نویسنده: علی اصغر رضوانی
1- استحباب دعا بر اموات
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی عرضه می‌دارد:«و تفضّل... علی موتاهم بالرأفة و الرحمة» (1)؛
«و به مردگان آن‌ها رأفت و رحمت عطا فرما».
انسان نه تنها وظیفه دارد که برای برادران مؤمن خود که زنده‌اند دعا کند و رفع گرفتار و برآورده شدن حاجات آن‌ها را از خداوند متعال طلب نماید، بلکه وظیفه دارد تا برای رفع گرفتاری و عذاب از مرده‌ها نیز دعا کند؛ چرا که دعای زنده‌ها برای اموات تأثیر دارد؛ همان‌گونه که حضرت ابراهیم (علیه السلام) به خداوند متعال عرضه می‌دارد:
(رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمنَ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ) (2)؛
«پروردگارا! مرا، و پدر و مادرم وتمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند، و جمیع مردان و زنان با ایمان را بیامرز». ما نباید تنها به فکر خود بوده و از دیگران و مشکلات آن‌ها غفلت ورزیم و باید مشکلات دیگران را نیز مشکلات خود دانسته و همان‌گونه که برای رفع مشکلات خود دعا می‌کنیم برای رفع مشکلات و برآورده شدن حاجات مردم نیز دعا نماییم، همان‌گونه که امام زمان (علیه السلام) چنین می‌کند.
2- دعا برای ریشه‌کن شدن مرض
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی عرضه می‌دارد:«و تفضل... علی مرضی المسلمین بالشفاء و الراحة...» (3)؛
«و به بیماران مسلمان شفا و راحتی عنایت فرما...».
«راحة» از ماده‌ی «روح» به معنای رفتن است. باید از خداوند بهبودی بیماران از مریضی و ریشه‌کن شدن و رخت بر بستن آن را از بیماران بخواهیم.
3- استحباب دعا بر هر مسلمان
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی عرضه می‌دارد:«و تفضّل... علی مرضی المسلمین بالشفاء و الراحة...» (4)؛
«... و به بیماران مسلمان شفا و آسایش عنایت فرما...».
ما نباید تنها به فکر خود بوده و از دیگران و مشکلات آن‌ها غفلت ورزیم و باید مشکلات دیگران را نیز مشکلات خود دانسته و همان‌گونه که برای رفع مشکلات خود دعا می‌کنیم برای رفع مشکلات و برآورده شدن حاجات مردم نیز دعا نماییم، همان‌گونه که امام زمان (علیه السلام) چنین می‌کند.
4- دعا، محکم‌ترین گفتار
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی به خداوند عرضه می‌دارد:«و لا قول لی اسدّ من دعائک فاستظهرک بقول سدید» (5)؛
«و گفتاری ارزشمندتری جز خواندن تو ندارم تا بدان دلگرم باشم».
بهترین و محکم‌ترین گفتار بین خلق و خالق دعاست؛ زیرا که دعا نشانگر عجز و عبودیت انسان نسبت به خداوند متعال است، و عبودیت منشأ همه‌ی کمالات و رسیدن انسان به هدف غایی خلقت که همان لقای الهی است می‌باشد.
5- دعا برای خود و دیگران
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی به خداوند متعال عرضه می‌دارد:«... و احجبنی عن اعین الباغضین، الناصبین العداوة لأهل بیت نبیّک، و لایصل منهم الی احد بسوء» (6)؛
«... و مرا از چشم‌های کینه‌توزان و کسانی که دشمنی خاندان پیامبرت را بر دل دارند پوشیده دار، و [کاری کن تا] از آن‌ها به کسی گزندی نرسد».
از آداب دعا این است که تنها برای خودمان دعا نکنیم بلکه دیگران را نیز در دعاهایمان سهیم نماییم، شاید خداوند متعال به برکت دیگران به ما لطف نماید. و لذا نقل شده که حضرت زهرا (علیهاالسلام) ابتدا برای همسایه‌ها دعا می‌کرد. و سپس برای خود.
6- دعا و ضمانت اجابت بر عموم دعاکنندگان
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که از خداوند متعال چنین می‌خواهد:«و اسألک... بما ضمنت الاجابة فیه علی نفسک للداعین» (7)؛
«از تو می‌خواهم... به آنچه که ضمانت کردی در آن بر خودت برای عموم درخواست‌کنندگان از خودت».
با مقابله‌ی این جمله با جمله‌ی قبل استفاده می‌شود که خداوند متعال دعای غیر مؤمن را به هدف اجابت می‌رساند از آن جهت که از او خواسته است در صورتی که شرایط را فراهم کرده و موانع را برطرف ساخته باشد، گرچه اجابت دعا به مصلحت او نباشد، برخلاف مؤمنان.
7- دعا و ضمانت عطا به مؤمنان
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که به خداوند متعال عرضه می‌دارد:«اسألک... بما وأیت به علی نفسک لداعیک من المؤمنین...» (8)؛
«از تو می‌خواهم... به آنچه ضمانت کردی به آن بر خودت برای دعاکنندگانت از مؤمنان...».
از این جمله استفاده می‌شود که خداوند برای درخواست کننده‌ی از خود چیزی را در نظر گرفته و ضمانت کرده، که آن به مصلحت اوست گرچه اجابت دعایش نباشد؛ زیرا چه بسا انسان چیزی را بخواهد ولی به صلاح او نباشد، ولی از آنجا که خداوند کریم است و خیرخواه مؤمن می‌باشد لذا از طرفی به او عنایت کرده و از طرفی دیگر آنچه را که به مصلحت اوست به او نمی‌دهد.
8- توصیف خداوند قبل از درخواست حاجت
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی عرضه می‌دارد:«یا من اذا تضایقت الامور فتح لنا باباً لم تذهب الیه الاوهام فصلّ علی محمد و آل محمد، و افتح لأموری المتضایقة باباً لم یذهب الیه و هم، یا ارحم الراحمین» (9)؛
«ای آن‌که پس از بسته شدن کارها راه‌گشایشی برای ما می‌گشایی که خیال‌ها بدان راه ندارد، پس بر محمد و خاندانش درود فرست و برای اموری که مرا در تنگنا قرار داده گشایشی فرما که اندیشه‌ای بدان راه ندارد، ای مهربان‌ترین مهربانان».
از این دعا استفاده می‌شود که توصیف خداوند قبل از درخواست حاجت باید بر طبق مقتضای حاجت باشد.
9- صلوات قبل از دعا و درخواست از خدا
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی به خداوند متعال چنین عرضه می‌دارد:«... فصل علی محمد و آل محمد، وافتح لأموری المتضایقة باباً لم یذهب الیه وهم، یا ارحم الراحمین» (10)؛
«... پس بر محمد و خاندانش - (علیهم السلام) - درود فرست، و برای اموری که مرا در تنگنا قرار داده راه گشایشی قرار بده که اندیشه‌ای بدان راه ندارد، ای مهربان‌ترین مهربانان».
از عبارت فوق و برخی دیگر از روایات استفاده می‌شود که انسان اگر می‌خواهد دعایش مستجاب شود قبل از دعا صلوات بر محمد و آل او بفرستد که به برکت آن نیز دعایش مستجاب شود؛ زیرا صوات بر آن ذوات مقدسه به طور حتم مستجاب است، و لذا مشاهده می‌کنیم که اهل بیت (علیهم السلام) قبل از دعا صلوات می‌فرستادند.
و نیز از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که به خداوند عرضه می‌دارد:
«ان کان هذا الامر خیراً لی فی دینی و دنیای و آخرتی، ان تصلی علی محمد و آل محمد و تسلّم علیهم تسلیماً، و تهیأه لی و...» (11)؛
«اگر این امر برای من در دین و دنیا و آخرتم خیر است، این‌که بر محمد و آل محمد (علیهم السلام) درود و سلام فرستی، و آن را برایم آماده سازی و...».
خداوند متعال درود بر پیامبر و آلش (علیهم السلام) را پذیرفته و هرگز ردّ نخواهد کرد، و لذا جا دارد که انسان دعاهای خود را همراه با صلوات بر آن بزرگواران قرار دهد تا به برکت قبولی صلوات، دعاهایش نیز مستجاب گردد؛ زیرا از کرم خداوند به دور است که در پذیرش درخواست تبعیض قائل شود.
بیشتر بخوانید: اثبات علمی تاثیر دعا و نیایش در زندگی
10- زنان را نیز دعا کردن
از امام زمان (علیه السلام) در دعاهای خود زنان مؤمنه را نیز دعا می‌کند که از آن جمله به خداوند عرضه می‌دارد:«تفضل علی فقراء المؤمنین و المؤمنات بالغنی و الثروة و علی مرضی المؤمنین و المؤمنات بالشفاء و الصحة و...» (12)؛
«بر مردان و زنان مؤمن فقیر بی‌نیازی و ثروتمندی، و به بیماران از مردان و زنان شفا مرحمت فرما...».
برخی احتیاط بی‌مورد کرده و می‌گویند: در جایی که دستور به دعا بر چهل مؤمن آمده بر زن مؤمنه دعا نمی‌کنیم، ولی مطابق دعای بالا امام زمان (علیه السلام) بر زنان مؤمنه نیز دعا فرموده است.
11- دعا به حق اولیا
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی چنین عرضه می‌دارد:«اللهم صلّ علی محمد و آل محمد، و ترحّم علی عجزنا، و اغثنا بحقهم» (13)؛
«بارخدایا! بر محمد و آل او درود فرست، و بر عجز ما ترحم نما، و به حق اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ما را دریاب».
وهابیان می‌گویند: دعا به حق اولیا جایز نیست؛ زیرا کسی بر خداوند متعال حقی ندارد، ولی مطابق آیات قرآن و روایات این نوع دعا اشکالی ندارد؛ زیرا این حق را ما برعهده‌ی خداوند قرار نمی‌دهیم بلکه خودش برعهده‌ی خود قرار داده است، و لذا در قرآن کریم می‌فرماید:
(وَکَانَ حَقّاً عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ) (14)؛
«و یاری مؤمنان، همواره حقی است بر عهده ما».
12- دعای دسته جمعی
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی چنین عرضه می‌دارد:«اللهم ارزقنا توفیق الطاعة... و اکرمنا بالهدی و الاستقامة و...» (15)؛
«بارخدایا! به ما توفیق اطاعت [از دستوراتت] روزی فرما... و ما را به هدایت و استقامت کرامت فرما و...».
در تمام فقرات این دعا به صیغه‌ی متکلم مع‌الغیر آمده است تا به ما این درس را بدهد که دعا را به صورت دسته جمعی انجام دهیم نه فردی تا شاید در یک جمعی سوخته دلی باشد که نوای او گرفته و ما نیز به واسطه‌ی آن مشمول لطف پروردگار کریم گردیم.
13- لزوم ملاحظه‌ی مصالح دینی و دنیایی و آخرتی در ادعیه
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در دعایی به خداوند متعال چنین عرضه می‌دارد:«... ان کان هذا الامر خیراً لی فی دینی و دنیای و آخرتی، ان تصلّی علی محمد و آل محمد و تسلّم علیهم تسلیماً، و تُهَیّأهُ لی و تسهّله علیّ، و تلطّف لی فیه، برحمتک یا ارحم الراحمین» (16)؛
«... اگر این امر خیر برای من در دین و دنیا و آخرت من است، این‌که بر محمد و آل محمد درود و سلام فرستی، و آن را برای من مهیا ساخته و آسان گردانی، و در آن به من لطف نمایی، به رحمتت ای رحم کننده‌ترین رحم کنندگان».
انسان باید هرچه را از خداوند می‌خواهد این را در نظر بگیرد که خیر دین و دنیا و آخرتش در آن باشد و آن را در خواسته‌اش از خداوند قید کند؛ زیرا چه بسا حاجاتی که منفعت دنیایی انسان در آن است ولی به ضرر دینی و آخرتی انسان منجر می‌شود.
14- اعتراف به عبودیت قبل از دعا
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که در مورد دعا تعلیم فرمودند که قبل از آن که از خدا چیزی را بخواهیم به عبودیت خود و ربوبیت خداوند اعتراف نماییم، آنجا که می‌فرماید:«الهی و أنا عبدک، و ابن عبدک، و ابن امتک، معترف لک بالعبودیة، مقرّ بانک انت الله خالقی لا اله لی غیرک و لا ربّ لی سواک، مقرّ بانّک ربی...» (17)؛
«ای خدای من! من بنده‌ی تو، فرزند بنده‌ی تو، و فرزند کنیز توام، که به عبودیت [برای تو] اعتراف می‌کنم، و اقرار می‌کنم که همانا تو تنها خالق منی، خدایی برای من به جز تو نیست، و پروردگاری برای من به جز تو نمی‌باشد، من اقرار می‌کنم که تو پروردگار منی...».
انسان قبل از این که از خداوند متعال خواسته‌اش را بخواهد باید به عبودیت و ذلت خود در برابر حضرت حق سبحانه و تعالی اعتراف کند، آن‌گاه خواسته‌اش را از خدا طلب کند؛ زیرا که عبودیت منشأ هر خیر و کمال است، همان‌گونه که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ظبر آن اقرار نموده است. حضرت از اعمال سیئه‌ای که انسان را به هلاکت و نیستی می‌رساند، به خدا پناه می‌برد؛ زیرا، انسان، همیشه در خطر از دست دادن ایمان خویش است. هوا و هوس‌ها و وسوسه‌های شیطان، انسان را تا دَم مرگ، رها نخواهند کرد. از این بخش، اهمیت و دشواری ایمان را می‌توان فهمید.
15- اجابت عمومی دعا
از امام زمان (علیه السلام) نقل شده که به خداوند عرضه می‌دارد:«رب من ذا الذی دعاک فلم تجبه، و من ذا الذی سألک فلم تعطه» (18)؛
«پروردگار من! چه کسی تو را خواند و تو اجابت نکردی؟! و چه کسی از تو خواست و تو به او عطا ننمودی؟!».
هر کس از کریمی همچون خداوند چیزی را بخواهد هرگز او را ردّ نمی‌کند گرچه ممکن است به جهت نبود شرایط یا مصلحت نبودن در اجابت آن، حاجتی را که دعا کننده از خدا خواسته برآورده نکند ولی به طور حتم خداوند عنایت دیگری به او خواهد کرد.
16- دعای به عاقبت به خیری
امام مهدی (علیه السلام) می‌فرماید:«أَعوذُ بِاللهِ مِنَ العَمی بَعدَ الجَلاءِ، وَمِنَ الضَّلالَةِ بَعْدَ الهُدی، وَمِنْ مُوبِقاتِ الأَعمالِ وَمُرْدِیاتِ الفِتَنِ» (19)؛
«از نابینایی پس از بینایی، و از گمراهی پس از هدایت، و از رفتار هلاکت‌بار، و فتنه‌های نابود کننده، به خدا پناه می‌برم».
این عبارت، بخشی از توقیعی است که امام زمان (علیه السلام) به نائب نخست و دوم خود، عثمان بن سعید عمری و فرزندش محمد فرستاده است. حضرت (علیه السلام) بعد از سفارش به اموری در امر غیبت و تثبیت قلوب شیعیان در این امر مهم، از اموری چند به خدا پناه می‌برد که هر کدام از آن‌ها قابل توجه و برای ما درسی عظیم است:
1- حضرت (علیه السلام) از ضلالت بعد از هدایت به خدا پناه می‌برد؛ زیرا، اگر کسی هدایت شود و حق و حقیقت را درک کند، ولی پس از مدتی دست از آن بردارد، حجت بر او تمام شده و قطعاً، خسارتی غیر قابل جبران را متحمل شده است. چنین کسی، سعادت پایدار را پس از شناخت و معرفت ترک کرده و عذاب جاوید را بر جان خود خریده است. 2- همچنین حضرت از اعمال سیئه‌ای که انسان را به هلاکت و نیستی می‌رساند، به خدا پناه می‌برد؛ زیرا، انسان، همیشه در خطر از دست دادن ایمان خویش است. هوا و هوس‌ها و وسوسه‌های شیطان، انسان را تا دَم مرگ، رها نخواهند کرد. از این بخش، اهمیت و دشواری ایمان را می‌توان فهمید.
3- آن حضرت، به خداوند متعال، از فتنه‌های خطرناکی که در صورت گرفتار شدن به آن‌ها، انسان را به گرداب‌های ضلالت و گمراهی سوق می‌دهد، و او را از اوج عزت به ذلت می‌کشاند، به خداوند پناه می‌برد. طبق نصّ صریح قرآن، انسان، در معرض امتحان‌های دائمی است. خداوند متعال می‌فرماید:
(أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لاَ یُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ...) (20)؛
«آیا مردم چنین پنداشتند که به صِرف این‌که گفتند ما ایمان به خدا آورده‌ایم رهاشان کنند و بر این ادعا هیچ امتحانشان نکنند؟ ما امت‌هایی را پیش از اینان امتحان نمودیم».
این امتحان‌ها، گوناگون است و شدت و ضعف دارد. گاهی مربوط به بدن و گاهی مربوط به دین است و... در همه‌ی این ابتلائات، چه کوچک و چه بزرگ، باید به خدا توکل کرد و با سرافرازی بیرون آمدن را از او خواست.
بیشتر بخوانید: کنار بیمار، دعایتان مستجاب می شود
17- نحوه‌ی درخواست حاجت از خداوند
امام مهدی (علیه السلام) می‌فرماید:«مَنْ کانَتْ لَهُ إلَی اللهِ حاجَةٌ فَلْیَغْتَسِلْ لَیْلَةَ الجُمُعَةِ بَعْدَ نِصْفِ اللَّیْلِ وَیأتی مُصَلاهُ» (21)؛
«هر کس که خواسته و حاجتی از پیشگاه خداوند متعال دارد، بعد از نیمه شب جمعه غسل کند و جهت مناجات با خداوند در جایگاه نمازش قرار گیرد».
ابوعبدالله حسین بن محمد بزروفی می‌گوید: از ناحیه‌ی مقدسه‌ی امام زمان (علیه السلام) توقیعی صادر شد، در آن نوشته بود: هرکس خواسته‌ای از خداوند دارد باید شب جمعه بعد از نیمه شب غسل کند آن‌گاه به جایگاه نمازش آید و دو رکعت نماز بخواند، به «إِیِّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» که رسید، صد بار آن را تکرار کند، سپس حمد را تمام کرده بعد از آن یک مرتبه سوره‌ی توحید بخواند. آن‌گاه رکوع و سجده بجای آورده و در هر کدام هفت بار تسبیح بگوید. رکعت دوم را نیز همانند رکعت اول بجای آورد. در پایان نماز دعایی را بخواند که کفعمی در ابتدای باب 36 از المصباح آورده است. بعد از دعا به سجده رفته و تضرّع نزد خداوند کند، آن‌گاه حاجت خود را از خداوند بخواهد. هر کس از مرد و زن چنین کند، و دعا را از روی اخلاص بخواند درهای اجابت به روی او بازگشته و حاجت او هرچه باشد برآورده می‌گردد، مگر آن‌که آن حاجت قطع رحمی باشد.
از این حدیث نکاتی استفاده می‌شود:
1- برای درخواست حاجت از خداوند متعال باید مقدماتی انجام داد، و مستقیماً به سراغ درخواست حاجت نرفت؛ زیرا ممکن است برخی از موانع در انسان وجود داشته باشد که نگذارد دعای انسان به هدف اجابت برسد، یکی از این موانع گناهان است.
2- تنها استغفار زمینه‌ساز استجابت دعا و مغفرت نیست بلکه اقرار به توحید و مراتب آن و تسبیح و ذکر خدا نیز از جمله مؤثر در این زمینه است.
3- زمان و مکان نیز در تسریع استجابت دعا مؤثر است، لذا حضرت (علیه السلام) دستور می‌دهد که شخص حاجت‌مند در شب جمعه که بهترین شب‌ها در طول هفته است، آن هم در نیمه‌ی شب که بهترین اوقات در شبانه روز است، در جایگاه دائمی نماز که بهترین مکان مؤمن است، قرار گیرد و بعد از نماز حاجات خود را بخواهد.
18- امید به اجابت دعا
امام مهدی (علیه السلام) در بخشی از مناجات خود با خداوند متعال عرضه می‌دارد:«رَبِّ مَنْ ذَا الَّذی دَعاکَ فَلَمْ تُجِبْهُ، وَمَنْ الَّذی سَأَلَکَ فَلَمْ تُعْطِهِ، وَمَنْ ذَا الَّذی ناجاکَ فَخَیَّبْتَهُ، أَوْ تَقَرَّبَ إِلَیْکَ فَأَبْعَدْتَهُ» (22)؛
«پروردگارا! چه کسی تو را خواند و تو دعایش را اجابت نکردی، و چه کسی از تو درخواست نمود و به او عطا نفرمودی، و چه کسی با تو مناجات کرد و او را ناامید ساختی، یا خود را به تو نزدیک نمود و او را دور ساختی».
این فقره از دعا، برگرفته از دعای معروف به دعای علوی مصری است. محمد بن علی علوی حسینی مصری، در مکاشفه‌ای، خدمت حضرت (علیه السلام)، مشرف شد و این دعا را از ایشان فراگرفت و با خواندن آن، به مقصودش رسید.
حضرت در این دعا - که روح امید را در انسان زنده - می‌کند - به انسان می‌آموزد که از دعا کردن و رو به درگاه ایزد آوردن نباید ناامید شد؛ زیرا، خداوند متعال، کسی را دست خالی برنمی‌گرداند و هیچ دعایی را بی‌جواب نمی‌گذارد.
بیشتر بخوانید: موانع استجابت دعا در کلمات اهل البیت علیهم السلام
در این‌جا ممکن است کسی بپرسد: «چه بسیار دعاها که به اجابت نمی‌رسد و چه بسا انسان از خدا چیزی را بخواهد، ولی به او داده نمی‌شود و... پس منظور از این حدیث چیست؟». در پاسخ باید گفت:
اولاً، چه بسا، انسان، از چیزی کراهت دارد، در حالی‌که خیر او در آن است و میل به چیزی دارد که صلاح او در آن نیست، ولی با این حال، آن را از ایزد تبارک و تعالی می‌خواهد. در این موارد، خداوند دعای بنده‌اش را در ظاهر اجابت نمی‌کند، ولی به عوض آن، نعمت‌های دیگری می‌دهد و یا از گناهان‌اش می‌کاهد.
ثانیاً، برآوردن شدن حاجات، احتیاج به وجود شرایط و نبود موانع دارد. با نبود شرایط و بودن موانع، انسان هرچه دعا کند، حاجت‌اش برآورده نمی‌شود. همچنین برای دعا کردن آدابی است که باید رعایت شود و بدون رعایت آن‌ها دعا مستجاب نخواهد شد. نخستین شرط آن «عبد خدا» بودن است. شرط مهم دیگراش این است که دل کسی را نیازرده باشیم. کسی که دل کسی را به ناحق شکسته باشد، چه‌گونه توقع دارد، دعایش مستجاب شود؟ نفرین فرد دل شکسته، پیش از دعای دل شکننده به درگاه ایزد رسیده و اجابت شده است.
نمایش پی نوشت ها:
1. المصباح، کفعمی، ص 208.
2. نوح، آیه 28.
3. البلد الامین، ص 349.
4. المصباح، کفعمی، ص 208.
5. بلد الامین، ص 333.
6. مهج الدعوات، ص 302.
7. مصباح الزائر، ص 56.
8. مصباح الزائر، ص 56.
9. قصص الانبیاء، ص 365.
10. قصص الانبیاء، راوندی، ص 365.
11. بحارالانوار، ج 91، ص 257.
12. مهج الدعوات، ص 495.
13. صحیفة المهدی (علیه السلام)، ص 62.
14. روم، آیه 47.
15. المصباح، کفعمی، ص 208.
16. بحارالانوار، ج 91، ص 275.
17. مهج الدعوات، ص 281.
18. مهج الدعوات، ص 281.
19. کمال الدین، ج 2، ص 511، ح 42؛ الخرائج و الجرائح، ج 3، ص 1110؛ بحارالأنوار، ج 53، ص 190 و 191، ح 19.
20. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 2 و 3.
21. مصباح، کفعمی، ص 396.
22. مهج الدعوات، ص 281؛ البلد الأمین، ص 393؛ بحارالأنوار، ج 92، ص 267، ح 34.
رضوانی، علی اصغر؛ (1388)، دین‌شناسی از دیدگاه حضرت مهدی (ع)، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول
