را در اوست به جاي اين آيه براي من باشد.
از آيه شريفه استفاده مي شود گنهكاران در هر مرحله اي و با هر نوع گناهي از درياي بيكران رحمت الهي نوميد نباشند؛ چرا او بخشنده و آمرزنده و رحيم است.
اين نكته قابل ذكر است كه هر چند در اين آيات و روايات، به انسان نويد بخشايش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مومن بايد همواره با بكار بستن تعاليم روحبخش قرآن، راه رشد، تعالي را براي خود فراهم سازد؛ چرا كه ايمان واقعي به انسان جرات عصيان پروردگار را نمي دهد.
گناه به هر حال اثرات خود را مي گذارد و حتي در صورت محو آثار نيز، انسان از آن كمالاتي كه با تقوا و انجام اعمال صالح مي توانسته انجام دهد محروم مي ماند و اين با هيچ چيز قابل جبران نمي باشد.
3- تنوير و صفاي دل:
توبه و استغفار نقش به سزايي در شستشوي روح و صفاي دل دارد. پيامبر عظيم الشان اسلام(ص) مي فرمايد:«قلوب آدميان همانند فلزات به زنگار ويژه خود مبتلا مي شود پس آنها را بوسيله استغفار و تلاوت قرآن صيقل دهيد».4- امنيت و حفاظت از وسوسه هاي شيطان:
شيطان به عنوان دشمن ديرينه و قسم خورده انسان لحظه اي از وسوسه و برنامه ريزي در جهت گمراهي انسان باز نمي ماند. بنابراين مسلح شدن به سلاح مبارزه و فراگرفتن راه هاي درامان ماندن از شر او، بايد همواره مورد توجه انسان باشد. رسول گرامي اسلام(ص) مي فرمايد:«ثلاثه معصوم من ابليس و جنوده: الذاكرون لله و الباكون من خشيه الله و المستغفرون بالاسحار». (01)سه گروه از شر ابليس و لشكريان او درامانند، كساني كه به ياد خداوند هستند، كساني كه از ترس خدا گريه مي كنند و كساني كه در سحرگاهان استغفار مي كنند.
5- توفيق دريافت علم نافع:
«علوم و معارف نافع از ارزاق معنوي الهي است كه در اثر گناه انسان از فيض آن محروم مي گردد، ولي در پرتو طلب مغفرت و تمسك به توبه و استغفار، زمينه براي بهره مندي ازآن علوم و معارف فراهم مي شود. از امام صادق (ع) نقل شده است: هر كس به مدت 2 ماه بطور متوالي ذكر استغفار نمايد گنجي از علم يا ثروت، رزق و روزي او خواهد شد.پانوشت ها:
1-سوره تحريم، آيه .8
2- مفردات راغب به نقل از مفردات قرآن، حميد محميد، ص 72 .
3- تفسير مجمع البيان، ج 10-9، ص .477
4- سوره نور آيه/ .31
5- ر.ك، ترجمه محمد رضا جباران، اخلاق شبر، ص 336، ص .337
6- سوره نساء، آيه /.17
7- مرحوم كليني، كافي، ج 2، ص .429
8 - اوست كه توبه بندگانش را مي پذيرد. شوري/.25
9- غافرآيه.3
01- بحارالانوار، ج39،ص482
