نویسنده: دکتر جمیله علم‌الهدی
در زمینه‌ی تعلیم و تربیت اسلامی به طور عام و درباره‌ی فلسفه یا مبانی نظری تعلیم و تربیت اسلامی به طور خاص، آثار متنوع و متعددی نوشته شده است؛ ولی نسبت به تبیین ماهیت تعلیم و تربیت اسلامی هنوز ابهاماتی باقی است؛ زیرا آثار مربوط به تربیت اسلامی، یا متعلق به چشم‌اندازهای غیر فلسفی است که بیان مواعظ و توصیه‌های موجود در متون اسلامی را جهت اسلامی شدن نظام آموزشی کافی تلقی می‌کند و یا گرچه از چشم‌انداز فلسفی به تربیت نگریسته است، در تبیین ماهیت تربیت اسلامی طریقهای متفاوتی را در پیش گرفته است. به طور کلی، آثاری که در زمینه‌ی تربیت اسلامی با رویکرد فلسفه‌ی تعلیم و تربیت نوشته شده است، شامل سه دسته می‌باشد:
دسته‌ی اول، کتابهایی که اساساً به بحث ماهیت تعلیم و تربیت اسلامی وارد نمی‌شود؛ بلکه محل ورودشان به موضوع تربیت اسلامی، بررسی موضوعاتی از قبیل اهمیت علم و عالم یا متعلم از دیدگاه اسلام، جایگاه عقل یا مفهوم‌شناسی عقل در متون اسلامی، آرای تربیتی متفکران و دانشمندان مسلمان، تحلیل بحرانهای معاصر، بررسی مکاتب تربیتی و مقایسه ویژگیهای نظام تربیتی اسلام با آنها و غیره است. (نظیر کتابهای محمدباقر حجتی، آداب تعلیم و تعلم در اسلام (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 13، 1365)؛
- ابوالفضل عزتی، آموزش و پرورش اسلامی (تهران: بعثت، چاپ سوم 1366)؛
- محمد جواد رضا، التربیة الاسلامیة: تساؤلات حول جدلیة الاسلامیة و الحداثة، الطبعة الاولی (همان: دارالیازوری، 1418 ق. / 1997 م.)؛
- سعید اسماعیل علی، اتجاهات الفکر التربوی الاسلامی، (القاهره: دارالفکر العربی، 1991)؛
- محمد النجار، ازمة التعلیم المعاصر و حلولها الاسلامیة (ویرجینیا: المعهد العالمی للفکر الاسلامی، چاپ اول 1410 ق. / 1990 م.)؛
- علی شریعتمداری، تعلیم و تربیت اسلامی (تهران: نهضت زنان مسلمان، چ 6، 1360)).
دسته‌ی دوم، کتابهایی است که در بحث تعلیم و تربیت اسلامی وارد شده است؛ ولی این موضوع را براساس یک مفهوم‌شناسی قرآنی و روایی و با کمک ریشه‌یابی لغوی کلمات «تعلیم» و «تربیت» یا واژگان معادل و مترادف آنها آغاز کرده است. این دسته از آثار معمولاً با استناد به آیات و روایات، یا سخنان متفکران مسلمان، تعریف و حدود تعلیم و تربیت را معلوم کرده است. (نظیر کتابهای: احمد احمدی، اصول و روشهای تربیت در اسلام (تهران: جهاد دانشگاهی، چاپ دوم 1368)؛
- علی فایضی و محسن آشتیانی، مبانی تربیت و اخلاق اسلامی (قم: روحانی، چاپ اول 1375)؛
- مقداد یالجن، اهداف التربیة الاسلامیة (الریاض: دارالهدی، چاپ دوم 1989)؛
- محسن شکوهی یکتا، تعلیم و تربیت اسلامی: مبانی و روشها (تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1373)؛
- عبدالرحمن صالح عبدالله و زملائه، مدخل الی التربیة الاسلامیة و طرق تدریسها (عمان: دار الفرقان، چاپ اول، 1411 ق 1991 م)؛
- باقر شریف القرشی، النظام التربوی فی الاسلام، دراسة مقارنة (بیروت: دارالتعارف، 1399 ق / 1979 م).
دسته‌ی سوم، آثاری است که از منظر مبانی انسان‌شناختی به تبیین تربیت اسلامی و تعیین اهداف و اصول آن پرداخته است. این دسته از آثار با نگاه تحلیلی و گاه با نگاه ترکیبی و در برخی موارد با آمیخته‌ای از هر دو نگاه، ابتدا به توصیف اختصاصات انسان از دیدگاه اسلام پرداخته است؛ سپس با توجه به ویژگیهای انسان و با توجه به استعدادها و جوانب وجودی او و یا با توجه به هدفی که برای انسان از متون اسلامی استنباط شده است، به تبیین تعلیم و تربیت اسلامی می‌پردازد. (نظیر: علی‌رضا اعرافی و همکاران، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 1 (تهران: سمت، چاپ اول 1377)؛
- ابراهیم امینی، اسلام و تعلیم و تربیت، ج 1 (تهران: انجمن اولیاء و مربیان، چاپ اول 1372)؛
محمد فاضل جمالی و غلام‌رضا سعیدی، تربیت از دیدگاه قرآن (تهران: نشر محمدی، چاپ دوم 1360)؛
- مصطفی دلشاد تهرانی، سیری در تربیت اسلامی (تهران، ذکر، چاپ اول 1376)؛
- ماجد عرسان الکیلانی، فلسفة التربیة الاسلامیة دراسة مقارنة بین فلسفة التربیة الاسلامیة و الفلسفات التربوبة المعاصرة (بیروت: الریان، 1988 م)؛
- عمر محمد التومی الشیبانی، فلسفة التربیة الاسلامیة (طرابلس: المنشأ العامة لنشر و التوزیع، الطبعة 5، 1394 ق / 1985 م)). البته بسیاری از بحثهای تربیتی نیز در حوزه‌های گوناگون اعم از عرفان، حدیث، اخلاق، تفسیر، سیره، اصول عقاید، فقه، علم الاجتماع و غیره به طور پراکنده و یا منسجم مطرح شده است.
منبع مقاله :
علم‌الهدی، جمیله؛ (1384)، مبانی تربیت اسلامی و برنامه‌ریزی درسی «براساس فلسفه‌ی صدرا»، تهران: انتشارات امام صادق (علیه السلام)، چاپ اول
