بایدها و نبایدهای گفت و گو از فرهنگ مهدوی
نويسنده:ابراهیم شفیعی سروستان
منبع:ماهنامه موعود
منبع:ماهنامه موعود
اشاره
آشنایی با اهلبیت و مخصوصا امام عصر علیهمالسلام حتی در كمترین سطح و پایه هم شور و شوق خاصی را در انسان به وجود میآورد تا آنجا كه خرد میخواهد در هر مجلس و محفلی سخن از او به میان آورد و همگان را با سیره و سنت این خانواده آشنا كند . این شور و شوق یكی از ویژگیهای انس با حضرت مهدی است و جز این هم نمیتوان انتظار داشت چه، وقتی مهر و عشق كسی بر دل نشست نمیشود از او سخن نگفت و وقتی از او گفت‌وگو كردی میشوی یك مبلغ موعودی . در این مقاله تلاش شده كه ضمن بررسی مهمترین بایستههای تبلیغی در حوزه مباحث مهدوی راهكارهایی نیز برای تعمیق و گسترش هر چه بیشتر این فعالیتها ارائه گردد:
در اینجا ممكن است پرسیده شود: چگونه میتوان با امام مهدی (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار كرد؟ در پاسخ باید گفت: این كار بسیار ساده است . البته به شرط آنكه از همان ابتدا به دنبال دستیافتن به جایگاههای بسیار بالایی چون تشرف خدمت آن حضرت نباشید، بلكه قدم به قدم و به تدریج این رابطه معنوی را گسترش داده و تعمیق بخشید . نخستین قدمها برای ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) میتواند با انجام یك یا چند مورد از كارهای زیر آغاز شود: خواندن دعای عهد در هر صبحگاه; عرض سلام خدمت آن حضرت در آغاز و پایان هر روز; خواندن زیارت آلیاسین یا دعای ندبه در هر روز جمعه; دعا برای سلامتی آن حضرت در مواقعی چون قنوت نماز و تعقیب نمازهای روزانه; خواندن نماز امام زمان; توسل به آن حضرت در مواقع سختی و مشكلات و ...
همانطور كه گفته شد لازم نیست همه این كارها را به یكباره و همزمان آغاز كنید، یكی دو مورد از كارهای یاد شده را انتخاب و سعی كنید به طور مرتب و مستمر آن را انجام دهید و به تدریج كارهای دیگر را نیز به برنامه خود اضافه كنید . گفتنی است كه شما میتوانید با بهرهبرداری از كتاب راز و نیاز منتظران، كه از سوی انتشارات موعود منتشر شده، بیش از پیش با دعاها، زیارتها، نمازها و صلوات و توسلات مرتبط با امام عصر (علیه السلام) آشنا شوید . این نخستین قدم در راه ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است و قطعا با مواظبتبر انجام كارهایی كه از آنها یاد شد، رفته رفته روح انتظار در شما زندهتر شده، پیوند معنوی شما با امام مهدی (علیه السلام) مستحكمتر میشود و با آن حضرت انس و الفتی بیشتر پیدا میكنید . اما پس از این مرحله باید تلاش نمایید كه حضور امام عصر (علیه السلام) را بیش از پیش در زندگی فردی و اجتماعی خود احساس كنید . احساس حضور امام به این است كه شما آن حضرت را شاهد و ناظر بر رفتار، گفتار و پندار خود بدانید و هر آنچه را كه خشنودی امام زمان (علیه السلام) در آن است انجام دهید و از هر آنچه كه موجب ناخشنودی آن امام میشود دوری گزینید . این حداقل وظیفهای است كه ما در برابر حجتخدا داریم و آن حضرت نیز به صراحت انجام این وظیفه را به عهده همه ما گذاشتهاند:
هر یك از شما باید آنچه را كه موجب دوستی ما میشود، پیشه خود سازد و از هر آنچه كه موجب خشم و ناخشنودی ما میگردد، دوری گزیند; زیرا فرمان ما به یكباره و ناگهانی فرا میرسد و در آن زمان توبه و بازگشتبرای كسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه كسی را از كیفر ما نجات نمیبخشد . (1)
قطعا اگر این وظیفه را به درستی و بهطور كامل انجام دهیم میتوانیم امیدوار باشیم كه، براساس وعده امام صادق (علیه السلام)، خداوند ما را به عنوان یكی از یاوران امام مهدی (علیه السلام) بپذیرد:
هر كس دوست میدارد از یاران [حضرت] قائم باشد، باید منتظر باشد و پرهیزكاری و اخلاق نیكو پیشه كند، در حالی كه منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم - كه بر او درود باد - بهپا خیزد، پاداش او همچون پاداش كسی خواهد بود كه آن حضرت را درك كرده است . پس كوشش كنید و در انتظار بمانید . گوار باد بر شما [این اجر] ای گروه مشمول رحمتخداوند! (2)
كسی كه بمیرد و امام زمان خود را نشناسد مانند كسی است كه در عصر جاهلیت; [عصر گمراهی]، از دنیا رفته است . (3)
با توجه به این موضوع هر یك از ما وظیفه داریم كه در حد توان، امام و حجت عصر خود; یعنی امام مهدی (علیه السلام) - كه دوازدهمین امام از سلسله امامان شیعه و فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) است - بشناسیم . قطعا به همان میزان كه ما امام زمان (علیه السلام) را بشناسیم به همان میزان هم از تیرگی، تباهی و گمراهی عصر جاهلی دور و به روشنایی، سعادت و رستگاری نزدیك میشویم .
حال این پرسش مطرح میشود كه امام مهدی (علیه السلام) را به چه روش و از طریق چه منابعی میتوان شناخت .
1 . دیدگاه اعتقادی - تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی (علیه السلام) مورد توجه قرار میگیرد: نخست این كه آن حضرت، حجتخدا، تداوم بخش سلسله حجتهای الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه (علیهم السلام) است كه در حال حاضر در غیبتبه سر میبرند ; دوم اینكه ایشان شخصیتی است تاریخی كه در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشتسر گذاشته، با انسانهای مختلفی درارتباط بوده و منشا رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بودهاند .
براین اساس در بیشتر كتابهایی كه با دیدگاه اعتقادی - تاریخی به بررسی شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) پرداختهاند با سرفصلهای مشابهی روبرو میشویم كه برخی از مهمترین آنها به قرار زیر است:
1 . لزوم وجود حجت الهی در هر عصر
2 . اثبات ولادت
3 . دلایل امامت
4 . ویژگیهای شخصی
5 . فلسفه غیبت
6 . نواب خاص
7 . راز طول عمر
8 . معجزات
9 . توقیعات (پیامها)
10 . نشانههای ظهور آن حضرت و ...
قطعا پرداختن به همه كتابهایی كه از قرنها پیش تاكنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمدهاند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذكر عناوین و نویسندگان برخی از مهمترین این كتابها - كه در واقع مصادر اصلی فرهنگ مهدوی شیعی به شمار میآیند - به ترتیب تاریخ اشاره میكنیم .
شایان ذكر است كه برخی از این كتابها در زمره مجموعه كتابهای حدیثی یا تاریخی شیعهاند كه بخشی را به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی فرهنگ مهدوی اختصاص دادهاند:
1 . الكافی، ابیجعفر محمد بن یعقوب كلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق) ;
همانطور كه میدانید كتاب الكافی جزء كتابهای چهارگانه (كتب اربعه) روایی شیعه است كه در 8 جلد (عربی) به چاپ رسیده است .
این مجموعه 8 جلدی شامل سه بخش كلی اصول (جلد 1 و 2)، فروع (جلد 3 - 7) و روضه (جلد 8) میباشد كه «اصول كافی» دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع كافی» در بردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه كافی» شامل، روایات اخلاقی است .
شایان ذكر است كه جلد اول و دوم كتاب الكافی كه مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول كافی در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقهمندان به معارف شیعی قرار گرفته است . (4)
بخش عمدهای از جلد اول (متن عربی) این كتاب (صص 554 - 168) با عنوان «كتاب الحجه» به بیان دلایل وجود حجتخدا در عالم هستی، ویژگیهای امامان معصوم (علیهم السلام)، دلایل امامت هر یك از امامان شیعه و تاریخ زندگانی آنها اختصاص یافته است .
عزیزانی كه علاقهمندند مباحثیادشده را از متن ترجمه شده جستوجو كنند میتوانند به جلد اول این كتاب (صص 395 - 236) و جلد دوم آن مراجعه كنند .
2 . كمال الدین و تمام النعمة، ابی جعفرمحمد بن علی بن الحسین معروف به «ابن بابویه» و «شیخ صدوق» (در گذشته به سال 381 ق):
چنانكه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این كتاب آورده است، امام مهدی (علیه السلام) در رؤیایی صادقه دستور تالیف كتاب یادشده را به ایشان دادهاند .
كتاب كمال الدین و تمام النعمة كه یكی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویتبه شمار میآید، مشتمل بر یك مقدمه و 58 باب است . در مقدمه به پاسخ برخی شبهات در مورد امام مهدی (علیه السلام) پرداخته شده و در ابواب كتاب موضوعات متنوعی مورد بررسی قرار گرفته است . برخی از موضوعاتی كه در این ابواب بررسی شده به شرح زیر است: احوال كسانی كه عمرهای طولانی داشتهاند; دلایل نیاز مردم به امام; روایاتی كه از پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است; میلاد امام مهدی (علیه السلام) ; كسانی كه آن حضرت را دیدهاند; توقیعاتی كه از امام مهدی (علیه السلام) رسیده است و ...
این كتاب نیز ترجمه شده و برای همگان قابل استفاده است . (5)
3 . كتاب الغیبة، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری) ;
این كتاب یاد شده مشتمل بر یك مقدمه و 26 باب است . نویسنده در مقدمه نسبتا طولانی این كتاب، به بیان دلایل و انگیزه تالیف كتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتی چون ضرورت شناخت امام (علیه السلام) ; غیبت امام زمان (علیه السلام) ; ویژگیها و خصائل حضرت صاحب (علیه السلام) ; علائم پیش از ظهور; وضع شیعه هنگام قیام قائم (علیه السلام) و ... را بررسی كرده است .
كتاب الغیبة نیز ترجمه شده و به همراه متن عربی در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است . (6)
4 . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به «شیخ مفید» (درگذشته به سال 413 ق) .
این كتاب مجموعه كاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است كه در یك مقدمه و 40 باب سامان یافته است . باب 35 تا 40 این كتاب به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و در آنها موضوعاتی چون تاریخ ولادت; ادله امامت; معجزات و نشانههای ظهور آن امام بررسی شده است .
متن اصلی این كتاب نیز چون چند كتابی كه پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسی به چاپ رسیده است . (7)
شایان ذكر است كه شیخ مفید (رحمه ا...) رسالههای مستقلی نیز در باب غیبت امام عصر (علیه السلام) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند كه از آن جمله است:
الرسالة فیالغیبة (8) (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة فیالغیبة (9) .
5 . كتاب الغیبة، ابیجعفر محمدبن الحسن الطوسی، معروف به «شیخ طوسی» (درگذشته به سال 460 ق).
این كتاب كه در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه خاص و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیاری از كسانی كه در سدههای اخیر به تالیف كتاب در این زمینه پرداختهاند، از آن بهرهبرداری كردهاند .
چنانكه شیخ طوسی (ره) در مقدمه كتاب آورده است، ایشان این كتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبتحضرت صاحبالزمان (علیه السلام)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتی كه در این زمینهها از سوی مخالفان مطرح میشده، به رشته تحریر درآوردهاند .
این كتاب نیز چون برخی دیگر از كتابهایی كه از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر (علیه السلام) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذكر برخی از توقیعاتی كه از سوی آن حضرت صادر شده، معرفی برخی از كسانی كه در دوران غیبت صغری توفیق وكالت و نمایندگی از سوی امام مهدی (علیه السلام) را داشتهاند و همچنین بیان برخی نشانههای ظهور مباحثخود را به پایان برده است .
كتاب یاد شده نیز ترجمه شده و برای كسانی كه توانایی استفاده از متن عربی را ندارند قابل استفاده است . (10)
6 . اعلام الوری باعلام الهدی (11) ، ابی علیالفضلبن الحسن الطبرسی معروف به «امینالاسلام طبرسی» (548 - 468 ق). . این كتاب كه در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهلبیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است . در بخش پایانی كتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن پنج باب به شرح زیر بررسی شده است:
باب اول: نام، كنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و كسانی كه آن حضرت را دیدهاند; باب دوم: روایاتی كه در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت(علیه السلام) رسیده است; باب سوم: چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانههایی كه در دوران غیبت صغری از آن حضرت آشكار شده و دلالتبر امامت ایشان میكنند، برخی از توقیعات (نامهها و پیامهایی) كه از آن حضرت رسیده است، كسانی كه آن حضرت را دیدهاند و یا وكیل ایشان بودهاند; باب چهارم: نشانههای سال و روز قیام قائم (علیه السلام)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت; باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایی كه مخالفان مطرح میكنند .
7 . بحارالانوار الجامعةلدرر اخبارالائمة الاطهار(علیهم السلام)، محمدباقر مجلسی معروف به «علامه مجلسی» (1111 - 1037 ق). .
این مجموعه: 110 جلدی، یكی از بزرگترین مجموعههای روایی شیعه به شمار میآید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینههای مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و ... است . سه جلد از این كتاب; یعنی جلدهای 51 تا 53 با عنوان «تاریخالحجة» به بررسی ابعاد مختلف زندگی امام عصر (علیه السلام)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمدهای از روایاتی كه در هر یك از این زمینهها از پیامبر اكرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده، جمعآوری گردیده است .
مجلدات یاد شده كه دربردارنده مطالب جلد 13 از چاپهای قدیمی بحارالانوار استبه دفعات ترجمه شده و برای همه علاقهمندان قابل استفاده است . (12)
آشنایی با اهلبیت و مخصوصا امام عصر علیهمالسلام حتی در كمترین سطح و پایه هم شور و شوق خاصی را در انسان به وجود میآورد تا آنجا كه خرد میخواهد در هر مجلس و محفلی سخن از او به میان آورد و همگان را با سیره و سنت این خانواده آشنا كند . این شور و شوق یكی از ویژگیهای انس با حضرت مهدی است و جز این هم نمیتوان انتظار داشت چه، وقتی مهر و عشق كسی بر دل نشست نمیشود از او سخن نگفت و وقتی از او گفت‌وگو كردی میشوی یك مبلغ موعودی . در این مقاله تلاش شده كه ضمن بررسی مهمترین بایستههای تبلیغی در حوزه مباحث مهدوی راهكارهایی نیز برای تعمیق و گسترش هر چه بیشتر این فعالیتها ارائه گردد:
1 . بایستههای عملی
در فرهنگ اسلامی كسی كه نقش دعوت كننده (داعی) مردم را به عهده میگیرد، رسالت و مسئولیت سنگینی دارد و لازم است خود بیش از هر كس دیگر به آنچه مردم را به آن فرا میخواند پایبند باشد; زیرا سخن آنگاه بر دل مینشیند كه از دل برآمده باشد و تنها سخنی از دل برمیآید كه از مرحله ادای زبانی فراتر رفته و به عمق جان راه یافته باشد . روشن است كه انسان تا چیزی را با همه وجود نپذیرد و در عمل بدان پایبند نباشد به عمق جانش راه نمییابد . با توجه به آنچه گفته شد كسی كه میخواهد جامعه پیرامون خود را به سوی امام زمان (علیه السلام) فراخواند و آنها را دعوت به توجه و انس و التفات بیشتر نسبتبه آن حضرت كند، قطعا باید خود بیش و پیش از دیگران با امام زمان (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار كند و در زندگی فردی و اجتماعی خود یاد و نام آن حضرت را همواره درنظر داشته باشد . افزون بر این، انس و ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) از جهت دیگری نیز برای مروجان و مبلغان فرهنگ مهدوی ضروری است و آن به دست آوردن پشتوانه لازم در فعالیت تبلیغی و ترویجی است . توضیح آنكه: به دلیل شرایط فرهنگی خاص حاكم بر برخی از محیطها فعالیت تبلیغی و ترویجی چندان ساده نیست و قطعا مسائل و مشكلاتی را به همراه خواهد داشت; از این رو اگر مروج و مبلغ این فرهنگ از ظرفیت و تحمل بالایی برخوردار نباشد چه بسا كه پس از مدتی دچار یاس و دلسردی شود . در این شرایط تنها چیزی كه میتواند ظرفیت و تحمل لازم را به فعالان در این حوزه ببخشد و پشتوانه لازم را برای آنها فراهم كند ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است . در صورت وجود این ارتباط معنوی، ظرفیت و تحمل محدود ما در پیوند با ظرفیت و تحمل نامحدود آن امام وسعت و گسترش مییابد و به ما توان تحمل سختیها و مشكلات این راه را عطا میكند .در اینجا ممكن است پرسیده شود: چگونه میتوان با امام مهدی (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار كرد؟ در پاسخ باید گفت: این كار بسیار ساده است . البته به شرط آنكه از همان ابتدا به دنبال دستیافتن به جایگاههای بسیار بالایی چون تشرف خدمت آن حضرت نباشید، بلكه قدم به قدم و به تدریج این رابطه معنوی را گسترش داده و تعمیق بخشید . نخستین قدمها برای ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) میتواند با انجام یك یا چند مورد از كارهای زیر آغاز شود: خواندن دعای عهد در هر صبحگاه; عرض سلام خدمت آن حضرت در آغاز و پایان هر روز; خواندن زیارت آلیاسین یا دعای ندبه در هر روز جمعه; دعا برای سلامتی آن حضرت در مواقعی چون قنوت نماز و تعقیب نمازهای روزانه; خواندن نماز امام زمان; توسل به آن حضرت در مواقع سختی و مشكلات و ...
همانطور كه گفته شد لازم نیست همه این كارها را به یكباره و همزمان آغاز كنید، یكی دو مورد از كارهای یاد شده را انتخاب و سعی كنید به طور مرتب و مستمر آن را انجام دهید و به تدریج كارهای دیگر را نیز به برنامه خود اضافه كنید . گفتنی است كه شما میتوانید با بهرهبرداری از كتاب راز و نیاز منتظران، كه از سوی انتشارات موعود منتشر شده، بیش از پیش با دعاها، زیارتها، نمازها و صلوات و توسلات مرتبط با امام عصر (علیه السلام) آشنا شوید . این نخستین قدم در راه ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است و قطعا با مواظبتبر انجام كارهایی كه از آنها یاد شد، رفته رفته روح انتظار در شما زندهتر شده، پیوند معنوی شما با امام مهدی (علیه السلام) مستحكمتر میشود و با آن حضرت انس و الفتی بیشتر پیدا میكنید . اما پس از این مرحله باید تلاش نمایید كه حضور امام عصر (علیه السلام) را بیش از پیش در زندگی فردی و اجتماعی خود احساس كنید . احساس حضور امام به این است كه شما آن حضرت را شاهد و ناظر بر رفتار، گفتار و پندار خود بدانید و هر آنچه را كه خشنودی امام زمان (علیه السلام) در آن است انجام دهید و از هر آنچه كه موجب ناخشنودی آن امام میشود دوری گزینید . این حداقل وظیفهای است كه ما در برابر حجتخدا داریم و آن حضرت نیز به صراحت انجام این وظیفه را به عهده همه ما گذاشتهاند:
هر یك از شما باید آنچه را كه موجب دوستی ما میشود، پیشه خود سازد و از هر آنچه كه موجب خشم و ناخشنودی ما میگردد، دوری گزیند; زیرا فرمان ما به یكباره و ناگهانی فرا میرسد و در آن زمان توبه و بازگشتبرای كسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه كسی را از كیفر ما نجات نمیبخشد . (1)
قطعا اگر این وظیفه را به درستی و بهطور كامل انجام دهیم میتوانیم امیدوار باشیم كه، براساس وعده امام صادق (علیه السلام)، خداوند ما را به عنوان یكی از یاوران امام مهدی (علیه السلام) بپذیرد:
هر كس دوست میدارد از یاران [حضرت] قائم باشد، باید منتظر باشد و پرهیزكاری و اخلاق نیكو پیشه كند، در حالی كه منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم - كه بر او درود باد - بهپا خیزد، پاداش او همچون پاداش كسی خواهد بود كه آن حضرت را درك كرده است . پس كوشش كنید و در انتظار بمانید . گوار باد بر شما [این اجر] ای گروه مشمول رحمتخداوند! (2)
2 . بایستههای نظری
براساس روایات قطعی و تردیدناپذیری كه از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، بر هر مسلمانی واجب است كه امام زمان خود را بشناسد . این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است كه فرمودهاند:كسی كه بمیرد و امام زمان خود را نشناسد مانند كسی است كه در عصر جاهلیت; [عصر گمراهی]، از دنیا رفته است . (3)
با توجه به این موضوع هر یك از ما وظیفه داریم كه در حد توان، امام و حجت عصر خود; یعنی امام مهدی (علیه السلام) - كه دوازدهمین امام از سلسله امامان شیعه و فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) است - بشناسیم . قطعا به همان میزان كه ما امام زمان (علیه السلام) را بشناسیم به همان میزان هم از تیرگی، تباهی و گمراهی عصر جاهلی دور و به روشنایی، سعادت و رستگاری نزدیك میشویم .
حال این پرسش مطرح میشود كه امام مهدی (علیه السلام) را به چه روش و از طریق چه منابعی میتوان شناخت .
دو دیدگاه در شناخت امام زمان (علیه السلام)
شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) را از دیدگاههای مختلف میتوان مورد مطالعه و بررسی قرار داد كه مهمترین آنها «دیدگاه اعتقادی (كلامی) - تاریخی» و «دیدگاه فرهنگی - اجتماعی» است . پیش از آنكه به بررسی هر یك از دیدگاهها بپردازیم، لازم استیادآوری كنیم كه این دو دیدگاه، مكمل یكدیگرند و بدون شك نمیتوان بدون شناخت درست اعتقادی - تاریخی از امام مهدی (علیه السلام) به شناخت فرهنگی - اجتماعی از آن حضرت دستیافت .1 . دیدگاه اعتقادی - تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی (علیه السلام) مورد توجه قرار میگیرد: نخست این كه آن حضرت، حجتخدا، تداوم بخش سلسله حجتهای الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه (علیهم السلام) است كه در حال حاضر در غیبتبه سر میبرند ; دوم اینكه ایشان شخصیتی است تاریخی كه در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشتسر گذاشته، با انسانهای مختلفی درارتباط بوده و منشا رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بودهاند .
براین اساس در بیشتر كتابهایی كه با دیدگاه اعتقادی - تاریخی به بررسی شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) پرداختهاند با سرفصلهای مشابهی روبرو میشویم كه برخی از مهمترین آنها به قرار زیر است:
1 . لزوم وجود حجت الهی در هر عصر
2 . اثبات ولادت
3 . دلایل امامت
4 . ویژگیهای شخصی
5 . فلسفه غیبت
6 . نواب خاص
7 . راز طول عمر
8 . معجزات
9 . توقیعات (پیامها)
10 . نشانههای ظهور آن حضرت و ...
قطعا پرداختن به همه كتابهایی كه از قرنها پیش تاكنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمدهاند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذكر عناوین و نویسندگان برخی از مهمترین این كتابها - كه در واقع مصادر اصلی فرهنگ مهدوی شیعی به شمار میآیند - به ترتیب تاریخ اشاره میكنیم .
شایان ذكر است كه برخی از این كتابها در زمره مجموعه كتابهای حدیثی یا تاریخی شیعهاند كه بخشی را به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی فرهنگ مهدوی اختصاص دادهاند:
1 . الكافی، ابیجعفر محمد بن یعقوب كلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق) ;
همانطور كه میدانید كتاب الكافی جزء كتابهای چهارگانه (كتب اربعه) روایی شیعه است كه در 8 جلد (عربی) به چاپ رسیده است .
این مجموعه 8 جلدی شامل سه بخش كلی اصول (جلد 1 و 2)، فروع (جلد 3 - 7) و روضه (جلد 8) میباشد كه «اصول كافی» دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع كافی» در بردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه كافی» شامل، روایات اخلاقی است .
شایان ذكر است كه جلد اول و دوم كتاب الكافی كه مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول كافی در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقهمندان به معارف شیعی قرار گرفته است . (4)
بخش عمدهای از جلد اول (متن عربی) این كتاب (صص 554 - 168) با عنوان «كتاب الحجه» به بیان دلایل وجود حجتخدا در عالم هستی، ویژگیهای امامان معصوم (علیهم السلام)، دلایل امامت هر یك از امامان شیعه و تاریخ زندگانی آنها اختصاص یافته است .
عزیزانی كه علاقهمندند مباحثیادشده را از متن ترجمه شده جستوجو كنند میتوانند به جلد اول این كتاب (صص 395 - 236) و جلد دوم آن مراجعه كنند .
2 . كمال الدین و تمام النعمة، ابی جعفرمحمد بن علی بن الحسین معروف به «ابن بابویه» و «شیخ صدوق» (در گذشته به سال 381 ق):
چنانكه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این كتاب آورده است، امام مهدی (علیه السلام) در رؤیایی صادقه دستور تالیف كتاب یادشده را به ایشان دادهاند .
كتاب كمال الدین و تمام النعمة كه یكی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویتبه شمار میآید، مشتمل بر یك مقدمه و 58 باب است . در مقدمه به پاسخ برخی شبهات در مورد امام مهدی (علیه السلام) پرداخته شده و در ابواب كتاب موضوعات متنوعی مورد بررسی قرار گرفته است . برخی از موضوعاتی كه در این ابواب بررسی شده به شرح زیر است: احوال كسانی كه عمرهای طولانی داشتهاند; دلایل نیاز مردم به امام; روایاتی كه از پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است; میلاد امام مهدی (علیه السلام) ; كسانی كه آن حضرت را دیدهاند; توقیعاتی كه از امام مهدی (علیه السلام) رسیده است و ...
این كتاب نیز ترجمه شده و برای همگان قابل استفاده است . (5)
3 . كتاب الغیبة، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری) ;
این كتاب یاد شده مشتمل بر یك مقدمه و 26 باب است . نویسنده در مقدمه نسبتا طولانی این كتاب، به بیان دلایل و انگیزه تالیف كتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتی چون ضرورت شناخت امام (علیه السلام) ; غیبت امام زمان (علیه السلام) ; ویژگیها و خصائل حضرت صاحب (علیه السلام) ; علائم پیش از ظهور; وضع شیعه هنگام قیام قائم (علیه السلام) و ... را بررسی كرده است .
كتاب الغیبة نیز ترجمه شده و به همراه متن عربی در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است . (6)
4 . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به «شیخ مفید» (درگذشته به سال 413 ق) .
این كتاب مجموعه كاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است كه در یك مقدمه و 40 باب سامان یافته است . باب 35 تا 40 این كتاب به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و در آنها موضوعاتی چون تاریخ ولادت; ادله امامت; معجزات و نشانههای ظهور آن امام بررسی شده است .
متن اصلی این كتاب نیز چون چند كتابی كه پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسی به چاپ رسیده است . (7)
شایان ذكر است كه شیخ مفید (رحمه ا...) رسالههای مستقلی نیز در باب غیبت امام عصر (علیه السلام) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند كه از آن جمله است:
الرسالة فیالغیبة (8) (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة فیالغیبة (9) .
5 . كتاب الغیبة، ابیجعفر محمدبن الحسن الطوسی، معروف به «شیخ طوسی» (درگذشته به سال 460 ق).
این كتاب كه در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه خاص و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیاری از كسانی كه در سدههای اخیر به تالیف كتاب در این زمینه پرداختهاند، از آن بهرهبرداری كردهاند .
چنانكه شیخ طوسی (ره) در مقدمه كتاب آورده است، ایشان این كتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبتحضرت صاحبالزمان (علیه السلام)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتی كه در این زمینهها از سوی مخالفان مطرح میشده، به رشته تحریر درآوردهاند .
این كتاب نیز چون برخی دیگر از كتابهایی كه از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر (علیه السلام) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذكر برخی از توقیعاتی كه از سوی آن حضرت صادر شده، معرفی برخی از كسانی كه در دوران غیبت صغری توفیق وكالت و نمایندگی از سوی امام مهدی (علیه السلام) را داشتهاند و همچنین بیان برخی نشانههای ظهور مباحثخود را به پایان برده است .
كتاب یاد شده نیز ترجمه شده و برای كسانی كه توانایی استفاده از متن عربی را ندارند قابل استفاده است . (10)
6 . اعلام الوری باعلام الهدی (11) ، ابی علیالفضلبن الحسن الطبرسی معروف به «امینالاسلام طبرسی» (548 - 468 ق). . این كتاب كه در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهلبیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است . در بخش پایانی كتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن پنج باب به شرح زیر بررسی شده است:
باب اول: نام، كنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و كسانی كه آن حضرت را دیدهاند; باب دوم: روایاتی كه در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت(علیه السلام) رسیده است; باب سوم: چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانههایی كه در دوران غیبت صغری از آن حضرت آشكار شده و دلالتبر امامت ایشان میكنند، برخی از توقیعات (نامهها و پیامهایی) كه از آن حضرت رسیده است، كسانی كه آن حضرت را دیدهاند و یا وكیل ایشان بودهاند; باب چهارم: نشانههای سال و روز قیام قائم (علیه السلام)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت; باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایی كه مخالفان مطرح میكنند .
7 . بحارالانوار الجامعةلدرر اخبارالائمة الاطهار(علیهم السلام)، محمدباقر مجلسی معروف به «علامه مجلسی» (1111 - 1037 ق). .
این مجموعه: 110 جلدی، یكی از بزرگترین مجموعههای روایی شیعه به شمار میآید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینههای مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و ... است . سه جلد از این كتاب; یعنی جلدهای 51 تا 53 با عنوان «تاریخالحجة» به بررسی ابعاد مختلف زندگی امام عصر (علیه السلام)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمدهای از روایاتی كه در هر یك از این زمینهها از پیامبر اكرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده، جمعآوری گردیده است .
مجلدات یاد شده كه دربردارنده مطالب جلد 13 از چاپهای قدیمی بحارالانوار استبه دفعات ترجمه شده و برای همه علاقهمندان قابل استفاده است . (12)
پینوشتها:
1 . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج53، ص176، ح7 .
2 . محمدبن ابراهیم نعمانی، كتاب الغیبة، ص200، ح16 .
3 . محمدباقر مجلسی، همان، ج8، ص368 .
4 . مترجم این كتاب سیدجواد مصطفوی و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) است .
5 . متن كامل كتاب كمالالدین و تمامالنعمة توسط منصور پهلوان ترجمه و در سال 1380 از سوی سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و در سال 1382 از سوی انتشارات مسجد مقدس جمكران در دو جلد به همراه متن عربی منتشر شده است .
6 . این كتاب توسط محمدجواد غفاری ترجمه و در سال 1376 از سوی نشر صدوق به همراه متن عربی منتشر شده است .
7 . این كتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی و ترجمه از سوی انتشارات علمیه اسلامیه منتشر شده است .
8 . ر . ك: مصنفات الشیخ المفید، ج 7 .
9 . ر . ك: همان، ج 3 .
10 . این كتاب توسط شیخ محمد رازی ترجمه و با نام تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال 1350 از سوی انتشارات كتابفروشی اسلامیه منتشر شده است .
11 . ترجمه نام این كتاب این است: «شناساندن پیشوایان هدایتبه مردمان»
12 . جلد 13 بحارالانوار به دفعات ترجمه و منتشر شده است، كه معروفترین آنها ترجمه آقای علی دوانی است كه با نام مهدی موعود از سوی انتشارات دارالكتب الاسلامیه منتشر شده است .اخیرا هم این كتاب با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیهای از سوی انتشارات مسجد مقدس جمكران منتشر شده است .
