نویسنده:محمدحسن گنجی
آباده، یكی از چهارده شهرستان استان فارس در جنوب ایران، واقع در منتهی‌الیه شمال شرقی این استان، با 514،19 كمـ 2 مساحت و 335،166 نفر جمعیت (برآورد 1364ش توسط جهاد سازندگی)، دارای شكل مستطیلِ نامنظم كه از شمال غربی به جنوب شرقی كشیده شده و محدود است از شمال به استان اصفهان، از غرب به استان اصفهان و شهرستان اقلید و شهرستان مرودشت از استان فارس، از شرق به استان یزد و از جنوب به شهرستان مرودشت و شهرستان نیریز از استان فارس. جمعیت نسبی این شهرستان 5/8 نفر در كمـ2 است.
سیمای طبیعی: این شهرستان در حد فاصل میان رشته‌های انتهایی كوهستانهای زاگرس جنوبی و نواحی كویری مركز ایران واقع شده و در نتیجه، بخش شمالی و شرقی آن را سرزمینهای پست و هموار نسبتاً كم‌ارتفاع (در ابرقو، حدود 550،1 متر) و قسمت جنوبی و غربی آن را تودة در هم كوهستانی و مرتفع (كوه بل 266،3 متر) فراگرفته است. شیب عمومی زمین آن از شمال شرقی به جنوب غربی افزایش می‌یابد. در این بخش رشته‌های متعددی در امتداد زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته كه میان آنها جلگه‌های كم‌عرضِ میانْ‌كوهی مانند جلگة آباده در محور آباده ــ ده‌بید، مراكز عمدة جمعیت را پدید آورده است. آب و هوای آباده تركیبی از دو نوع آب و هوای نیمه بیابانی در مشرق و كوهستانی در مغرب است كه نوع اول آن گرم و خشك با بارانی ناچیز (در ابرقو حدود 10 میلی‌متر در سال) و نوع دوم آن دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است. بارش سالانة آن حدود 150 میلی‌متر است كه در مرتفعات بیشتر به صورت برف می‌بارد. منابع آب این شهرستان ناچیز است و حریانات رودخانه‌ای آن بیشتر جنبة فصلی دارد كه در ماههای بهار به موازات رشته‌كوهها جریان پیدا می‌كند. مهم‌ترین رود دائمی آن رودخانة بَوانات است كه در بخش جنوبی شهرستان در طول بخش جاری است و از شهر ایزد خواست می‌گذرد و تنها در ماههای زمستان و بهار آب دارد. باران كم و خاكهای كوهستانی كم عمق در مغرب و شوره‌زارها در شمال و شمال شرقی این شهرستان موجب فقر پوشش گیاهی و حیات حیوانی در آن شده و تنها مراتع معتبری در مرتفعات كوهستانی، دامداران كوچ‌نشین را به خود جلب می‌كند. در برخی مرتفعات غربی این شهرستان جنگلهای پراكنده بلوط نیز مشاهده می‌شود.
وضع كنونی: شهرستان آباده در مسیر شاهراه ارتباطی اصفهان به شیراز و شیراز به یزد قرار دارد. از مجموع 335،166 نفر جمعیت، 037،74 نفر یا 44% در شهرها (آباده، ابرقو، صُغاد، سوریان، ده‌بید) و 298،92 نفر یا 56% در روستاها ساكنند. افزون بر این، حدود 000،12 تا 000،15 نفر از عشایر چادرنشین در این شهرستان رفت و آمد دائمی دارند. این عشایر بیشتر كوچ‌نشینهای قشقایی و عربند كه اخیراً در روستاها سكونت گزیده‌اند. بیشتر جمعیت شهرستان آباده پیرو مذهب شیعة اثنی‌عشری‌اند و تعداد اندكی مذهب تسنن دارند. زبان مردم آباده فارسی است و گروه اندكی به زبانهای لُری و تركی سخن می‌گویند.
این شهرستان دارای معادن مهم انواع سنگهای ساختمانی است، ولی مهم‌ترین معادن آن كه به مرحلة اكتشاف و بهره‌برداری رسیده، معادن وسیع خاك‌نسوز است كه در شمال، در اطرف شهر آباده و همچنین در شورجستان و خوِنخورّه قرار دارد. محصول معادن خاك نسوز شهرستان آباده بیشتر در كارخانة ذوب آهن اصفهان به مصرف می‌رسد و بخشی از آن برای مصرف در صنایع چینی و كاشی و سرامیك و لوازم بهداشت و ریخته‌گری و امثال آن به مراكز صنعتی كشور برده می‌شود. ذخیرة خاك نسوز این شهرستان را 100 میلیون تن برآورد كرده‌اند (گزارش فرمانداری آباده). شهرستان آباده دارای 000،100 هكتار زمین قابل كشت است كه به علت كمبود منابع آب فقط از 729،56 هكتار آن بهره‌برداری سنتی می‌شود (سازمان برنامه، 145). كمیِ منابع آب و نبودن جلگه‌های وسیع حاصلخیز مانع توسعة كشاورزی ماشینی در این شهرستان شده است. در 1364ش در سراسر شهرستان تنها 27 حلقه چاه عمیق وجود داشته است (گزارش فرمانداری آباده). مهم‌ترین محصول كشاورزی شهرستان آباده گندم است. محصول آن در سال زراعی 1361ـ1362ش به 000،43 تن رسیده كه 000،12 تن آن به خارج از شهرستان صادر شده است. گندم و پس از آن جو، حبوبات، چغندرقند، پنبه، یونجه، سیب‌زمینی و محصولات جالیزی اقلام عمدة محصولات كشاورزی را تشكیل می‌دهد. باغداری، خصوصاً تولید انگور، زردالو، و آلو در سراسر شهرستان به ویژه در بخش شورجستان رونق دارد. 5/17% خاك شهرستان آباده یا 495،341 هكتار از سطح آن در نواحی مرتفع از انواع مرتع تشكیل شده كه درگذشته چرانیده و تخریب شده است، ولی اكنون در حال احیاء و تحت مراقبت است. اباده به علل جغرافیایی و شرایط اقلیمی و ناهمواری، از گذشتة دور جزء مراكز مهم دامداری كشور بوده است و اكنون نیز از حیث دامداری اهمیت فراوان دارد. در این شهرستان دو نوع متمایز دامداری سنتی هست: یكی دامداری ایلات و عشایر كه در سراسر سال در حال كوچ‌نشینی و اصولاً چادرنشین هستند و دیگر دامداری به وسیلة كشاورزانی كه همیشه در روستاها سكونت دارند و به موازات فعالیت كشاورزی به امر دامداری نیز می‌پردازند. مرغداری و تربیت زنبور عسل با رعایت اصول علمی نوین نیز در این شهرستان رونق دارد. بیشتر صنایع كارخانه‌ای شهرستان آباده با معادن سنگهای ساختمانی و یا خاكهای مورد استفاده در بنایی ارتباط دارد مانند كارخانه‌های آجرفشاری (20 واحد در آباده و ابرقو)، گچ‌ساختمانی (در خُرّمی ده‌بید) موزاییك سازی (در آباده، ابرقو، بَوانات) و سنگ‌بری كه محصول آنها به دیگر شهرهای كشور صادر می‌شود. افزون بر این، كارخانه‌های صنایع فلزی از قبیل كابینت سازی، آب گرم‌كن سازی، در و پنجره‌سازی، ظروف آلومینیم سازی و نیز كارخانه‌های مواد غذایی مانند نان ماشینی و شیر پاستوریزه و چند سردخانه در سالهای اخیر در این شهر پدید آمده است، اما شهرت آباده به صنایع دستی و سنتی آن و محصولاتی از قبیل گلیم، قالیچه، چادرشب كرباسی و امثال آن است كه زنان ایلات آنها را می‌بافند. گیوه‌بافی و منبت كاری این شهرستان نیز شهرت دارد.
این شهرستان دارای 535 كم راه آسفالته، 360 كم جادة شوسه و 326 كم راه جیپرو است كه در مقایسه با وسعت آن بسیار ناچیز است. آباده از نظر تقسیمات كشوری از 1316ش تاكنون تغییرات بسیاری به خود دیده و بخشهایی بدان پیوسته و یا از آن جدا شده است. این شهرستان اكنون به سه بخش به شرح زیر تقسیم می‌شود: 1. بخش بَوانات شامل دهستانهای بوانات، سَرچَهان، قُنْقُری (علیا و سفلا): 2. بخش مركزی شامل دهستانهای ایزدخواست، پادِنای شرقی، حومه، سورمَق، صُغاد؛ 3. بخش ابركوه (ابرقو) شامل دهستانهای ابركوه، اسفندآباد، فِراغه، مهرآباد.
مآخذ: ابن بلخی، فارسنامه، به كوشش گای لسترنج و رینولد آل نیكلسون، كمبریج، 1921م؛ ادارة جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج 7، تهران، 1330ش؛ حدود العالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش؛ سازمان برنامه و بودجة استان فارس، آمارنامة 1362، شیراز، 1362ش، جم ؛ سایكس، سرپرستی، تاریخ ایران، ترجمة سیدمحمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، علی‌آكبر علمی، 1362ش؛ شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، اصفهان، 1342ق، فرمانداری آباده، گزارش وضع جغرافیایی آباده (دست‌نویس منتشر نشده)، مهر 1364ش؛ مركز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس مسكن، شم 267، آبان 1355ش، ص «د»؛ همان، فرهنگ آبادیهای كشور (استان فارس)، تهران، 1361ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، به كوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال، 1363ش.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386
سیمای طبیعی: این شهرستان در حد فاصل میان رشته‌های انتهایی كوهستانهای زاگرس جنوبی و نواحی كویری مركز ایران واقع شده و در نتیجه، بخش شمالی و شرقی آن را سرزمینهای پست و هموار نسبتاً كم‌ارتفاع (در ابرقو، حدود 550،1 متر) و قسمت جنوبی و غربی آن را تودة در هم كوهستانی و مرتفع (كوه بل 266،3 متر) فراگرفته است. شیب عمومی زمین آن از شمال شرقی به جنوب غربی افزایش می‌یابد. در این بخش رشته‌های متعددی در امتداد زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته كه میان آنها جلگه‌های كم‌عرضِ میانْ‌كوهی مانند جلگة آباده در محور آباده ــ ده‌بید، مراكز عمدة جمعیت را پدید آورده است. آب و هوای آباده تركیبی از دو نوع آب و هوای نیمه بیابانی در مشرق و كوهستانی در مغرب است كه نوع اول آن گرم و خشك با بارانی ناچیز (در ابرقو حدود 10 میلی‌متر در سال) و نوع دوم آن دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است. بارش سالانة آن حدود 150 میلی‌متر است كه در مرتفعات بیشتر به صورت برف می‌بارد. منابع آب این شهرستان ناچیز است و حریانات رودخانه‌ای آن بیشتر جنبة فصلی دارد كه در ماههای بهار به موازات رشته‌كوهها جریان پیدا می‌كند. مهم‌ترین رود دائمی آن رودخانة بَوانات است كه در بخش جنوبی شهرستان در طول بخش جاری است و از شهر ایزد خواست می‌گذرد و تنها در ماههای زمستان و بهار آب دارد. باران كم و خاكهای كوهستانی كم عمق در مغرب و شوره‌زارها در شمال و شمال شرقی این شهرستان موجب فقر پوشش گیاهی و حیات حیوانی در آن شده و تنها مراتع معتبری در مرتفعات كوهستانی، دامداران كوچ‌نشین را به خود جلب می‌كند. در برخی مرتفعات غربی این شهرستان جنگلهای پراكنده بلوط نیز مشاهده می‌شود.
وضع كنونی: شهرستان آباده در مسیر شاهراه ارتباطی اصفهان به شیراز و شیراز به یزد قرار دارد. از مجموع 335،166 نفر جمعیت، 037،74 نفر یا 44% در شهرها (آباده، ابرقو، صُغاد، سوریان، ده‌بید) و 298،92 نفر یا 56% در روستاها ساكنند. افزون بر این، حدود 000،12 تا 000،15 نفر از عشایر چادرنشین در این شهرستان رفت و آمد دائمی دارند. این عشایر بیشتر كوچ‌نشینهای قشقایی و عربند كه اخیراً در روستاها سكونت گزیده‌اند. بیشتر جمعیت شهرستان آباده پیرو مذهب شیعة اثنی‌عشری‌اند و تعداد اندكی مذهب تسنن دارند. زبان مردم آباده فارسی است و گروه اندكی به زبانهای لُری و تركی سخن می‌گویند.
این شهرستان دارای معادن مهم انواع سنگهای ساختمانی است، ولی مهم‌ترین معادن آن كه به مرحلة اكتشاف و بهره‌برداری رسیده، معادن وسیع خاك‌نسوز است كه در شمال، در اطرف شهر آباده و همچنین در شورجستان و خوِنخورّه قرار دارد. محصول معادن خاك نسوز شهرستان آباده بیشتر در كارخانة ذوب آهن اصفهان به مصرف می‌رسد و بخشی از آن برای مصرف در صنایع چینی و كاشی و سرامیك و لوازم بهداشت و ریخته‌گری و امثال آن به مراكز صنعتی كشور برده می‌شود. ذخیرة خاك نسوز این شهرستان را 100 میلیون تن برآورد كرده‌اند (گزارش فرمانداری آباده). شهرستان آباده دارای 000،100 هكتار زمین قابل كشت است كه به علت كمبود منابع آب فقط از 729،56 هكتار آن بهره‌برداری سنتی می‌شود (سازمان برنامه، 145). كمیِ منابع آب و نبودن جلگه‌های وسیع حاصلخیز مانع توسعة كشاورزی ماشینی در این شهرستان شده است. در 1364ش در سراسر شهرستان تنها 27 حلقه چاه عمیق وجود داشته است (گزارش فرمانداری آباده). مهم‌ترین محصول كشاورزی شهرستان آباده گندم است. محصول آن در سال زراعی 1361ـ1362ش به 000،43 تن رسیده كه 000،12 تن آن به خارج از شهرستان صادر شده است. گندم و پس از آن جو، حبوبات، چغندرقند، پنبه، یونجه، سیب‌زمینی و محصولات جالیزی اقلام عمدة محصولات كشاورزی را تشكیل می‌دهد. باغداری، خصوصاً تولید انگور، زردالو، و آلو در سراسر شهرستان به ویژه در بخش شورجستان رونق دارد. 5/17% خاك شهرستان آباده یا 495،341 هكتار از سطح آن در نواحی مرتفع از انواع مرتع تشكیل شده كه درگذشته چرانیده و تخریب شده است، ولی اكنون در حال احیاء و تحت مراقبت است. اباده به علل جغرافیایی و شرایط اقلیمی و ناهمواری، از گذشتة دور جزء مراكز مهم دامداری كشور بوده است و اكنون نیز از حیث دامداری اهمیت فراوان دارد. در این شهرستان دو نوع متمایز دامداری سنتی هست: یكی دامداری ایلات و عشایر كه در سراسر سال در حال كوچ‌نشینی و اصولاً چادرنشین هستند و دیگر دامداری به وسیلة كشاورزانی كه همیشه در روستاها سكونت دارند و به موازات فعالیت كشاورزی به امر دامداری نیز می‌پردازند. مرغداری و تربیت زنبور عسل با رعایت اصول علمی نوین نیز در این شهرستان رونق دارد. بیشتر صنایع كارخانه‌ای شهرستان آباده با معادن سنگهای ساختمانی و یا خاكهای مورد استفاده در بنایی ارتباط دارد مانند كارخانه‌های آجرفشاری (20 واحد در آباده و ابرقو)، گچ‌ساختمانی (در خُرّمی ده‌بید) موزاییك سازی (در آباده، ابرقو، بَوانات) و سنگ‌بری كه محصول آنها به دیگر شهرهای كشور صادر می‌شود. افزون بر این، كارخانه‌های صنایع فلزی از قبیل كابینت سازی، آب گرم‌كن سازی، در و پنجره‌سازی، ظروف آلومینیم سازی و نیز كارخانه‌های مواد غذایی مانند نان ماشینی و شیر پاستوریزه و چند سردخانه در سالهای اخیر در این شهر پدید آمده است، اما شهرت آباده به صنایع دستی و سنتی آن و محصولاتی از قبیل گلیم، قالیچه، چادرشب كرباسی و امثال آن است كه زنان ایلات آنها را می‌بافند. گیوه‌بافی و منبت كاری این شهرستان نیز شهرت دارد.
این شهرستان دارای 535 كم راه آسفالته، 360 كم جادة شوسه و 326 كم راه جیپرو است كه در مقایسه با وسعت آن بسیار ناچیز است. آباده از نظر تقسیمات كشوری از 1316ش تاكنون تغییرات بسیاری به خود دیده و بخشهایی بدان پیوسته و یا از آن جدا شده است. این شهرستان اكنون به سه بخش به شرح زیر تقسیم می‌شود: 1. بخش بَوانات شامل دهستانهای بوانات، سَرچَهان، قُنْقُری (علیا و سفلا): 2. بخش مركزی شامل دهستانهای ایزدخواست، پادِنای شرقی، حومه، سورمَق، صُغاد؛ 3. بخش ابركوه (ابرقو) شامل دهستانهای ابركوه، اسفندآباد، فِراغه، مهرآباد.
مآخذ: ابن بلخی، فارسنامه، به كوشش گای لسترنج و رینولد آل نیكلسون، كمبریج، 1921م؛ ادارة جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج 7، تهران، 1330ش؛ حدود العالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش؛ سازمان برنامه و بودجة استان فارس، آمارنامة 1362، شیراز، 1362ش، جم ؛ سایكس، سرپرستی، تاریخ ایران، ترجمة سیدمحمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، علی‌آكبر علمی، 1362ش؛ شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، اصفهان، 1342ق، فرمانداری آباده، گزارش وضع جغرافیایی آباده (دست‌نویس منتشر نشده)، مهر 1364ش؛ مركز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس مسكن، شم 267، آبان 1355ش، ص «د»؛ همان، فرهنگ آبادیهای كشور (استان فارس)، تهران، 1361ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، به كوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال، 1363ش.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386
/ج
