بایدها و نبایدهای گفت و گو از فرهنگ مهدوی

اشاره
آشنایی با اهل‏بیت و مخصوصا امام عصر علیهم‏السلام حتی در كمترین سطح و پایه هم شور و شوق خاصی را در انسان به وجود می‏آورد تا آنجا كه خرد می‏خواهد در هر مجلس و محفلی سخن از او به میان آورد و همگان را با سیره و سنت این خانواده آشنا كند . این شور و شوق یكی از ویژگیهای انس با حضرت مهدی است و جز این هم نمی‏توان انتظار داشت چه، وقتی مهر و عشق كسی بر دل نشست نمی‏شود از او سخن نگفت و وقتی از او گفت‏وگو كردی می‏شوی یك مبلغ موعودی . در این مقاله تلاش شده كه ضمن بررسی مهم‏ترین بایسته‏های تبلیغی در حوزه مباحث مهدوی راهكارهایی نیز برای تعمیق و گسترش هر چه بیشتر این فعالیتها ارائه گردد:

1 . بایسته‏های عملی

در فرهنگ اسلامی كسی كه نقش دعوت كننده (داعی) مردم را به عهده می‏گیرد، رسالت و مسئولیت‏ سنگینی دارد و لازم است ‏خود بیش از هر كس دیگر به آنچه مردم را به آن فرا می‏خواند پای‏بند باشد; زیرا سخن آنگاه بر دل می‏نشیند كه از دل برآمده باشد و تنها سخنی از دل برمی‏آید كه از مرحله ادای زبانی فراتر رفته و به عمق جان راه یافته باشد . روشن است كه انسان تا چیزی را با همه وجود نپذیرد و در عمل بدان پای‏بند نباشد به عمق جانش راه نمی‏یابد . با توجه به آنچه گفته شد كسی كه می‏خواهد جامعه پیرامون خود را به سوی امام زمان (علیه السلام) فراخواند و آنها را دعوت به توجه و انس و التفات بیشتر نسبت‏به آن حضرت كند، قطعا باید خود بیش و پیش از دیگران با امام زمان (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار كند و در زندگی فردی و اجتماعی خود یاد و نام آن حضرت را همواره درنظر داشته باشد . افزون بر این، انس و ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) از جهت دیگری نیز برای مروجان و مبلغان فرهنگ مهدوی ضروری است و آن به دست آوردن پشتوانه لازم در فعالیت تبلیغی و ترویجی است . توضیح آنكه: به دلیل شرایط فرهنگی خاص حاكم بر برخی از محیطها فعالیت تبلیغی و ترویجی چندان ساده نیست و قطعا مسائل و مشكلاتی را به همراه خواهد داشت; از این رو اگر مروج و مبلغ این فرهنگ از ظرفیت و تحمل بالایی برخوردار نباشد چه بسا كه پس از مدتی دچار یاس و دلسردی شود . در این شرایط تنها چیزی كه می‏تواند ظرفیت و تحمل لازم را به فعالان در این حوزه ببخشد و پشتوانه لازم را برای آنها فراهم كند ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است . در صورت وجود این ارتباط معنوی، ظرفیت و تحمل محدود ما در پیوند با ظرفیت و تحمل نامحدود آن امام وسعت و گسترش می‏یابد و به ما توان تحمل سختیها و مشكلات این راه را عطا می‏كند .
در اینجا ممكن است پرسیده شود: چگونه می‏توان با امام مهدی (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار كرد؟ در پاسخ باید گفت: این كار بسیار ساده است . البته به شرط آن‏كه از همان ابتدا به دنبال دست‏یافتن به جایگاههای بسیار بالایی چون تشرف خدمت آن حضرت نباشید، بلكه قدم به قدم و به تدریج این رابطه معنوی را گسترش داده و تعمیق بخشید . نخستین قدمها برای ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) می‏تواند با انجام یك یا چند مورد از كارهای زیر آغاز شود: خواندن دعای عهد در هر صبحگاه; عرض سلام خدمت آن حضرت در آغاز و پایان هر روز; خواندن زیارت آل‏یاسین یا دعای ندبه در هر روز جمعه; دعا برای سلامتی آن حضرت در مواقعی چون قنوت نماز و تعقیب نمازهای روزانه; خواندن نماز امام زمان; توسل به آن حضرت در مواقع سختی و مشكلات و ...
همانطور كه گفته شد لازم نیست همه این كارها را به یكباره و همزمان آغاز كنید، یكی دو مورد از كارهای یاد شده را انتخاب و سعی كنید به طور مرتب و مستمر آن را انجام دهید و به تدریج كارهای دیگر را نیز به برنامه خود اضافه كنید . گفتنی است كه شما می‏توانید با بهره‏برداری از كتاب راز و نیاز منتظران، كه از سوی انتشارات موعود منتشر شده، بیش از پیش با دعاها، زیارتها، نمازها و صلوات و توسلات مرتبط با امام عصر (علیه السلام) آشنا شوید . این نخستین قدم در راه ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است و قطعا با مواظبت‏بر انجام كارهایی كه از آنها یاد شد، رفته رفته روح انتظار در شما زنده‏تر شده، پیوند معنوی شما با امام مهدی (علیه السلام) مستحكم‏تر می‏شود و با آن حضرت انس و الفتی بیشتر پیدا می‏كنید . اما پس از این مرحله باید تلاش نمایید كه حضور امام عصر (علیه السلام) را بیش از پیش در زندگی فردی و اجتماعی خود احساس كنید . احساس حضور امام به این است كه شما آن حضرت را شاهد و ناظر بر رفتار، گفتار و پندار خود بدانید و هر آنچه را كه خشنودی امام زمان (علیه السلام) در آن است انجام دهید و از هر آنچه كه موجب ناخشنودی آن امام می‏شود دوری گزینید . این حداقل وظیفه‏ای است كه ما در برابر حجت‏خدا داریم و آن حضرت نیز به صراحت انجام این وظیفه را به عهده همه ما گذاشته‏اند:
هر یك از شما باید آنچه را كه موجب دوستی ما می‏شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه كه موجب خشم و ناخشنودی ما می‏گردد، دوری گزیند; زیرا فرمان ما به یكباره و ناگهانی فرا می‏رسد و در آن زمان توبه و بازگشت‏برای كسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه كسی را از كیفر ما نجات نمی‏بخشد . (1)
قطعا اگر این وظیفه را به درستی و به‏طور كامل انجام دهیم می‏توانیم امیدوار باشیم كه، براساس وعده امام صادق (علیه السلام)، خداوند ما را به عنوان یكی از یاوران امام مهدی (علیه السلام) بپذیرد:
هر كس دوست می‏دارد از یاران [حضرت] قائم باشد، باید منتظر باشد و پرهیزكاری و اخلاق نیكو پیشه كند، در حالی كه منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم - كه بر او درود باد - به‏پا خیزد، پاداش او همچون پاداش كسی خواهد بود كه آن حضرت را درك كرده است . پس كوشش كنید و در انتظار بمانید . گوار باد بر شما [این اجر] ای گروه مشمول رحمت‏خداوند! (2)

2 . بایسته‏های نظری

براساس روایات قطعی و تردیدناپذیری كه از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، بر هر مسلمانی واجب است كه امام زمان خود را بشناسد . این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است كه فرموده‏اند:
كسی كه بمیرد و امام زمان خود را نشناسد مانند كسی است كه در عصر جاهلیت; [عصر گمراهی]، از دنیا رفته است . (3)
با توجه به این موضوع هر یك از ما وظیفه داریم كه در حد توان، امام و حجت عصر خود; یعنی امام مهدی (علیه السلام) - كه دوازدهمین امام از سلسله امامان شیعه و فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) است - بشناسیم . قطعا به همان میزان كه ما امام زمان (علیه السلام) را بشناسیم به همان میزان هم از تیرگی، تباهی و گمراهی عصر جاهلی دور و به روشنایی، سعادت و رستگاری نزدیك می‏شویم .
حال این پرسش مطرح می‏شود كه امام مهدی (علیه السلام) را به چه روش و از طریق چه منابعی می‏توان شناخت .

دو دیدگاه در شناخت امام زمان (علیه السلام)

شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) را از دیدگاههای مختلف می‏توان مورد مطالعه و بررسی قرار داد كه مهم‏ترین آنها «دیدگاه اعتقادی (كلامی) - تاریخی‏» و «دیدگاه فرهنگی - اجتماعی‏» است . پیش از آن‏كه به بررسی هر یك از دیدگاهها بپردازیم، لازم است‏یادآوری كنیم كه این دو دیدگاه، مكمل یكدیگرند و بدون شك نمی‏توان بدون شناخت درست اعتقادی - تاریخی از امام مهدی (علیه السلام) به شناخت فرهنگی - اجتماعی از آن حضرت دست‏یافت .
1 . دیدگاه اعتقادی - تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی (علیه السلام) مورد توجه قرار می‏گیرد: نخست این كه آن حضرت، حجت‏خدا، تداوم بخش سلسله حجتهای الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه (علیهم السلام) است كه در حال حاضر در غیبت‏به سر می‏برند ; دوم این‏كه ایشان شخصیتی است تاریخی كه در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت‏سر گذاشته، با انسانهای مختلفی درارتباط بوده و منشا رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بوده‏اند .
براین اساس در بیشتر كتابهایی كه با دیدگاه اعتقادی - تاریخی به بررسی شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) پرداخته‏اند با سرفصلهای مشابهی روبرو می‏شویم كه برخی از مهم‏ترین آنها به قرار زیر است:
1 . لزوم وجود حجت الهی در هر عصر
2 . اثبات ولادت
3 . دلایل امامت
4 . ویژگیهای شخصی
5 . فلسفه غیبت
6 . نواب خاص
7 . راز طول عمر
8 . معجزات
9 . توقیعات (پیامها)
10 . نشانه‏های ظهور آن حضرت و ...
قطعا پرداختن به همه كتابهایی كه از قرنها پیش تاكنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمده‏اند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذكر عناوین و نویسندگان برخی از مهم‏ترین این كتابها - كه در واقع مصادر اصلی فرهنگ مهدوی شیعی به شمار می‏آیند - به ترتیب تاریخ اشاره می‏كنیم .
شایان ذكر است كه برخی از این كتابها در زمره مجموعه كتابهای حدیثی یا تاریخی شیعه‏اند كه بخشی را به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی فرهنگ مهدوی اختصاص داده‏اند:
1 . الكافی، ابی‏جعفر محمد بن یعقوب كلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق) ;
همانطور كه می‏دانید كتاب الكافی جزء كتابهای چهارگانه (كتب اربعه) روایی شیعه است كه در 8 جلد (عربی) به چاپ رسیده است .
این مجموعه 8 جلدی شامل سه بخش كلی اصول (جلد 1 و 2)، فروع (جلد 3 - 7) و روضه (جلد 8) می‏باشد كه «اصول كافی‏» دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع كافی‏» در بردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه كافی‏» شامل، روایات اخلاقی است .
شایان ذكر است كه جلد اول و دوم كتاب الكافی كه مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول كافی در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقه‏مندان به معارف شیعی قرار گرفته است . (4)
بخش عمده‏ای از جلد اول (متن عربی) این كتاب (صص 554 - 168) با عنوان «كتاب الحجه‏» به بیان دلایل وجود حجت‏خدا در عالم هستی، ویژگیهای امامان معصوم (علیهم السلام)، دلایل امامت هر یك از امامان شیعه و تاریخ زندگانی آنها اختصاص یافته است .
عزیزانی كه علاقه‏مندند مباحث‏یادشده را از متن ترجمه شده جست‏وجو كنند می‏توانند به جلد اول این كتاب (صص 395 - 236) و جلد دوم آن مراجعه كنند .
2 . كمال الدین و تمام النعمة، ابی جعفرمحمد بن علی بن الحسین معروف به «ابن بابویه‏» و «شیخ صدوق‏» (در گذشته به سال 381 ق):
چنانكه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این كتاب آورده است، امام مهدی (علیه السلام) در رؤیایی صادقه دستور تالیف كتاب یادشده را به ایشان داده‏اند .
كتاب كمال الدین و تمام النعمة كه یكی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت‏به شمار می‏آید، مشتمل بر یك مقدمه و 58 باب است . در مقدمه به پاسخ برخی شبهات در مورد امام مهدی (علیه السلام) پرداخته شده و در ابواب كتاب موضوعات متنوعی مورد بررسی قرار گرفته است . برخی از موضوعاتی كه در این ابواب بررسی شده به شرح زیر است: احوال كسانی كه عمرهای طولانی داشته‏اند; دلایل نیاز مردم به امام; روایاتی كه از پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است; میلاد امام مهدی (علیه السلام) ; كسانی كه آن حضرت را دیده‏اند; توقیعاتی كه از امام مهدی (علیه السلام) رسیده است و ...
این كتاب نیز ترجمه شده و برای همگان قابل استفاده است . (5)
3 . كتاب الغیبة، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری) ;
این كتاب یاد شده مشتمل بر یك مقدمه و 26 باب است . نویسنده در مقدمه نسبتا طولانی این كتاب، به بیان دلایل و انگیزه تالیف كتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتی چون ضرورت شناخت امام (علیه السلام) ; غیبت امام زمان (علیه السلام) ; ویژگیها و خصائل حضرت صاحب (علیه السلام) ; علائم پیش از ظهور; وضع شیعه هنگام قیام قائم (علیه السلام) و ... را بررسی كرده است .
كتاب الغیبة نیز ترجمه شده و به همراه متن عربی در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است . (6)
4 . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به «شیخ مفید» (درگذشته به سال 413 ق) .
این كتاب مجموعه كاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است كه در یك مقدمه و 40 باب سامان یافته است . باب 35 تا 40 این كتاب به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و در آنها موضوعاتی چون تاریخ ولادت; ادله امامت; معجزات و نشانه‏های ظهور آن امام بررسی شده است .
متن اصلی این كتاب نیز چون چند كتابی كه پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسی به چاپ رسیده است . (7)
شایان ذكر است كه شیخ مفید (رحمه ا...) رساله‏های مستقلی نیز در باب غیبت امام عصر (علیه السلام) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند كه از آن جمله است:
الرسالة فی‏الغیبة (8) (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة فی‏الغیبة (9) .
5 . كتاب الغیبة، ابی‏جعفر محمدبن الحسن الطوسی، معروف به «شیخ طوسی‏» (درگذشته به سال 460 ق).
این كتاب كه در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه خاص و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیاری از كسانی كه در سده‏های اخیر به تالیف كتاب در این زمینه پرداخته‏اند، از آن بهره‏برداری كرده‏اند .
چنانكه شیخ طوسی (ره) در مقدمه كتاب آورده است، ایشان این كتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبت‏حضرت صاحب‏الزمان (علیه السلام)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتی كه در این زمینه‏ها از سوی مخالفان مطرح می‏شده، به رشته تحریر درآورده‏اند .
این كتاب نیز چون برخی دیگر از كتابهایی كه از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر (علیه السلام) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذكر برخی از توقیعاتی كه از سوی آن حضرت صادر شده، معرفی برخی از كسانی كه در دوران غیبت صغری توفیق وكالت و نمایندگی از سوی امام مهدی (علیه السلام) را داشته‏اند و همچنین بیان برخی نشانه‏های ظهور مباحث‏خود را به پایان برده است .
كتاب یاد شده نیز ترجمه شده و برای كسانی كه توانایی استفاده از متن عربی را ندارند قابل استفاده است . (10)
6 . اعلام الوری باعلام الهدی (11) ، ابی علی‏الفضل‏بن الحسن الطبرسی معروف به «امین‏الاسلام طبرسی‏» (548 - 468 ق). . این كتاب كه در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل‏بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است . در بخش پایانی كتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن پنج ‏باب به شرح زیر بررسی شده است:
باب اول: نام، كنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و كسانی كه آن حضرت را دیده‏اند; باب دوم: روایاتی كه در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت(علیه السلام) رسیده است; باب سوم: چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه‏هایی كه در دوران غیبت صغری از آن حضرت آشكار شده و دلالت‏بر امامت ایشان می‏كنند، برخی از توقیعات (نامه‏ها و پیامهایی) كه از آن حضرت رسیده است، كسانی كه آن حضرت را دیده‏اند و یا وكیل ایشان بوده‏اند; باب چهارم: نشانه‏های سال و روز قیام قائم (علیه السلام)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت; باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایی كه مخالفان مطرح می‏كنند .
7 . بحارالانوار الجامعة‏لدرر اخبارالائمة الاطهار(علیهم السلام)، محمدباقر مجلسی معروف به «علامه مجلسی‏» (1111 - 1037 ق). .
این مجموعه: 110 جلدی، یكی از بزرگ‏ترین مجموعه‏های روایی شیعه به شمار می‏آید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینه‏های مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و ... است . سه جلد از این كتاب; یعنی جلدهای 51 تا 53 با عنوان «تاریخ‏الحجة‏» به بررسی ابعاد مختلف زندگی امام عصر (علیه السلام)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمده‏ای از روایاتی كه در هر یك از این زمینه‏ها از پیامبر اكرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده، جمع‏آوری گردیده است .
مجلدات یاد شده كه دربردارنده مطالب جلد 13 از چاپهای قدیمی بحارالانوار است‏به دفعات ترجمه شده و برای همه علاقه‏مندان قابل استفاده است . (12)

پی‏نوشتها:

1 . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏53، ص‏176، ح‏7 .
2 . محمدبن ابراهیم نعمانی، كتاب الغیبة، ص‏200، ح‏16 .
3 . محمدباقر مجلسی، همان، ج‏8، ص‏368 .
4 . مترجم این كتاب سیدجواد مصطفوی و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) است .
5 . متن كامل كتاب كمال‏الدین و تمام‏النعمة توسط منصور پهلوان ترجمه و در سال 1380 از سوی سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و در سال 1382 از سوی انتشارات مسجد مقدس جمكران در دو جلد به همراه متن عربی منتشر شده است .
6 . این كتاب توسط محمدجواد غفاری ترجمه و در سال 1376 از سوی نشر صدوق به همراه متن عربی منتشر شده است .
7 . این كتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی و ترجمه از سوی انتشارات علمیه اسلامیه منتشر شده است .
8 . ر . ك: مصنفات الشیخ المفید، ج 7 .
9 . ر . ك: همان، ج 3 .
10 . این كتاب توسط شیخ محمد رازی ترجمه و با نام تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال 1350 از سوی انتشارات كتابفروشی اسلامیه منتشر شده است .
11 . ترجمه نام این كتاب این است: «شناساندن پیشوایان هدایت‏به مردمان‏»
12 . جلد 13 بحارالانوار به دفعات ترجمه و منتشر شده است، كه معروف‏ترین آنها ترجمه آقای علی دوانی است كه با نام مهدی موعود از سوی انتشارات دارالكتب الاسلامیه منتشر شده است .اخیرا هم این كتاب با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیه‏ای از سوی انتشارات مسجد مقدس جمكران منتشر شده است .