ابو سعد خرگوشی نیشابوری و کتاب اللوامع

محدث و واعظ مشهور سنی، ابو سعد عبدالملک بن محمد بن ابراهیم الواعظ خرگوشی (درگذشته ۴۰۶ یا ۴۰۷ ق) را از طریق تعدادی از کتابهای مهمی که از او باقی مانده است، می شناسیم؛ کتابهایی مانند شرف المصطفی که ترجمه کهن آن سالها پیش در تهران به چاپ رسید و هم اکنون اصل عربی آن به چاپ رسیده است.
کتاب تهذیب الاسرار او نیز چند سال پیش به چاپ رسید، کتابی بسیار مهم در تصوف که نماینده تصوف خراسان است و در تصوف سنی اشعری خراسان تأثیر قابل ملاحظه ای از خود بر جای گزارده است. هم اکنون چاپ دیگری از این کتاب زیر نظر استاد محترم دکتر نصر الله پورجوادی در دست انتشار است. سالها پیش شادروان احمد طاهری عراقی مقاله مهمی در رابطه با شخصیت خرگوشی به زبان فارسی نوشت که تحریر کامل آن پس از فوت ایشان به همت استاد پورجوادی در مجله معارف منتشر شد[۱]. دکتر پورجوادی نیز در دو مقاله دیگر درباره خرگوشی در مجله معارف، تحقیقاتی را در رابطه با تهذیب الاسرار و رساله دیگری از او در تعبیر رؤیا منتشر نمود[۲]. در رابطه با خرگوشی مطالب تازه تری نیز سالها پیش توسط نگارنده مورد مطالعه قرار گرفت که متأسفانه به دلیل تغییر مدیریت مجله معارف فرصت انتشار آن برای اینجانب تاکنون فراهم نشده است. در اینجا قصد ارائه مطالب جدید خود را درباره برخی از آثار دیگر خرگوشی ندارم، تنها به معرفی نسخه بسیار ارزشمندی از یکی از کتابهای این نویسنده مهم ایرانی می پردازم که در تمامی تحقیقات گذشته مفقود تلقی شده است. این کتاب که در منابع کهن به خوبی از آن نام برده شده و آن را به خرگوشی منسوب داشته اند، کتابی است با عنوان اللوامع که شادروان طاهری آن را در مقاله خود مفقود قلمداد کرده است. اخیرا در سفری به واتیکان، خوشبختانه نسخه ای از این کتاب ارزشمند را در کتابخانه آنجا پیدا کردم که حتما می بایست به همت محققان ایرانی انتشار یابد. این نسخه به شماره ۱۶۴۲ در این کتابخانه ثبت شده است و از لحاظات مختلف اهمیت دارد. بر روی نسخه این کتاب به روشنی کتاب اللوامع به خرگوشی منسوب شده است، با این عبارت:
"تألیف الأستاد الزاهد أبی سعید (کذا) عبدالملک بن عثمان (کذا) الواعظ الملقب بخرکوشی المقدسی رحمه الله تعالی ونفع به آمین الحمدلله وحده."
در دنباله فهرستی از عناوین کتاب آمده که البته چنانکه از همین فهرست و خود کتاب بر می آید روشن است که کتاب در حقیقت متضمن مجالس حدیثی و تقسیری خرگوشی بوده و یا بدین منظور تدوین شده بوده است. در میان علمای حدیث البته شیوه امالی نویسی امری است بسیار رائج، اما می دانیم که حتی فقیهان و مفسران و نیز صوفیان نیز از این شیوه برای ارائه مطالب خود بهره می گرفته اند و متون عربی و فارسی متعددی در اختیار داریم که یا به عنوان امالی و یا مجالس و حتی عنوان مقالات از این شیوه استفاده کرده اند. صوفیان متأخرتر نیز مکرر از این شیوه استفاده کرده اند و به ویژه این شیوه در خراسان معمول بوده است که در اینجا مجالی برای پرداختن به این موضوع نیست. بسیاری از مطالب صوفیانه و مباحث مرتبط با عقاید صوفیان بدین شیوه از سوی اهل تصوف و وابستگان به این طریقه برای مخاطب عامتر مورد بحث قرار می گرفته و حاصل آنها در کتابهای امالی و یا مجالس گردآوری می شده است. در میان معتزله خراسان همین شیوه امالی گویی و امالی نویسی از سوی نویسنده پر کار و نامدار معتزلی/ زیدی، حاکم جشمی در سده پنجم در کتاب جلاء الأبصار به کار گرفته شده که پیشتر در مقاله ای در کتاب ماه دین درباره آن سخن گفته ایم و هم اینک این کتاب توسط شماری از محققان غربی در دست تحقیق و انتشار است.
در آغاز این فهرست، چنین آمده است:

"بسم الله الرحمن الرحیم وما توفیقی الا بالله علیه توکلت والیه أنیب . ترجمة ما فی هذا المجلد من المجالس اللهم انفعنا بها" . سپس فهرست فصول کتاب به ترتیب مجالس آمده است.

نکته مهم در رابطه با این کتاب این است که این کتاب در حقیقت کتابی است بر اساس آیات قرآن کریم که در ضمن مجالسی و با ذکر اقوال و احادیث و حکایات، آیات قرآن را در موضوعات مختلف مورد بحث قرار داده است. در حقیقت، کتاب گونه ای است از تفسیر موضوعی که مجالس را بر اساس آیات تنظیم می کند.در خطبه آغازین کتاب چنین آمده است(۲أ): ".. ثم استخرنا الله عزوجلّ فی تصنیف کتاب جامع لمجالس مرتبة فی آیات معدودة من کتاب الله یشتمل کل مجلس منها علی ما یلیق بالآیة المبنی علیها المجلس من ذکر التنزیل والتفسیر والتأویل والعبارة والاشارة والأخبار والآثار لیکون أکمل فی بابه وأبعث للمذکر علی الصفحة ... وسمیناه کتاب اللوامع وترتیب المجالس..". چنانکه از این مقدمه بر می آید، اساسا مؤلف، این کتاب را به منظور مجلس گویی واعظان و صوفیان تدوین کرده بوده است. حال این احتمال وجود دارد که مؤلف، کتاب را به منظور مجالس خود شخصا تصنیف می کرده و آنگاه آن را در مجالس حدیثی و درسی خود ارائه می داده است، یا اینکه آنچه در مجالس خود القا می کرده شخصا پس از آن در این کتاب به رشته تحریر در می آورده است. به هر حال در اینکه خرگوشی اهل وعظ و مجلس گویی بوده تردیدی وجود ندارد[۳]. اولین مجلس با این عبارت آغاز می شود (۲ أ): "مجلس فی قوله تعالی: الله لا اله الا هو الحی القیوم ... قال الأستاد أبوسعید عبدالملک بن أبی عثمان الواعظ رحمة الله علیه". این کتاب در ۱۰۵ فصل/ مجلس است. نسخه ما کامل است، در ۴۲۱ برگ و با کتابت ۹۴۸ق .
اللوامع مشتمل بر احادیث مسند و مرسل بسیاری است و به همین دلیل برای شناخت مشایخ مؤلف و نیز رجال خراسان در سده های سوم و چهارم بسیار مفید است؛ علاوه بر آن به دلیل طرح موضوعات مرتبط با صوفیان، کتاب پر است از نقل اقوال مشایخ خراسان و بغداد و از این رو با کتاب تهذیب الاسرار قابل مقایسه است. در این کتاب مؤلف به ذکر أقوال و أحادیث اهل بیت (ع ) نیز التفات داشته و مکرر از آنان روایت می کند. از نکات جالب کتاب برای من وجود بخشی است درباره فضائل اهل بیت علیهم السلام که بسیار قابل ملاحظه است، با این عناوین: "مجلس فی فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه"؛ " مجلس فی فضائل أهل البیت رضی الله عنهم"؛ "مجلس فی فضائل الحسن والحسین رضی الله عنهما ". در این کتاب، مؤلف از سماع حدیث در برخی شهرها و از جمله مصر یاد می کند ( ۸۵ ب) و از مشایخ متعدد خود و از جمله از برخی سادات مانند: الشریف أبوالحسن محمد بن الحسین الحسنی رحمة الله علیه (۸۸ب) روایت می کند. جایی (۲۹أ) نیز از کتابی از مقاتل بن سلیمان، احتمالا الوجوه والنظائر نقل می کند که قابل توجه است.

پی‌نوشت‌ها:

[۱] نک: احمد طاهری عراقی، " ابوسعد خرگوشی نیشابوری"، معارف، دوره پانزدهم، شماره سوم، ۱۳۷۷ش، ص ۳-۳۳
[۲] نک: نصرالله پورجوادی، "منبعی کهن درباره ملامتیان نیشابور"، معارف، دوره پانزدهم، شماره ۱-۲، ص ۶ به بعد؛ همو، "بازمانده های کتاب الاشارة والعبارة ابوسعد خرگوشی در کتاب علم القلوب"، معارف، دوره پانزدهم، شماره سوم، ۱۳۷۷ش، ص ۳۴-۴۱
[۳] نک: ابوالحسن الفارسی، المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، به کوشش محمد کاظم المحمودی، تهران، ۱۳۸۴ش، ص ۲۲۱

منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/