آداب ظاهری و باطنی دعا

کیفیت انجام یک عمل را آداب آن عمل گویند.دستورات و تکالیف دین مبین اسلام هر یک دارای آداب و شرایطی می باشد و دعا نیز به عنوان یک دستور دینی دارای آدابی است که رعایت آنها دعا را به اجابت نزدیک کرده و زمینه را برای بهره وری بهتر از این سلاح فراهم می سازد.بنابر روایات آداب دعا به دو دسته باطنی و ظاهری تقسیم می شود که ما به بعضی از آنها اشاره می نمائیم.

آداب باطنی

1- اخلاص: یکی از مهمترین آداب دعا اخلاص است به این معنی که نیایشگر فقط خدا را بخواند و باور داشته باشد که نفع و ضرر کمبود و زیادت تنها به دست اوست.« یا مَنَ بِیَدِکَ لا بِیَد غَیرک زیادَتی و نَقصِی ونَفعی وضّری .1 ای کسی که بدست توست نه به دست دیگری کمبود و زیادت و سود و زیان من.امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: اُخلِص فی المَسألة لِرَبِّک فإنَّ بِیَدِه العَطاءَ و الحرمانَ2 در سؤال و درخواست از خدا خالص باش چرا که بخشش یا محروم ساختن تنها به دست اوست.بنابر آموزه های قرآنی حتی اگر مشرکین هم خدا را از روی اخلاص بخوانند دعای آنها مستجاب می گردد.
« فَاذا رَکِبوا فِی الفُلک دعو الله مُخلِصینَ له الدّین فلّما نجّاهم الی البر اذاهم یشرکون3 » هنگامی که مشرکین سوار بر کشتی شوند خدا را با اخلاص می خوانند اما هنگامی که خدا آنان را به ساحل نجات رساند باز مشرک می شوند بنابراین شرط اساسی دعا این است که نیایشگر به درگاه الهی روی آورده و تنها به خداوند امیدوار باشد و از غیر او قطع امید کند و بداند که خدای او، سبب ساز و سبب سوز است.
2- حُسن ظنّ به خدا: خداوند در قرآن به دعا کنندگان وعده داده که در صورتی که او را بخوانند ، ایشان را اجابت نماید.اُدعونی استجب لکم 4 « بخوانید مرا تا اجابت کنم شمارا » و به یقین ساحت کبریایی خدا منزه از کذب و خلف وعده است.ادب دعا و نیایش یکی این است که باور داشته باشیم که او صدای ما را می شنود و به حاجات ما توجه می نماید و آنچه صلاح بنده در آن است به انجام می رساند. حسن ظن به خدا از معارفی است که در روایات به آن بسیار تاکید شده رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: اُدعُواللهَ وَ اَنتم مُوقنون بالإجابة 5 خداوند را بخوانید در حالی که به اجابت دعای خود یقین دارید.
ائمه اطهار (علیهم السلام) در حال مناجات با معبود اینگونه می سرودند که: اِلهی کَیف أَنقَلبُ مِن عِندِکَ بِالخَیبةِ مَحروماً وَ قَد کانَ حُسن ظَنّی بِجُودِکَ إَن تَقلِبَنی بِالنَجاةِ مَرحُوماً 6 « خدایا من چگونه از پیش درگاه تو دست خالی و محروم برگردم با این که چنان حسن ظنی به جود و بخششت دارم که امیدوارم مرا مورد رحمت خویش قرار دهی و با نجات از آتش بازم خواهی گرداند»قرآن می فرماید فضل و رحمت حق به دعا کننده بسیار نزدیک است پس اگر مانعی در راه استجابت دعا ایجاد نکرده باشیم به یقین مشمول رحمت الهی واقع می شویم وادعُوهُ خَوفاً وَ طَمعاً اِنّ رَحمَت الله قریبَ مِنَ المُحسنینَ « پروردگار خودرا با بیم و امید بخوانید زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است»
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: وقتی که خدا را می خوانی با تمام وجود متوّجه خدا باش و یقین کن که آنچه را خواسته ای در پشت درب است 7
3- توجه به مضمون دعا: از آنجایی که دعا ، عرض حاجت به درگاه قاضی الحاجات است لذا باید دعا کننده بداند که چه می گوید و چه می خواهد پس باید قلبش از آنچه برزبان می آورد آگاه باشد.حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: لا یَقبَلُ الله دُعاءَ قَلبٍ لاهُ8 ، «خداوند دعائی را که از دل غافل صادر شود قبول نمی کند، »
4- معرفت: یکی دیگر از شرایط دعا معرفت به خداوندی است که بنده از درگاه او امید اجابت دارد، هر قدر معرفت دعا کننده زیادتر باشد، بهتر با خدای خویش راز و نیاز می کند و می داند که از او چه بخواهد و چگونه بخواهد.جمعی از حضرت امام صادق (علیه السلام) سؤال کردند: چه علتی دارد که ما دعا می کنیم و مستجاب نمی شود؟ حضرت فرمودند: زیرا که شما کسی را می خوانید که او را نمی شناسید.9

آداب ظاهری

آداب ظاهری که برای دعا در روایات وارد شده بسیار زیاد است که ما در این مقاله فهرست وار به آنها اشاره می نمائیم.
1. کسب حلال: امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هر کس که بخواهد دعایش مستجاب شود باید کسبش را حلال نماید.10
2. پاک بودن از مظالم بندگان: امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: کسی که مظالم برگردنش باشد دعایش مستجاب نخواهد شد.11
3. ابتداء به بسم الله : پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: دعائی که اول آن بسم الله الرحمن الرحیم باشد ردّ نمی شود.12
4. صلوات بر پیامبر و آل او:حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: هرگاه نیازی به درگاه خدای سبحان داشتی ابتداء قبل از سؤال بر پیامبر خدا درود فرست سپس حاجت خود را بخواه چرا که خدا کریم تر از آن است که از او دو حاجت بخواهند یکی را اجابت کند و دیگری را واگذارد 13 و نیز فرمودند: هیچ دعائی به آسمان راه نیابد تا این که بر محمد و آل او (صلّی الله علیه و آله و سلم) صلوات فرستاده شود.
5. زمان و مکان دعا: از روایات استفاده می شود که تلاوت دعا در اوقات خاص و مکانهای مقدس افضل و دعا در آن اوقات و مکانها به اجابت نزدیکتر است که از باب نمونه به پاره ای از آنها اشاره می نمائیم.
اوقات خاص: ما بین اذان و اقامه ، موقع ریزش باران، در حال بیماری، در وقت افطار، مابین الطلوعین، بعد از تلاوت قرآن مجید، شب های قدر ، شب و روز جمعه و عرفه و ... .امام صادق (علیه السلام) می فرماید: دعا در چهار زمان مستجاب است : در نماز وتر ، بعد از فجر ، بعد از ظهر و بعد از مغرب14 .
مکانهای خاص: مسجد الحرام، مسجد کوفه، مسجد سهله ، حائر حسینی (علیه السلام) ، مساجد، جوار قبور ائمه اطهار (علیهم السلام) ، سرزمین عرفه.امام هادی (علیه السلام) می فرمایند: ... از برای خدا بقعه هایی است که دوست می دارد در آن مکانها دعا بشود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه هاست.15
6. دست سوی آسمان دراز کردن: سلمان از پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند که فرمودند: خداوند حیا می کند که دست بنده ای را که به سویش بلند شده ، خالی و نومید برگرداند.16
7. به زبان آوردن حاجات: امام صادق (علیه السلام) می فرماید: خدای تبارک و تعالی می داند که بنده اش چه می خواهد هرگاه به درگاهش دعا کند لیکن دوست دارد که حاجتها به درگاهش شرح داده شود پس هر گاه دعا کردی حاجتت را نام ببر.17
8. دعا برای دیگران: امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هرکس چهل نفر از مؤمنین را در دعا کردن بر خود مقدم دارد و سپس برای خود دعا کند دعایش مستجاب گردد.18
9. ثنا و ستایش خدا در آغاز دعا: امام صادق (علیه السلام) می فرماید: هرگاه بخواهید از خداوند حاجتی بگیرید باید نخست ستایش و ثنای او نمائید.19
10. مضطرّ بودن هنگام دعا: خداوند به حضرت عیسی (علیه السلام) می فرمود: ای عیسی بخوان مرا همچون خواندن اندوهگین غریقی که برای او فریاد رسی نباشد.20 شرایط و آدابی که از برای دعا ذکر شد اگر چه در قبولی دعا دخیل می باشد لکن حتمی نیست و ممکن است خداوند تبارک و تعالی به فضل و کرم خود دعایی را که از آداب تهی است قبول نماید البته رعایت آنچه در این مقاله بیان شد دعا را به اجابت نزدیکتر می نماید پس در هر حال بنده باید متوجه درگاه ربوبی بوده و تنها به او عرض حاجت نماید و نگذارد که نفس اماره و شیطان بر او غلبه کرده و با این بهانه که تو آداب دعا را رعایت نکرده و شرایط آن را بجا نیاورده ای انسان را از این عبادت بزرگ بازداشته و دعا این تنها سلاح مؤمن را از او بگیرد.

پی نوشتها:

1. فراز هایی از مناجات شعبانیة
2. نهج البلاغه نامه 31.
3. عنکبوت (29) آیه 61.
4. غافر(40) آیه 60 .
5. بحار ،ج 93 ،ص 305 .
6. فراز هایی از مناجات شعبانیة.
7. بحار ج 93 ، ص 373.
8. عین الحیاة .
9. بحار ،ج93 ،ص 368 .
10. عین الحیاة .
11. بحار ،ج93 ، ص321.
12. بحار ج93، ص313 .
13. کافی، ج4، ص247 .
14. مکارم الاخلاق ،ج2، ص10 .
15. عدة الداعی .
16. مکارم الاخلاق ،ج 2، ص 21 .
17. کافی ،ج4 ، ص225 .
18. محجة البیضاء ،ج2، ص306 .
19. کافی ،ج4 ،ص 238.
20. عدة الداعی .