باجَسرا ، شهر کوچکی در عراق

باجَسرا ، شهر کوچکی در عراق ، حدود ده فرسخی شمال شرقی بغداد، با فاصلة کمی در جنوب بَعقوبه ، واقع در مغرب رود نهروان . ظاهراً آبادی ابی جسرة امروزی در همان منطقه ، نام خود را از باجسرای قدیم اخذ کرده است . ابی جسرة کنونی دهکده ای است که برطبق سرشماری 1947/1326 ش ، جمعیتی حدود 768 تن داشته و در بخش مِقدادِیه (شهربان ) در شهرستان (لِوا)ی دَیالِة عراق واقع است ( د. اسلام ، ذیل «باجسرا») و مردم آن بیشتر از قبیلة حمیدات (حمید) هستند (عزاوی ، ج 3، ص 51).
نام باجسرا در ذیل وقایع 68 هنگام شورش عبیدالله بن حُر بر ابن زبیر آمده که نزدیک باجسرا با حوشب بن یزید، حاکم مداین ، جنگیده است (ابن اثیر، ج 4، ص 293). در قرن سوم ابن خرداذبه هنگام سخن گفتنِ از نهروان از باجسرا نام می برد (ص 175). معاصر او ابن رسته آن را با نام باب کسری " آورده است (ص 90). در 334 که احمد معزالدوله به سوی بغداد رفت چون ، سپاه او به باجسرا رسید، خلیفه ، المستکفی بالله ، و کاتبش ، ابن شیرزاد، پنهان شدند (ابن اثیر، ج 8، ص 449). مسعودی در همین زمان می نویسد در باجسرا در دو فرسخی دسکرة الملک (دستگرد)، رودّ تامّرا، نهروان خوانده می شود (ص 53). به نوشتة مقدسی در اواخر قرن چهارم ، باجسرا از توابع بغداد بوده است (ص 114ـ115). در 439 هنگام حملة غزان ، سعدی بن ابی الشوک که از حملة غزان متواری بود، در دو فرسنگی باجسرا فرود آمده اما غزان سراپردة او را غارت کرده ، آن ناحیه و آبادی هایش را دستخوش تاخت و تاز قرار دادند (ابن اثیر، ج 9، ص 538). در 488 یوسف بن آبق ترکمن ، سردار تتش سلجوقی ، که از سوی او به شحنگی بغداد می رفت ، چون از ورودش به بغداد جلوگیری کردند، در راه خراسان ، باجسرا را غارت کرد (همان ، ج 10، ص 244). همچنین ابن اثیر هنگام اشاره به رخدادهای 496 گفته است : اینال ، برادر طغرل سلجوقی ، باجسرا را ویران کرد (ج 10، ص 354ـ355). سمعانی در قرن ششم از باجسرا، آبادی بزرگی در ده فرسخی بغداد، نزدیک بعقوبه یادکرده است (ج 1، ص 245ـ246). گورگیس عواد به نقل از تاریخ ابن ساعی ، به مرگ مثقال از ملازمین فیروزاجیه دختر مستنجد، خلیفه عباسی در 597 اشاره کرده است که ادارة باجسرا به عهدة او بوده است ( د. اسلام ذیل «باجسرا»). یاقوت در نیمة اول قرن هفتم می نویسد باجسرا جایی آباد و پاکیزه و پر جمعیت با درختان خرمای بسیار است که گروهی اهل علم و راوی حدیث از آنجا برخاسته اند (ج 1، ص 454). در نیمة دوم قرن هفتم هنگامی که هلاکو قصد تصرف بغداد کرد دوات دار کوچک از سوی خلیفه با لشکری به رویارویی او شتافت و میان بعقوبه و باجسرا، در کنار نهر دیاله ، لشکرگاه ساخت (جوینی ، ج 3، ص 283). حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری دو شهر باجسرا و اَبان را از توابع ولایت راه خراسان نام برده است (ص 43). و در همین زمان به نوشته ابن عبدالحق باجسرا روبه ویرانی گذارده بود (ج 1، ص 147).
منابع تحقیق:
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛
(2) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک والممالک ، چاپ دخویه ، 1967؛
(3) ابن رسته ، کتاب الاعلاق النفیسه ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(4) ابن عبدالحق ، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه والبقاع ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت 1373ـ1374/1954ـ1955؛
(5) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937؛
(6) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(7) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر باوردی ، بیروت 1408/1988؛
(8) عباس عزاوی ، عشائر العراق ، بغداد 1356ـ1374/1937ـ1955، چاپ افست قم 1370 ش ؛
(9) علی بن حسین مسعودی ، کتاب التنبیه و الاءشراف ، چاپ دخویه ، لیدن 1967، محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1877ـ1967؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(11) EI , s.v. "Ba ¦ djisra ¦ " (by G. Awad).
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386