تاملی بر حدیث پژوهی در شیعه

مقدمه

يكي از دو پاية اصلي تفقّه در دين، سنّت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ است و عقل و اجماع هم از اين دو پايه نيرو مي‎گيرند. حفظ اين سنّت و رعايت امانت‎داري در آن براي استمرار حيات ديني مسلمين به مثابة حفظ محيط زيست براي بقاء آدمي است. جلوه اصلي اين امانت‎داري التزام عملي به سنّت و تبعيّت حقيقي از قرآن كريم است كه از آن در فقه تعبير به سيرة متشرّعه مي‎شود و بخش مهمّي از فقه ما از آن بهره‎مند است.
امّا مقدّمه اين التزام عملي حفظ و نگه‎داري، نشر و تبليغ سنّت پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و اوصياي معصوم ـ عليهم السلام ـ است كه متكفل اين وظيفه شاخة حديث و علوم حديث در فرهنگ اسلامي است.
حديث يعني سخني كه گفتار معصوم ـ عليه السلام ـ يا رفتار يا تأييد معصوم ـ عليه السلام ـ را حكايت كند.[1]
و علم حديث علمي است كه حفظ و تعلّم، نشر و تعليم، و تبويب و تبليغ حديث را برعهده دارد.
و محدّث به كسي گفته مي‎شود كه در سه مرحلة فوق تخصّص پيدا كرده باشد.
از آنجا كه به ويژه در مرحلة تبليغ حديث و تا حدودي در مرحلة تعليم به اموري بيرون از دايرة تعريف حديث نياز پيدا مي‎شود (هرچند هيچ جمله ديگري نقل نكند و فقط روايت نقل كند). بهترين محدّث كسي است كه بين حديث و سخنان ديگر مرزبندي ايجاد نمايد. اين امر باعث به وجود آمدن بحث‎هاي گوناگون در اطراف حديث شده كه عناوين مهمّ «رجال» و «درايه مصطلح الحديث» بخشهايي از اين مباحث را سازمان و سامان داده است كه در اين نوشتار به بخشي از محتويات اين فن پرداخته مي‎شود.

تاريخچه

تاريخ تدوين حديث: از زمان رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ نشر و تدوين حديث شروع شد و بعد از پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مكتب خلفاء ابتداء به طور كلي و بعد از نقل روايات اعتقادي و مناقب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ جلوگيري و روايات فراواني از اصحاب را نابود كردند[2] و اين امر تا زمان عمر بن عبدالعزيز (قريب به صد سال) ادامه داشت و از آن به بعد نشر حديث آزاد شد و جوامع روايي يكي پس از ديگري به بازار آمد. اما در مكتب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ اوّلاً نشر حديث توقّف پيدا نكرد، ثانياً با توجه به اعتقاد به وراثت علمي اهل بيت ـ عليهم السلام ـ دسترسي به امامان ـ عليهم السلام ـ به كثرت، غناء و اتقان و صحت ميراث حديثي شيعه انجاميد و مكتب معارض (مكتب خلفا) را هم تحت تأثير فراوان قرار داد.[3] اين امر وضع حجيت و صحّت و سقم حديث در دو مكتب را كاملاً متفاوت مي‎كند.
انواع مجموعه‎هاي حديثي شيعي: هر چند از اواخر دوران بني اميّه نشر حديث آزاد شد، اما حديث شيعي امكان ورود به بازار علم عامّه را نداشت، به ويژه كه بسياري از محدّثان از مبارزان و مخالفان با حكومت‎هاي طاغوتي بودند خود و كتابهايشان در معرض قتل و غارت و حبس و... بودند. با اين وجود به صورت پنهاني نشر حديث ادامه و گسترش يافت و اصول، كتب و جوامع تأليف شد.

تدوين حديث

اصول جمع اصل است و اصل يعني مجموعة نوشته‎اي كه نقل كتبي حديث براي اولين بار در آن درج مي‎شود و از كتاب ديگر نقل نشود (اعم از اينكه راوي از امام ـ عليه السلام ـ خود صاحب اين نوشته بوده يا اين كه از يكي از اصحاب شنيده باشد).[4] به نقل مستقيم يا از روي نوشتة ديگر اطلاق كتاب مي‎شود پس كتاب يعني مجموعة احاديث كه توسط محدّث يك جا نوشته شده باشد (اعم از اين كه براي اولين بار نقل شود يا نه، تبويب خاصي داشته باشد يا نه، موضوع خاصي داشته باشد يا نه).
جامع به كتابي كه با تتبّع و نقل فراوان در موضوعات فقهي ممكن تأليف شده گفته مي‎شود.[5] از بخش‎هاي گوناگون «جامع» جداگانه به عنوان كتاب ياد مي‎شود. از جامع هم گاهي به نام كتاب كبير ياد مي‎شود.
تدوين مجموعه‎هاي حديثي: در طول تاريخ حديث شيعه يك بار در قرن 4 و 5 و بار ديگر در قرن 10 و 11 جمع آوري و جمع‎بندي احاديث به اوج كمال رسيد با اين تفاوت كه در دور اول جمع‎بندي احاديث مدّنظر بود و در دورة دوم جمع‎آوري. در ضمن معرفي اين جوامع اين مطلب توضيح داده مي‎شود:

معرفي كتب و جوامع مهم حديثي

1. كافي در مجموعه‎اي مشتمل بر اعتقادات و احكام موسوم به اصول و فروع و نيز فوايد گوناگون روايي موسوم به روضه مشتمل بر شانزده هزار و اندي روايت در دوران غيبت صغري به شهرت و استنساخ رسيد. مرحوم كليني (م 329 هـ) براي اين كه كتابش كامل باشد گاهي به طور خاص براي احاديث شاذّ باب نوادر را مي‎گشايد و در آخر كافي كتاب روضه را با قريب به ششصد حديث و خطبه و... گرد مي‎آورد.
2. من لايحضره الفقيه مشتمل بر كمي كمتر از شش هزار حديث به عنوان رساله عمليه مرحوم صدوق (م 381 هـ) تدوين شد. به همين جهت او از آوردن اسناد پرهيز كرد (هرچند مشيخه (طريق اتصال به روايت) براي آن در انتها آورد). در اواخر من لايحضره مطالب متفرقه بيرون از ابواب فقهي در قالب نوادر آمده كه بسي سودمند است.
3. تهذيب كه مشتمل بر حدود 13600 حديث است حاوي اخبار متعارض و صرفاً جمع‎آوري روايات است هرچند نظر خود را هم بيان مي‎كند. او ابتدا به قصد شرح فقهي بر كتاب استادش شيخ مفيد (م 413 هـ) يعني «المقنعة في الفقه» شروع به تأليف آن كرد. مي‎توان گفت كه: كامل‎ترين كتاب جوامع اصلي حديث فقه شيعه از جهت جمع‎آوري روايات و اقوال گوناگون فقهي تهذيب الاحكام است.
4. استبصار (كه بخشي از تهذيب هم مي‎تواند به شمار آيد) براي جمع‎بندي بين روايات متضادّ مشتمل بر 5511 حديث تدوين شد و مؤلف آن مرحوم شيخ طوسي (م 460 هـ) مي‎باشد كه آن را براي تكميل كار و گزينش تهذيب الاحكام خود تأليف نمود.
جوامع متأخر حديثي: انگيزه تبويب يك پارچه، جمع‎آوري همة احاديث فقهي و جمع‎آوري احاديث گوناگون و جلوگيري از فراموش و نابود شدن در كتاب‎ها و كتابخانه‎هاي دور و نزديك باعث شد تا:
1. ملامحسن فيض كتب اربعة فوق الذكر را دسته‎بندي كرد و در تبويب يك پارچه جمع‎آورد و نام وافي بر آن نهاد.
2. شيخ حرّ عاملي تمام روايات فقهي آمده در 80 كتاب فقهي و در رأس آن كتب اربعه را در كتاب قيّم «وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعة» جمع نمود. شمارة احاديث ابواب گوناگون، و حديث مكرّر و غيرمكرّر آن به 35 هزار حديث بالغ مي‎شود. مرحوم محدّث نوري (م 1320 هـ) با استقصاء و پژوهش فراوان احاديث ابواب گوناگون وسايل را تكميل و در مجموع 23 هزار حديث ديگر به نام «مستدرك الوسائل» نقل و جمع نمود و در خاتمة‌ آن كتاب مورد اعتماد بودن منابع خود را (كه احياناً صاحب وسايل به آن‎ها اعتماد نداشته) به ادلّه و قرائن اثبات كرده است و اين جهت كتاب مستدرك برخلاف نامش (كه اشارة به تكميلي بودن آن دارد) كتابي مستقلّ و با اهميّت مي‎نمايد و در اهميت آن اين نكته گفتني است كه فقهاي معاصر مرحوم نوري بعد از رجوع به آن فتوي مي‎داده‎اند.[6]
3. علامه مجلسي بحار الانوار را صرفاً براي جمع‎آوري و حفظ احاديث مانده در لابلاي كتابخانه‎ها از تلف و احياناً شرح آنها تأليف فرمود
عوارض اجتماعي حاكم بر حديث و تحديث: روات اوليه حديث به تبع امامان خود در تعلّم و نشر علم دين با مشكلات و چالش‎هايي مواجه بودند:
1. جعل حديث و نسبت دروغ به پيامبر و اوصياي ايشان و افتراء بستن و به نام دين كفر و تزوير را به مردم فروختن. اين امر دو جنبه داشت: الف. دشمني و توهين به اولياء دين و فضيلت سازي براي دشمنانشان.
ب. غلوّ و زياده‎گويي دربارة اولياء ـ عليهم السلام ـ (به هدف پل قرار دادن ايشان و خود را واسطة خلق و اولياء ـ عليهم السلام ـ نشان دادن).
2. تقيّه: از سويي شيعه با خطر قتل و حبس روبرو بود، از سوي ديگر هر از گاهي به بهانه‎اي به كفر و زندقه و تهوّد (گرويدن به يهود) و تمجّس (گرايش به زرتشتي‎گرايي) متهم مي‎شد، از جهت ديگر آميزش فراواني با عامّه داشت و جاسوسان بسياري در لابلاي شيعه رفت و آمد مي‎كردند و از جهت ديگر به جهت فشارهاي شديد افراد ضعيف الايمان گاهي از دين خارج شده و طعمة خوبي براي دشمن مي‎شدند و اطلاعات و اسرار شيعه را به راحتي منتقل مي‎كردند، اين امور تقيه را به عنوان راه حلّ شرعي و قرآني در پيش روي واجب نمود و اين امر نهادينه شد. لذا در فهم حديث تفرّس تقيه‎اي بودن يا نبودن از هنرهاي بزرگ مردان ميدان حديث است.
اقسام روايات: در ميان عامّه ابواب مفصّلي در تقسيم و تنويع اخبار وجود دارد، اما در ميان شيعه اين تقسيمات بسيار كمتر است: به بخشي از تقسيمات حديث شيعه اشاره مي‎شود:
1. از جهت راوي خبر چهار قسم است: الف. صحيح، روايتي كه همه موثّق (راستگو) و عادل (شيعه) باشند.
ب. موثق، روايتي كه در يك سلسله روات يك راوي يا بيشتر موثق باشد و لو عادل نباشد.
ج. حسن، روايتي كه در يك سلسله روات يك راوي يا بيشتر شيعه مورد ستايش باشند و مذمّت نشده باشند.
د. ضعيف، بقيه روايات در اصطلاح ضعيف گفته مي‎شود هرچند با قرائن تصحيح شود.
تذكر: تا قبل از زمان علّامه حلي قرائن چندگانه‎اي براي صحيح شمردن حديث معمول بوده است كه با توثيق راوي عام و خاص من وجه است.
2. از جهت سند خبر دو قسم است: الف. مرسل (نقل خبر بدون آوردن سند) ب. مسند (نقل خبر با ذكر سند).
از جهت متن خبر دو قسم اصلي دارد: 1. محكم (خبري كه دلالت صريح و موافق با قرآن و سنّت دارد).
2. متشابه (خبري كه احتمالات متعدّد دارد كه برخي با قرآن و سنّت مخالف است).
فقه حديث: از مهم‎ترين بخش‎هاي علم حديث رسيدگي محتوايي حديث است كه از آن تعبير به فقه الحديث مي‎كنند. شرايط و موانع فهم حديث، حجيّت حديث، اختلاف و تعارض احاديث و راه حلّ آنها و...
از اين مباحث است. در اين مختصر به بحث اختلاف حديث اشاره مي‎كنيم:
اختلاف حديث: اختلاف در احاديث دو نوع است: 1. اختلاف حاصله از اشتباه راوي و كاتب و مفقود شدن منبع و...
2. اختلاف حاصل از صدور حديث.
توانايي محدّث و فقيه در جدا كردن مصاديق اين دو قسم از يكديگر فهميده مي‎شود كه احكام هر قسمي را درست به كار بندد و مهمّ در اختلاف حديث، اختلاف بخش دوم است، در بخش اول با رجوع به قرائن و يقين به خطاء اعتبار روايت از بين مي‎رود و در غير اين صورت اصل بر عدم خطا و عدم زياده و عدم نقيصه و... بوده و احكام قسم دوم اعمال مي‎گردد و در صورت تعارض هم احكام تعارض اجراء مي‎گردد.
در بخش دوم توجه به ابتدايي بودن يا استفتايي بودن، تعارض ابتدايي است يا قطعي فقيه بودن راوي يا پرسشگر ساده بودن و نيز شخصيت تقوايي راوي چيست؟، تقيه‎اي بودن يا نبودن، احتمال نسخ مي‎رود يا نمي‎رود (حكم زماني بوده يا ابدي)، محكم يا متشابه بودن روايت و... راه‎گشا است و در صورت عدم نيل به رافع اختلاف حكم متعارضين عمل مي‎شود و امر روايت به خود امام ـ عليه السلام ـ ردّ مي‎گردد.
تعارض حديث و احكام ترجيح
1. در موارد مطلق و مقيّد و عام و خاص و نصّ و ظاهر مطلق بر مقيد و عام بر خاص و ظاهر به نص حمل مي‎گردد.
2. در موارد تعارض قطعي ترجيحات را تا ده مورد شمارش كرده‎اند كه مهمّ‎‏ترين آن چند مورد ذيل مي‎باشد كه در مقبول عمر بن حنظله آمده است.
الف. قول اعدل و افقه و... را اخذ كردن.
ب. قول موافق با كتاب و سنّت را اخذ كردن.
ج. قول موافق با مشهور را اخذ كردن.
د. قول مخالف با عامّه را اخذ كردن.

علم رجال حديث

بررسي احوال روات و وثاقت و ضعف ايشان موضوع علم رجال حديث را شكل مي‎دهد.
در بررسي رجال حديث چند امر مورد بررسي است:
1. ضبط راوي: نام راوي، نام پدر، كنيه، تاريخ تولد و وفات، نام تأليفات و... تلفظ صحيح نام و...
2. مكانت راوي: مدح و ذمّ علماي رجال دربارة راوي
3. طبقة راوي: معاصرين راوي، اساتيد راوي و شاگردان او طبقه او را مشخص مي‎كند.
اين مطالب در پيدا كردن قرائن براي صحّت حديث از ناحية راوي و عدم آن نقش برجسته‎اي دارد.
در علم «رجال شيعه» دو عنوان مهم وجود دارد كه معمولاً در تصحيح حديث به آن تمسّك مي‎شود:
1. اصحاب اجماع: 18 نفر از علماي اصحاب ائمه ـ عليهم السلام ـ به نقل رجالي پيشكسوت ابوعمروكشي رواياتشان صحيح است.
2. مشايخ ثلاثه (اساتيد سه‎گانه) كه روايتشان اعم از مرسل و مسند معتبر است.
به همين اندازه درباره علم حديث و علوم پيرامون آن اكتفاء مي‎شود.
دربارة علوم حديث و درايه كتب فراواني تأليف شده است كه در اينجا به نام چند كتاب و رساله‎اي كه در اين نوشتار از آن استفاده شد جهت مطالعات بيشتر تصريح مي‎گردد:
1. وجيزه در علم الدرايه، تأليف شيخ بهايي (ره).
2. اصول الحديث و احكامه، تأليف شيخ جعفر سبحاني مدظله.
3. علم الحديث، تأليف مرحوم كاظم مدير شانه‎چي (ره).
4. علم حديث، تأليف شيخ زين العابدين قرباني مدظله.

حجيت و شرايط صحّت حديث

حديث به دو قسم متواتر و خبر واحد تقسيم مي‎شود، خبر واحد به خبر مستفيض و غير مستفيض تقسيم مي‎شود. مستفيض از جمله اقسام خبر واحد است كه تعداد روايات آن به حدّ تواتر نمي‎رسد.
خبر متواتر، خبري است كه در تمام طبقات آن تعداد راويان به حدّي باشد كه تباني بر كذب نداشته باشند. بنابراين در خبر متواتر وثاقت و راستگويي آحاد روات شرط نيست.
خبر واحد: خبر غير متواتر را گويند، يعني خبري كه به خودي خود ظنّ و گمان به صدورش ايجاد نمايد و به مرحلة يقين نرسد. خبر واحد با شرايطي حجيت پيدا مي‎كند و مي‎توان به خبر واحد در فروع فقهي استدلال كرد.
و بخشي از اعتقادات كه صرفاً عمل قلبي باشد (نه آن بخشي كه علم و جزم شرط وجوب اعتقاد است) نيز با خبر واحد قابل اثبات است كه براي اين بخش اصطلاح «معارف» را به كار مي‎برند و از اموري كه اعتقاد به آن از باب اعتقاديات واجب باشد خارج است.

شرايط حجيت خبر

- شرايط عمومي حجيت خبر عبارتند از:
1. موافقت با ظاهر كتاب (قرآن كريم) و سنّت قطعيّه و عدم مخالفت با آن دو.
2. عدم مخالفت با قول مشهور. در اين شرايط سخني است كه به محلّ خود در اصول فقه مربوط است.
3. قراين دالّ بر صحّت روايت وجود داشته باشد، اين شرط براي روايت‎هاي غير صحيحه است.
4. نبودن معارض براي حديث. در اين صورت بايد به احكام تعادل و ترجيح عمل كرد.

- شرايط خاصّ حجيّت خبر:

1. شرايط راوي: راوي موثّق باشد اعمّ از اين كه امامي باشد يا نه.
2. داشتن جهت صدور (تقيه‎اي نبودن، ارادة جدي در القاء حديث از سوي امام ـ عليه السلام ـ باشد و...)
3. روايت سلسلة سندش تمام باشد. بنابراين رويات مرسله (سند در آن حذف شده باشد)، مرفوعه (روايتي كه در سندش افتادگي وجود داشته باشد) و... اصطلاحاً صحيحه نيستند و اگر قرينه بر آن نداشته باشيم قابل استدلال نيست.

پی نوشتها

[1] شيخ بهايي، الوجيزه في خلاصة علم الدراية.
[2] . عسكري، علامه سيد مرتضي، نقش ائمه در احياء دين، مجمع علمي اسلامي، بي‎تا، جلد اول، ص 154، از طبقات ابن سعد، ج 5، ص 140.
[3] . رجوع كنيد به: طباطبايي، سيد محمد كاظم، آشنايي با تاريخ و منابع حديث، نصايح، 1380 ش، ص 27؛ براي آگاهي كامل‎تر به: صدر، سيد حسن، تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام، چاپ بغداد و المراجعات مرحوم سيد شرف الدين (ره) مراجعه شود.
[4] . همان، ص 31، به نقل از علامه بحر العلوم (ره).
[5] . همان، ص 96.
[6] . مقدمه مستدرك الوسايل، شيخ آقا بزرگ طهراني، به نقل از طبقات اعلام الشيعه.