نویسنده: سهیلا پیروزفر
نگاشته‌ها در موضوع اسباب نزول از دیرباز تاکنون را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
1- گزارش نقلها، بدون تحلیل و ارزیابی و فقط اجتهاد نویسندگان از طریق گزینش برخی روایات
2- تحلیل گزارشها، ارزیابی و نقد آراء و ترجیح روایات
بخش اول کتابهایی هستند که به شکلی روایی، به جمع روایات مختلف پرداخته‌اند. کسانی چون زرکشی، سیوطی، حاجی خلیفه، قنوجی و زرقانی، علی‌بن عتبه‌بن جعفر ابوالحسن مدینی (161- 234 هـ. ق) محدث، اصولی، و لغت‌شناس اهل بصره و استادِ بخاری را اولین کسانی دانسته‌اند که در این‌باره کتابی مستقل نوشته است. (1) این کتاب به دست ما نرسیده و شواهدی که نشان دهد این کتاب در موضوع اسباب نزول به معنای مصطلح باشد وجود ندارد و واحدی، بخاری و دیگران از او نیز درباره‌ی سبب نزول چیزی نقل نکرده‌اند.
ابن‌ندیم در فصل سوم از مقاله‌ی اول کتاب خود، و حاجی‌خلیفه در کشف‌الظنون، کتابی به نام التنزیل به او نسبت داده‌اند. ولی ابن‌ندیم آن را در ذیل عنوان کتابهای مکتوب درباره نزول قرآن نیاورده است. ابن‌ندیم همچنین کتاب نزول‌القرآن را به ابن‌عباس و ضحاک‌بن مزاحم هلالی و حسن بصری و التنزیل را به ابومسعود عیاشی نسبت داده است که هیچ‌یک اکنون در دسترس نیست. کتاب تنزیل‌القرآن بمکه و المدینه نگاشته‌ی محمدبن مسلم‌بن شهاب زهری (م 124 ق) و تحقیق صالح‌الضامن نیز به لحاظ موضوع و محتوا به اسباب نزول ارتباطی ندارد.
از جمله آثار مدون با نام اسباب نزول که بیشتر آنها اکنون در دسترس نیستند می‌توان به کتابهای زیر اشاره کرد:
- تفصیل‌الأسباب‌النزول، میمون‌بن مهران (م 117 ق)
- القصص والأسباب‌التی نزل من أجلهاالقرآن، ابومطرف عبدالرحمن عیسی‌بن فطیس‌بن اصبغ، گفته شده که این کتاب بالغ بر صد مجلد بوده است (2).
- التنزیل و ترتیبه، ابوالقاسم حسن‌بن محمد نیشابوری (م 406ق) که نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی ظاهریه‌ی دمشق موجود است.
- اسباب‌النزول و القصص الفرقانیه، محمدبن اسعد عراقی (م 567 ق) در کتابخانه‌ی صوفیه در بلغارستان و کتابخانه‌ی چیستربیتی، در 151 برگ موجود است.
- اسباب‌النزول، ابن‌الجوزی، عبدالرحمن‌بن علی (م 597 ق)(3).
- العلم بأسباب‌النزول، ابن‌تیمیه که در سال (1323ق) در قاهره به چاپ رسیده است.
- اسباب‌النزول یا عجائب‌النقول فی اسباب‌النزول، برهان‌الدین جعبری (م 732 ق) که خلاصه‌ی کتاب واحدی با افزوده‌هایی در باب ناسخ و منسوخ است. بسام جمل نوشته است که به نظر می‌رسد در سبب نزول هم اضافاتی داشته باشد از جمله آیات ششم و چهاردهم سوره‌ی بقره.
- العجاب فی‌الأسباب، شهاب‌الدین احمدابن حجر عسقلانی (م 852ق). سیوطی از این کتاب یاد کرده است.
نویسنده تا آیه‌ی 78 سوره‌ی نساء بیشتر نرفته است. کتاب با تحقیق یوسف مرعشلی و همکاران به چاپ رسیده است.
گویا کتاب اسباب نزول واحدی نیشابوری از دانشمندان قرن پنجم هجری، اولین کتاب در این موضوع باشد که به صورت کامل و مستقل نوشته شده و در اختیار است اما به جز مقدمه‌ی وی، بیشتر روایات کتاب واحدی را در تفسیر طبری می‌توان یافت. وی روایات اسباب نزول را از کتاب الوسیط فی تفسیرالقرآن خود استخراج کرده و گرد آورده و برای 83 سوره با حدود 600 روایت یعنی تقریباً عشر مجموع آیات قرآن کریم روایت اسباب نزول ذکر کرده است. مؤلف، اسباب نزول را به ترتیب سوره‌ها و آیات آورده است. محققان بسیاری کتاب او را تحقیق و چاپ کرده‌اند از جمله:
الصحیح من اسباب النزول، عصام‌بن عبدالحسین‌الحمیدان، مؤسسه ریان؛
اسباب نزول القرآن، کمال بسیونی زغلول، دارالکتب العلمیه مکتب الإیمان، قاهره؛
اسباب نزول القرآن رضوان، رضوان جامع؛
اسباب نزول القرآن، مصطفی دیب البغاء، دارابن کثیر؛
اسباب نزول القرآن، محمد عبدالقادر شاهی، دارالکتب العلمیه؛
اسباب نزول القرآن، احمد صقر 1389؛ و ...
لباب النقول فی اسباب النزول، جلال الدین سیوطی (م 911 ق) که ابتدا در حاشیه‌ی تفسیر جلالین و سپس به صورت جداگانه از جمله با تحقیق بدیع السید اللحام با نام اسباب النزول به چاپ رسیده است. با حدود 857 روایت را (یعنی حدود 13 درصد از مجموع آیات).
کتاب اسباب النزول القرآنی، غازی عنایة را که در سال 1407ق با هدف تهیه‌ی جزوه‌ای برای دانشجویان دانشگاه امیر عبدالقاهر مصر نوشته شده نیز می‌توان کتابهای اسباب نزول معرفی کرد. وی کتاب را در چهار باب آورده است: باب اول تعریف علم اسباب نزول همراه با مقدمه‌ای در اهمیت شناخت اسباب نزول، و سه فصل در تعریف اسباب نزول، اقسام اسباب نزول و فواید آن. باب دوم بحث عموم لفظ و صخصوص سبب. باب سوم در تعدد روایات، تعدد سبب با وحدت نازل و تعدد نازل با وحدت سبب. و باب چهارم که بیشترین حجم کتاب را تشکیل داده درباره‌ی آیاتی است که سبب نزول خاص دارند.
کتاب اسباب النزول دکتر محمدباقر حجتی، نیز از جمله تحقیق‌های ارزشمند به شمار می‌آید. رجوع به منابع دست اول و پانوشتهای مفید و لازم، افزون بر شرح گویا و روشن مسائل اسباب نزول از ویژگی‌های این کتاب است.
تسهیل‌الوصول الی معرفة اسباب النزول اثر شیخ خالد عبدالرحمن العک مجموعه‌ای از روایات اسباب نزول در تفسیر طبری، واحدی، ابن جوزی، قرطبی، ابن کثیر، و سیوطی را در یک مجموعه گرد آورده است.
و سرانجام کتاب الأستیعاب فی بیان الأسباب اثر مفصّلِ سلیم بن عبدالهلالی و محمدبن موسی آل النصر که به گستردگی، روایات اسباب نزول را به لحاظ سند در سه مجلد بررسی نموده‌اند.
افزون بر این از آنجا که اسباب نزول مقدمه‌ای مهم برای تفسیر آیات الهی به حساب می‌آید در لابه‌لای کتابهای زیر بدین مباحث پرداخته شده است:
1- اصول‌التفسیر مانند مقدمه فی اصول‌التفسیر ابن تیمیه، الفوز الکبیر ولی الله دهلوی، التحبیر سیوطی، التیسیر فی قواعد علم‌التفسیر کافیجی، قواعدالتفسیر خالدبن عثمان السبت، و ... .
2- تفاسیر از جمله تفسیر طبری، (تفسیر طبری)، طبرسی (مجمع‌البیان)، فخر رازی (التفسیرالکبیر)، قرطبی (الجامع لأحکام‌القرآن)، ابن کثیر (تفسیرالقرآن العظیم)، رشید رضا (المنار)، علامه طباطبایی (المیزان)، سیدقطب (فی ضلال‌القرآن)، ابن عاشور در مقدمه پنجم (التحریر و التنویر) و محمد عزت دروزه (تفسیر الحدیث) و ...
3- علوم قرآنی از جمله در نوع اول کتاب البرهان فی علوم‌القرآن زرکشی، که او را می‌توان اولین کسی دانست که به صورت علمی به بحث اسباب نزول پرداخته و دارای موضوع و فواید و مسائل است.
الإتقان فی علوم‌القرآن جلال‌الدین سیوطی، که وی در موارد بسیاری از زرکشی نقل کرده است، نوع نهم از کتاب را به مباحث اسباب نزول اختصاص داده است. البته در نوع یازده بحث تکرار نزول و در نوع 71 اسامی کسانی را که آیات الهی درباره‌ی آنها نازل شده، آورده است.
به درستی معلوم نیست سیوطی از دو کتاب لباب‌النقول یا الاتقان کدام کتاب را زودتر نوشته است چون در لباب‌النقول به کتاب الإتقان ارجاع می‌دهد و در الإتقان هم نام لباب‌النقول را می‌آورد. به نظر می‌رسد نوشتن هر دو همزمان صورت گرفته است.
عبدالعظیم زرقانی باب پنجم کتاب مناهل‌العرفان را به اسباب نزول با یازده بحث در سه محور اختصاص داده است:
تعریف اسباب نزول، فواید و تعابیر اسباب نزول
تعدد اسباب و تکرار نزول
قضیه‌ی عموم لفظ و خصوص سبب
صبحی صالح نیز در فصل دوم از باب سوم کتاب مباحث فی علوم‌القرآن، مدعی نگاهی نو به اسباب نزول شده است اما مباحث مطرح شده‌ی او با مناهل‌العرفان تفاوتی ندارد. نگاه نقادانه و ریزبین او باعث شده که مثلاً به واحدی و طبری ذیل آیه‌ی 114 سوره‌ی بقره به خاطر ارتکاب خطای آشکار تاریخی خرده بگیرد؛ زیرا آنان آیه را اشاره به بخت‌النصر که با کمک نصاری بیت‌المقدس را تخریب کرده دانسته‌اند و وی بر آن است که تخریب بیت‌المقدس توسط بخت‌النصر شش قرن پیش از میلاد مسیح بوده و در آن زمان اثری از نصاری نبوده است (ص 137).
نصر حامد در «مفهوم‌النص» با نگاهی تاریخی و در مقام اثبات ارتباط نص و واقع به گستردگی به بحث اسباب نزول پرداخته است.
فضل حسن عباس نیز در جلد اول، فصل هشتم از کتاب اتقان‌البرهان فی علوم‌القرآن نقادانه به مسائل مربوط به اسباب نزول پرداخته است. همچنین کتابهای المدخل لدارسه القرآن الکریم محمد محمد ابوشهبه، علوم‌القرآن‌الکریم نورالدین عتر و بسیاری از کتابهای دیگر، در موضوعات علوم قرآنی.
4- کتابهای سیره از جمله کتاب سیره ابن هشام (م 218ق)، طبقات ابن سعد (م 230 ق) و مغازی واقدی (م 207ق).
5- کتابهای حدیثی از جمله صحیح بخاری در کتاب بدء‌الوحی، المغازی و کتاب تفسیرالقرآن.
6- کتابهای تاریخی مانند تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، موسوعة‌التاریخ‌الاسلامی یوسفی غروی.
سرانجام دو کتاب ارزشمند که به ابعاد مختلفِ این بحث با نگاهی متفاوت پرداخته‌اند عبارتند از:
- اسباب‌النزول و أثرها فی بیان‌النصوص؛ دراسة مقارنة بین اصول‌التفسیر و اصول‌الفقه، عمادالدین محمد الرشید.
- اسباب‌النزول علماً من علوم القرآن بسام جمل.
گفتنی است که نگارنده در این مبحث به برخی از کتابها اشاره کرده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. حاجی‌خلیفه، ج1، ص 67؛ کحاله، معجم‌المؤلفین، ج7، ص 132؛ نویهض، عادل، معجم‌المفسرین، ج1، ص 132.
2. بسام جمل، ص 90.
3. نک: حاجی‌خلیفه، ج1، ص 77.
پیروزفر، سهیلا؛ (1391)، اسباب نزول و نقش آن در تفسیر قرآن، تهران: موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی- به‌نشر، چاپ اول
