نویسنده: حمید كاویانی پویا
در ممالك اسلامی مراكز درمانی و بیمارستان‌ها دو نوع بودند؛ بیمارستان‌های سیار و ثابت. در واقع این انواع بیمارستان پیش از اسلام در دیگر ممكالت دنیای قدیم رایج و میراثی بود كه به دنیای اسلام راه یافت.
بیمارستان سیار كه در عربی به نام بیمارستان محمول (amubulance) خوانده می‌شد (1)، عبارت بود از وسایل درمانی‌ای كه با اسب و قاطر، شتر و امثالهم به طور مداوم از محلی به محلی دیگر انتقال داده می‌شدند و اگر ضرورت ایجاب می‌كرد در نقاطی كه بیماری‌ای شیوع پیدا كرده بود، مدتی توقف می‌نمود.(2) این نوع بیمارستان‌ها كه امروز با واژه‌ی Ambulance در زبان انگلیسی و فرانسه و با واژه‌ی Feldlazareth در آلمانی و با كلمه‌ی Ambulanze در ایتالیایی خوانده می‌شود، بیمارستانی بود كه بر حسب ظهور بیماری‌ها، بروز وبا [طاعون] و انتشار آن و نیز در جنگ‌ها به كار گرفته می‌شد. (3)
این گونه بیمارستان‌ها در دستگاه خلیفگان اسلام و شاهان و سلاطین و پزشكان ایشان رواج داشته و بیشتر چنین می‌نماید كه آنان نخستین بنیان گذاران این بیمارستان بوده‌اند. این بیمارستان‌ها هر آنچه را كه برای درمان بیماران لازم بود، از ابزار پزشكی، دارو و پزشك و داروساز و هر آنچه را كه برای رفاه حال بیماران و ناتوانان و... مقرر شده بود، در بر داشت و آن را از شهری به شهر دیگری كه بیمارستان ثابت نداشت و یا در آن وبا یا بیماری‌های نابودكننده‌ی دیگری بروز می‌كرد، می‌بردند.(4)
یكی از زمینه‌های فعالیت بیمارستان‌های متحرك شركت در لشكركشی‌ها و همراهی با سپاهیان بود (5)، درواقع از مهم‌ترین عوامل ایجاد این بیمارستان‌ها و ایجاد اندیشه‌ی بنای این اماكن، نیاز افراد و سربازان شركت كننده در لشكركشی‌ها به طبیب در هنگام بروز بیماری و یا به دلیل زخمی شدن در جنگ‌ها بود، و همان طور كه می‌دانیم در دنیای كهن سربازان و لشكریان اعزامی به جنگ گاه تا سال‌ها در سفر و در جنگ‌ها عمر خود را سپری می‌كردند و مسلماً خود را نیازمند پزشك و درمانگری می‌یافتند و با توجه به اینكه قدرت‌های بزرگی همچون ایران و یونان و مصر دارای پزشكان معالج و تجهیزات پزشكی متبحری بوده و سپاهیان و تندرستی آنها را عامل اصلی پیروزی و كامیابی خود بر دشمن و حفظ و حراست مرزهای خود می‌دانستند، نخستین اندیشه‌ی ایجاد بیمارستان‌های سیار و رهسپار نمودن پزشكان و تجهیزات پزشكی همراه سپاه در این كشورها ایجاد گردید و سپس در عصر نبوت نیز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در بین سپاهیان خویش برای معالجه‌ی افراد زخمی نمونه‌ای از این مراكز را ایجاد نمود كه البته این امر تنها برای معالجه‌ی زخمیان بود و در این دوره هنوز در عربستان بیمارستان سیار استفاده‌ای به غیر از موارد مذكور نداشت و دنیای اسلام در آن عصر هنوز به مرحله‌ای نرسیده بود تا پزشكان و تجهیزاتی برای دردمندان بیماری‌های مسری گسیل دارد.
در مورد بیمارستان‌های سیار نكته‌ی لازم به ذكر این است كه پزشكانی كه همراه این بیمارستان‌ها حركت می‌كردند از هر نظر مشابه پزشكانی بودند كه در بیمارستان‌های ثابت خدمت می‌نمودند. (6) از نمونه‌های پزشكان بیمارستان سیار در دوران نخستین اسلامی، ابوالحكم المغربی اندلسی می‌باشد كه از خواص اصحاب ابی نصر امدبن حامدبن محمد، اله اصفهانی ملقب به عزیز گردید و عزیز نامبرده او را پزشك بیمارستان «عسكر سلطانی» كه بر چهل شتر بار می‌شد، گردانید. (7)
گونه‌ی دیگر بیمارستان‌ها، بیمارستان ثابت می‌باشند كه از دوران بسیار قدیم در بین مردمانی كه در علم پزشكی و درمان امراض به دستاوردهای علمی دست یافتند و بیماری‌های معمولی و مسری را از هم تشخیص دادند، ایجاد گردید و تعداد آن نیز با گذر ایام رو به افزونی نهاد و رفته رفته رونق و پیشرفت یافت.
در حقیقت برای ایجاد بیمارستان‌های ثابت، بنایی ساخته شده كه غیرقابل انتقال به جای دیگر بود و در سرزمین‌های اسلامی خاصه در شهرهای بزرگی چون قاهره، بغداد و دمشق و دیگر شهرها تعداد بسیاری از این گونه بیمارستان‌ها وجود داشت كه آثار برخی از آنها به رغم گذشت زمان هنوز برجای مانده است، همچون بیمارستان منصوری (قلاوون امروزی) در قاهره، بیمارستان مویدی نزدیك قاهره و...(8).
بیمارستان ثابت از نظر بزرگی و كوچكی و وسایل و تجهیزات با هم گوناگونی فراوان داشتند و این امر بیشتر منوط به محل و سازنده‌ی آن بود. هركس كه بیمارستانی می‌ساخت، مخارج آن را نیز از طریق تعیین موقوفه تأمین می‌كرد. طبیعی است اگر این موقوفات بسیار و درآمد آنها خوب بود، بیمارستان مجهزتر و كارآمدتر می‌گردید. به علاوه اگر سازنده، ثروت بیشتری داشت بیمارستان بزرگ‌تری بنا می‌كرد. ولی در شهرهای كوچك هرگز بیمارستان‌های عظیم ساخته نمی‌شد. در ضمن ارزش و اهمیت هر بیمارستان، علاوه بر تجهیزات و بزرگی، به شخصی بود كه به عنوان رئیس آن انتخاب می‌گردید. (9)
پی‌نوشت‌ها:
1.سرمدی، محمدتقی، تاریخ پزشكی و درمان در جهان، ج1، انتشارات سرمدی، تهران، 1377، ص 394.
2.الگود، سیریل، تاریخ پزشكی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمهی باهر فرقانی، امیركبیر، تهران، 2536شاهنشاهی، 1352، ص 252.
3.عیسی بك، احمد، تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام، ترجمهی نورالله كسایی، علمی و فرهنگی، تهران، 1371، ص 24.
4.عیسی بك، همان، ص 26.
5.الگود، همان، 1352، ص 253.
6.الگود، همان، 1352، ص 252.
7.قفطی، جمال الدین، تاریخ الحكماء، ترجمهی فارسی از قرن یازدهم هجری، به كوشش بهمن دارایی، دانشگاه تهران، تهران، 1371، ص 543.
8.عیسی بك، همان، ص25.
9.الگود، همان، 1352، ص255.
كاویانی پویا، حمید، (1393)، بیمارستان‌ها و مراكز درمانی در ایران: با رویكردی به پزشكان و وضعیت پزشكی از آغاز تا دوران مشروطه، تهران: امیركبیر، چاپ اول.
