تقويم دوازده حيواني در تاريخ و فرهنگ ايراني
آنکه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار
ازقرن ششم هجري قمري،دراکثرمتون و منابع تاريخي ايران،با اينکه وقايع تاريخي کلاً با تقويم هجري قمري ثبت مي شده اسامي روزها،ماهها و سالهاي ديگري نيز آورده شده است،مثلاً:«... روز آدينه پنجم شون آي هوکرييل که سال گاو باشد،موافق سوم رمضان سنه و ستمائه» (1) و يا: «... سحرگاه شب آدينه بيست و نهم ربيع اول سنه سبعين و ستمايه موافق اول يگيرمينجي آي قوين ييل...»(2) و يا:«درسال يکهزار و دويست و شصت مطابق سنه لوي ئيل چون ساعت هشت دقيقه ازروز چهارشنبه شهر صفر گذشت آفتاب ازحوت تحويل داد...» (3) با توجه به اين متون و با ملاحظه بکار گرفته شدن گاه شماري تازه درآنها درمي يابيم که تقويم ديگري ازاين زمان درايران معمول شده است که امروز ما آن را بنام تقويم دوازده حيواني ترکان مي ناميم، هر يک از سالهاي اين تقويم به اسم حيواني نام گذاري شده است که از موش شروع و به خوک ختم مي شود و يک دوره دوازده ساله را تشکيل مي دهد. به تحقيق معلوم شده است (4) که اصل اسامي آنها ترکي بوده و بعدها اعراب و فارسي زبانان اين تقويم را در آثارشان بکار برده اند،با اين تفاوت که اينان اين اسامي ترکي حيوانها را به زبانهاي خود برگردانده اند،ازآن جمله اديب و شاعر قرن هفتم هجري ابونصرفراهي در اثر بديع و جاوداني خود «نصاب الصبيان» (5) آنها را به زبان فارسي و عربي و به صورت شعر درآورده است و ما اشعار او را سرآغازي براي اين مقاله قرارداديم.
آن طوري که سراغ داريم،درعصرحاضر تنها چيني ها هستند که اين تقويم را به کار مي برند (6) غيرازچيني ها حتي مردم کشور ترکيه امروزي که خود را وارث آداب و رسوم و تمدن اقوام ترکان آسياي مرکزي مي دانند از تقويم ديگري استفاده مي کنند (7) و نشانه هائي از آن در فرهنگ مردم ترکيه مشاهده نمي شود. اما با توجه به اينکه اين تقويم از آن مردم آسياي مرکزي و شرق دور محسوب مي شود با تجلي تمام،نه تنها در متون ادبي و تاريخي ماجائي براي خود بازکرده بلکه درفرهنگ عامه ما نيز نفوذ عميق پيدا کرده است.به طوري که درزمان حاضرهريک ازسالهاي را منسوب به يکي ازاين حيوانات مي کنيم، مخصوصاً موقع تحويل سال براي آن اهميت فراوان قايل هستيم و ازطرفي اين تفکر و انديشه حاصل شده است که خصوصيات هريک ازاين حيوانات تأثيري در وقايع سال جديد دارد و همين طور در روحيات و خلق و خوي و سرنوشت افراد و متولدين آن سال مؤثرمي باشد.مثلاً سال اسب، سالي پرتحرک و پرفعاليت، با پيروزي تلقي مي شود و يا سال سگ، سالي پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمني و ستيزمي باشد.
هدف ما ازنگارش اين مقاله در وهله اول تحقيق تاريخي در اصل و منشاء اين تقويم و بعد چگونگي ورود آن در تاريخ و فرهنگ ايران است.
اصل و منشاء تقويم دوازده حيواني
بجزابوريحان بيروني، محمد بن الحسين بن محمد الکاشغري که معاصرابوريحان نيز بوده است درديوان لغات الترک (نگاشته شده در سال 446 هجري قمري) با آوردن نام دوازده حيوان و انتساب آنها به ترکان در خصوص تاريخچه اين تقويم چنين مي نويسد:«...اصل آن مربوط مي شود به پادشاهي ازپادشاهان ترک، زيرا وي زماني که اراده کرد تاريخ جنگي را که پيش از او اتفاق بود بداند چون کسي تاريخ دقيق آنرا نتوانست حدس بزند.بنابراين بدستور آن پادشاه قرار شد بزرگان قوم جمع شوند و مبدائي براي تعيين زمان وقايع تاريخي انتخاب کنند تا آيندگان مثل معاصران مرتکب اشتباهاتي نشوند.درمجمعي که بدين منظورتشکيل يافت پيشنهاد شد که براي اين کارازصورفلکي استفاده شود و اسامي هر يک از دوازده برج سماوي را برسالي بگذارند و هر دوازده سالي را يک دوره حساب کنند.اما اين پيشنهاد مورد موافقت واقع نشد،سپس چنين تصميم گرفته شد به اين منظور از اسامي حيوانات استفاده شود. براي اين کارعازم شکارگاه شدند و از تمام شکارچيان دعوت به عمل آمد. شکارگاه حوضه صحراي (ايلا) تعيين شد و شکارچيان از هر سو حيوانات را به طرف حوضچه صحراي ايلا به حرکت درآوردند. چون اين کار انجام گرفت و تمام حيوانات و وحوش به کنار رودخانه رفتند. شکارچيان که در تعقيب آنها بودند چون به جمع آنها رسيدند دوازده نوع حيوان را مشاهده کردند. اين پيش آمد را به فال نيک گرفتند و نام هر يک از اين حيوانات را براي سالي انتخاب کردند.»(11)
بعد از منابع ياد شده و اطلاعاتي که از آنها حاصل کرديم بايد به اطلاعات ديگري نيز اشاره نمود که خواجه نصيرالدين طوسي به ما مي دهد.
خواجه نصيرالدين طوسي از علما و منجمين قرن هفتم هجري در اثر خود به نام «زيج ايلخاني درباب معرفت تواريخ» (12) مي نويسد:«تاريخي که پادشاهان ما بکار مي دارند تاريخ ختائيان و ترکستانست و آنچه در ولايتهاي ما به کار مي دارند تاريخ روميان عربها و تاريخ پارسيان باشد.» (13) درعبارت نوشته فوق منظور از پادشاهان ما هولاکوخان مغول است که خواجه نصيرالدين به خدمت او وارد شد و در بناي رصدخانه مراغه شرکت کرد و کتاب زيج خود را بنام هولاکو (زيج ايلخاني) ناميد. دوازده فصل از فصول اين کتاب در خصوص شناسائي تقويم ترکان و کيفيت احتساب آن نوشته شده است.
خواجه نصيرالدين در شرح اين تقويم ابداع و اختراع آن را به حکماي ختاء (ختن) نسبت مي دهد. (14) اما در تاريخ ديگر وي به نام سي فصل در اين مورد (15) چنين آمده است: «از جمله تواريخ، تاريخ ترکي است، بدان که حکماء و ايغور تاريخي وضع نموده اند و اين تاريخ را هم در تقويم ثبت نمايند و در شمردن سالها بر دور اثنا عشري اقتصار نمايند. چون در ميان ايشان ادوار متعدده است که در زيجه منظور است از آن جمله دور اثني عشريست و آن چنان است که هر سالي را به اسم جانوري موسوم نموده اند...» درادامه مطلب شاج (عبدالعلي بيرجندي) از قرار معلوم از خود اضافه مي کند «... مبداء تاريخ معين نيست که چه حادثه را مبداء تاريخ ساخته اند و سالهاي بعد را به او نسبت بدهند و بعضي گويند که مبداء تاريخ را غازان خان شاه گرفته اند و به اين تاريخ غازانيه نيز گويند.» (16)
سيد جلال الدين تهراني، آنجا که از تقويمها بحث مي کند در مورد تاريخ دوازده حيواني ترکان بدون اينکه اشاره اي به تاريخچه آن کند اين تقويم را به اسم تاريخ ترکان غازاني آورده و چنين مي نويسد: «تاريخ ترکي غازانيه- مبداء اين تاريخ 700 هجري قمري مقارن سلطنت غازان خان پادشاه مغول مي باشد و سالهاي آن شمسي است که اول آن مقارنه ي آفتاب و ماه در اواسط برج دلو شروع مي گردد و داراي دوره دوازده گانه است که با اسماء حيوانات، سيچقان ئيل، اودييل الخ ناميده مي شود و امسال (1308) سال 629، از تاريخ غازانيه است.» (17)
در دوره هاي بعدي شرح هائي در مورد کتاب معرفت التقويم خواجه نصيرالدين طوسي به رشته تحريردرآمده از آن جمله شرح بيرجندي و شرح ملامظفر منجم است، شرح ملامظفر منجم شرحي است بر شرح بيرجندي، در شرح ملامظفر چنين آمده است: «... در زيجات قديمي کيفيت تاريخ اهل خطاي مذکور نيست و متعارف نبوده تا بعد از آنکه هولاکوخان به مملکت ايران استيلا يافت و جمعي ازمنجمين که از ولايت خطا با وي بودند مثل فوستنجر (؟) نام شخصي است معروف به سنگ سنگ يعني عارف، با سلطان المحققين (منظور خواجه نصيرالدين است) اختلاط و مجالست نمودند و کيفيت تاريخ مذکور را خاطرنشان کردند، بعد محقق بفرمان هولاکوخان قاعده استخراج تاريخ مذکور را در تاريخ ايلخاني قلعي نموده و سلطان مغفور نيز در زيج به خواجه ايراد کرده و در ايران متعارف شد.» (18)
با توجه به اطلاعات ياد شده و با دقت در نوشته هاي ابوريجان بيروني، محمود کاشغري و خواجه نصيرالدين طوسي و با آگاهي از شرح هائي که درباره آثار آنان تا قرن دهم هجري نگارش يافته است. جاي شگفتي است که در دوره صفويه با وجود اينکه به اين تقويم توجه وافر و علاقه خاصي معطوف شده، از ريشه هاي تاريخي آن و اينکه اين تقويم از کجا آمده است بي خبربوده اند،اين تعجب ما وقتي بيشتر مي شود که قول شاردن سياح معروف فرانسوي را که سالها در دربار سلاطين صفوي به سر برده و آداب و رسوم و جريانات تاريخي عهد صفوي را در ده مجلد به رشته تحرير درآورده است، مي خوانيم. وي در فصولي از کتاب خود که در مورد تقويم معمول اين دوره اظهار نظر مي کند، از اصل و اساس اظهار بي اطلاعي مي کند. (19) با توجه به مطالب شاردن معلوم مي شود منجمين دوره صفوي در اين خصوص اطلاع جامعي نداشته اند والا شاردن مي توانست اطلاعات خود را به وسيله آنان تکميل کند، از آثار شيخ بهاءالدين محمد ابن حسين العاملي نيز چيزي دراين باب بر معلومات ما اضافه نمي شود،جزمطلب کوتاهي در خلاصه الحساب او شبانه روز نزد منجمان خطا و اويغور از نيمه شب است تا نيمه شب ديگر» (20)،چيز تازه اي نمي بينيم.
شاردن بدون اينکه مأخذي نشان دهد يا از مورخين نقل قول کند،اين تقويم را نتيجه بت پرستي و ستايش اصنام مي داند: «... مورخين مدعي هستند که در نتيجه بت پرستي و ستايش اصنام،اسامي سالهاي ترکي پديد آمده است، نامهاي حيوانات به ازمنه و اوقات اطلاق شده است. چون حتي تقسيمات گوناگون سال يعني ماه و هفته و روز نيز به نام جانوران ناميده شده است و همه اينها به منظور تخليه خاطره اسامي حيوانات است که در اوقات مختلفه در مقابل اصنام قرباني مي شده است.: (21)
شاردن اضافه مي کند:«ايرانيان در تواريخ محاسبات ماليه خود تقاويم ادوار اثني عشري ترکي را به کار مي برند، في المثل آغاز سال مالي را با تطبيق سنوات ترکي اول محرم يونت ييل (سال اسب) هزار و هفتاد و شش هجري قمري قرار مي دهند.» (22)
از مورخين عرب زبان قرن نهم هجري تقي الدين احمد مقريزي در کتاب الخطط مشهور خود، آنجا که از اين تقويم بحث مي کند، مأخذ خود را زيج ادوارالانوار معرفي کرده و ازقول صاحب اين زيج، تقويم مشهور به دوازده حيواني ترکان را از ابتکارات مردم چين مي داند. (23)
مارکوپولو سياح معروف که در قرن هشتم هجري از چين ديدن کرده در سفرنامه خود مي نويسد: «تاتارها سالهاي خود را به دوره هاي دوازده گانه تقسيم مي کند و بر روي هر سال نام مخصوصي مي گذارند، مثلاً نام سالي شير، سالي ديگر گاو، سال بعد اژدها و همينکه دوره دوازده ساله سپري شد مجدداً دوره بعد به همين منوال تجديد مي گردد.» (24)
تازه ترين اثري که در خصوص اين موضوع اطلاعات اجمالي به ما مي دهد کتاب (طالع بيني چيني) اثر پائولادلسول Peula Delsol است.
چنين آمده است: «اينکه چرا اين دوازده حيوان براي تنظيم سرنوشت زمين و انسان انتخاب شده اند به افسانه اي برمي گردد که در بين ملتها رايج است،آنها مي گويند يک روز بودا درشروع سال نو تمام حيوانات را دعوت کرد ازبين تمام حيوانات تنها دوازده حيوان به دعوت او پاسخ گفتند و به ملاقاتش آمدند،بودا نيز مقدر کرد که سرنوشت جهان به دست اين دوازده حيوان باشد که يکي پس از ديگري هر ساله ظاهر شوند.» (25)
حاصل گفتارآنکه به استناد بدين مطالب که ملاحظه کرديم مي توانيم بگوئيم که اين گاه شماري ازاختراعات و ابتکارات مردم شرق آسيا است و اينکه کدام يک از ملل شرق آسيا درآن پيش قدم بوده است جاي ترديد است ولي با توجه به مطالب آثار ياد شده مقرون به يقين خواهد بود اگر اهل ختن را نسبت به سايرين مقدم بدانيم تا در زمانهاي بعد ترکهاي متمدن اويغوري از آنها گرفته باشند،واگر به قول برخي از محققين تاريخ باستاني چين که جلگه رودخانه ناريم واقع در سرزمين ختن را مهد اوليه تمدن چيني مي دانند معتقد باشيم.اين نظريه ما نيز بدون ترديد قابل تأييد خواهد بود و از طرفي در کليه منابع شهرت اين تقويم به ترکان و يا ختائيان است و اسامي مربوط به مشتقات آن نيز يعني سال ماه و روزها همه به زبان ترکي است و هيچ عنوان چيني در آنها ملاحظه نمي شود و ازطرفي، چيني ها قبل از اينکه تقويم دوازده حيواني در سرزمين آنها رايج شود، تقويم خاصي داشته اند، زيرا ويل دورانت در اثر بزرگ خود (مشرق زمين گاهواره تمدن) مطلبي که در خصوص گاه شماري چين باستاني مي نويسد آنرا ثابت مي کند،ولي در آن تقويم از مسايل مربوط به تقويم دوازده حيواني اثري نيست، (26) بنابراين تقويم مورد بحث ما به هيچ وجه ريشه چيني نمي تواند داشته باشد.
ورود و نفوذ تقويم دوازده حيواني در فرهنگ ما
با توجه به اينکه دوره مغول در ايران دوره تزلزل روحي و اخلاقي بود،يأس و نااميدي و حرمان بر همه مسايل سايه افکنده بود و مردم خود را اسير دست سرنوشت حس مي کردند و براي نجات و رهائي از دست ناملايمات و آگاهي ازآينده و براي پيش بيني هاي لازم به احوالات و احکام نجوم و تفأل متوسل مي شدند و علي الخصوص حکام و زمامداران وقت يعني پادشاهان مغول نيز بنا به اقتضاي محيط اوليه خودشان که غرق در خرافات بودند اعتقاد به نحس و سعد ايام و ساعات داشتند (28) بازارپيشگويان پر رونق بود و متاعشان خريدار داشت. از اين رو اين قبيل مسايل روز به روز در فرهنگ عامه براي خود جائي باز مي کرد. متحمين عصر ضمن اينکه همشان معطوف به اسطرلاب و زيج و استخراج تقويم بوده احکام نجومي را نيز در کنار و حاشيه آن مي آوردند و ارتباط زايچه هر فردي را با روزها و ماه ها و سالها در نظر مي گرفتند و پيشگوئي هائي را درباره آنان مي کردند. بايد يادآوري کرد که درادوار پيشين نيز طالع بيني و پيش گوئي درميان مردم معمول بوده ولي با اين فرق که دردوره هاي قبل از حمله مغول بروج دوازده گانه فلکي دراين امر مورد استفاده قرار مي گرفت. اما از اين دوره به بعد اين بروج و احکام مربوط به آنها جاي خود را به حيوانات اين تقويم داد، و هر سالي که اختصاص به حيواني داشت خصوصيات آن حيوان نيزحاکم بر سرنوشت افراد شناخته شد.مثلاً سالي که به نام موش بود، خصوصيات موش را در طالع و سرنوشت نوزاد آن و روابط اجتماعي افراد، در رفاه يا قحطي هاي آن سال حاکم و مؤثر مي دانستند، و يا سالي که به اسم سگ بود درنده خوئي آن حيوان بنابر اعتقاد عامه بر مقدرات مردمان آن سال حاکم مي شد. نمونه اي از اين گونه عقايد را در ابيات زير ملاحظه مي کنيم:
سال ايت (29) آمد و بدريد مردمان را چو سگ بروز سفيد
گندم و گوشت و استخوان همه را خورد و بر هيچ کس جوي نرسيد
قحطي نان چنان فراهم شد پشت مردم ز جوع جمله خميد
مهررا ازميان چنان برداشت
همه ياران ز همديگر ترسيد
شانزده سال و يکهزار و سه صد
هست تاريخ سال شديد
سال آينده را خدا داند کارمجرم به آه و ناله کشيد (30)
که شاعر گرفتاري اجتماع را ناشي از خصوصيات سال سگ مي داند. و يا انجام کاري را در سالي که به نام حيواني خوش يمن بود پرازنعمت و برکت تلقي مي کرد. چنانکه احداث دري به باغ سعادت آباد را در سال تخاقوي در زمان شاه صفي، ميرزا طالب خان وزير،نمونه اي از خير و برکت آن سال مي داند:
بسال تخاقوي (31) از باغ شاه به امرشهنشاه والا گهر
دري شد گشوده به بيرون زباغ مقيم درش چاوشان ظفر
پي سال تاريخ اين فتح باب که پيوسته بادا مصون ازخطر
چو کردم تفکربه من پيرعقل بگفتا (به جنت گشودند) در (32)
غيراز نفوذ اين تقويم و خصوصيات آن در اشعار و اقوال و افکارخاص و عام، در متون تاريخي قديم و معاصر نيز استعمال شده است:
اسکندربيگ ترکمان در تاريخ عالم آراي عباسي از جلوس شاه عباس بزرگ وقايع سالهاي سلطنت او را با سال ترکان همراه با تاريخ هجري قمري مي آورد. (33) محمد تقي لسان الملک سپهرمورخ مشهور دوره قاجار نيز وقايع تاريخي را با هجري قمري توأم با گاه شماري ترکان مي نويسد: «... سال يک هزار و دويست و شصت و يک هجري مطابق سنه ئيلان ئيل ترکي در ساعت پنجاه و شش دقيقه ازشب جمعه دوازدهم شهرربيع الاول چون برگذشت آفتاب دربيت الشرف شد و...» (34)
بالاخره تقويم دوازده حيواني ترکان از زمان تسلط مغول به ايران بنا به عللي که يادآورشديم درايران رايج شد و خصوصيات مربوط به آن در فرهنگ عامه نمودارگرديد و مورخان ايراني نيز در ثبت تاريخ وقايع آن را بکار بردند،و عمل هر کس به نحوي خواه و ناخواه در رواج آن مؤثر افتاد و تا سال 1304 هجري شمسي در متون ادبي و تاريخي نقش آن مشهود است.ازسال 1304 که تقويم ايران اصلاح مي شود،دراسامي ماهها، بروج دوازده گانه جاي خود را به ماههاي زرتشتي باستاني مي دهد،استعمال آن تقويم در متون ادبي و تاريخي منسوخ مي گردد.اما به علت داشتن ريشه عميق در فرهنگ عامه مردم هنوز سينه به سينه نقل مي شود. بيشتر در مواقع تحويل سال مورد توجه خاص و عام است تا بدانند که اسم سال آينده چيست، سال آتي به چه حيواني تعلق دارد، تا با پيشگوئي هائي که مي شود در اوضاع سياسي و اجتماعي آينده نظر کنند.
پي نوشت:
1-رشيد الدين فضل الله، جامع التواريخ، به تصحيح دکتر بهمن کريمي،تهران 1341، ج 2، ص 742.
2- همان کتاب، ج 2،ص 842 و مکرر.
3- لسان الملک سپهر،محمدتقي، ناسخ التواريخ سلاطين قاجار، به تصحيح محمدباقربهبودي، تهران، 1385 هـ. ق، ج 3، ص 39.
4- ر ک: سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل يا تاريخچه تقويم تأليف نگارنده،اردبيل 1351.
5- ابوالنصر محمد بدرالدين فراهي- نصاب الصبيان، به تصحيح دکتر محمد جواد مشکور،تهران 1349، ص 58.
6- يائولا دلسول،طالع بيني چيني، ترجمه شهرين، تهران،طوس 1355، ص 5 و 6.
7- تقويم امروزي دولت ترکيه بر مبناي تقويم ميلادي است ولي اسامي ماهها از تقويم اسکندري و سرياني گرفته شده است.
8- بيروني، ابوريحان محمدبن احمد، آثار الباقيه عن القرون الخاليه، ترجمه اکبر داناسرشت (صيرفي)، تهران، 1321 هـ.ش،ص 98.
9- آثارالباقيه،ص 99 (اسامي ماه هاي ترکي دراين ستون بجاي دوازده، يازده تا آمده، گذشته از آن مرتب و پشت سر هم نوشته نشده اند، همينطور تلفظ و املا، آنها درست نيست، آنطوريکه خود ابوريحان نيز اقرار مي کند نه بر اصول و نه بر معاني آنها آشنا نبوده است).
10- بيروني، ابوريحان،القانون المسعودي، انجمن معارف، حيدرآباد دکن، چاپ اول، 1373 هـ.ق، ج 1، ص 69.
11- محمود بن الحسين بن محمد الکاشغري، ديوان لغات الترک، ج 1، چاپ اول استانبول (ترکيه)،اصل و موضوع به عربي است ما به فارسي برگردانديم.
12- نصيرالدين طوسي، زيج ايلخاني، نسخه کتاب خانه آستان قدس رضوي، شماره 5221، ورق 8.
13- عين مطلب را اينجا نياورديم، نوشته ما اصلاح شده آن است، در اين نسخه کاتب اشتباهاتي مرتکب شده است که بايد اصلاح شوند.
14-زيح ايلخاني، ص 8.
15- اين اثر در کتابي به نام «شرح سي فصل» به تصنيف ميرزا عبدالعلي منجم به چاپ سنگي به سال 1322 هجري قمري بطبع رسيده است. محمد علي تربيت در کتاب دانشمندان آذربايجان در شرح حال او مي نويسد که ميرزا عبدالعلي گوگاني از علماي معروف هئيت و نجوم است، شرح بررسي فصل خواجه نصيرالدين نوشته و مدت مديدي استخراج تقويم و تتبع احکام نجومي درصفحه آذربايجان منحصر به وي بوده و در سال 1235 قمري فوت کرده است. (محمدعلي تربيت- دانشمندان آذربايجان، چاپ اول، تهران 1314 هـ.ق، ص 357). در کتابي به نام «شرح بيست باب ملاظفردرمعرفت تقويم» مؤلف مدعي است که کتاب مولانا نظام الدين عبدالعلي البيرجندي را که بسال 883 هجري نگاشته شده ترجمه کرده است، در اين اثر نيز اشاره اجمالي به اثر خواجه نصيرالدين شده است ولي چيزاضافي ندارد (ملاظفر، شرح بيست باب درمعرفت تقويم، چاپ سنگي، قسمت مقدمه).
16- عبدالعلي منجم.(عبدالعلي ابن احمد جارجاني ؟)، شرح سي فصل، چاپ سنگي، ص 19 (البته بايد اضافه کرد اين شخص نيز مرتکب اشتباه شده است زيرا در زمان غازانخان هفتمين ايلخان مغول در تقويم سال مالي زمان اصلاحي به عمل آمد نه اينکه خود تقويم ابداع شد.درتاريخ وصاف در اين خصوص مطلبي داريم تجزيه الامصار و تزحيه الاعصار،تأليف شهاب الدين عبدالله بن عزالدين فضل الله شيرازي، معروف به وصاف الحضره، چاپ افست، تهران 1338، ج 5.
17- تهراني، سيد جلال الدين،گاهنامه سال 1307، ص 80.
18- ملامظفر،شرح بيست باب در معرفت تقويم، چاپ سنگي، باب 4، قسمت حاشيه.
19- شاردن،سياحتنامه، ترجمه محمد عباسي،اميرکبير،تهران 1338 هـ.ش. ج 5، ص 95: «تقويم مخصوص شاه سليمان که به اروپا ارمغان رفته است... در شرح تاريخ و تقويم ترکان خطاي وايغور؛تصوير چهارم مشتمل بر دو قسمت است،نخستين در شرح تاريخ ترکان است که در مشرق ايران باشند با پيشگوئي هاي سال مربوط برحسب تاريخ ايشان و قسمت ديگردر شرح شش غره ماههاي نيمه اول سال است برحسب افق محل، اما تاريخ با تقويم ترکان شرقي به طوري که درتصوير مربوطه ملاحظه مي شود عبارت از دوازده سال است که نام آنها ترکي و تربيت شان در جدول منظم مي باشد.رسم محاسبه ادوار دوازده سال که نظير المپيادهاي يونان باستان است علي الظاهرقديمي ترين اسلوب حساب سال و ماه در ميان مردمان تاتار مذکور است.
20- بهاءالدين محمدبن حسين العاملي، خلاصه الحساب، چاپ سنگي.
21- سياحتنامه شاردن، ج 5، ص 196.
22- همين کتاب، ج 8، 197.
23- مقريزي، تقي الدين احمد،المواعظ و الاعتبار في ذکر الخطط و الاثار، ج 5، قاهره 1924، ص 182.
24- مارکوپولو، سفرنامه، ترجمه حبيب الله صحيحي، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1350 (به نقل از دگيني، تاريخ هونها، شرح تاريخ ترکان، ص 159).
25- پائولا دلسول، طالع بيني چيني، ترجمه شهرين، تهران 1355، ص 6.
26- ويل دورانت، تاريخ تمدن، مشرق زمين گاهواره تمدن، کتاب اول بخش سوم ترجمه آريانپور، ص 1054.
27- صفا، دکتر ذبيح الله،تاريخ ادبيات يران، ج 3، ص 83.
28- سفرنامه مارکوپولو، ص 159.
29- «ايت» در زبان ترکي به معني «سگ» است.
30- از حاجي سلام الله موسوي مشهور به حاجي کبيرآقا و ملقب به مجذوب علي شاه مجرم مراغه اي صاحب بحرالاسرار، چاپ سنگي، تبريز، 1324، هـ.ق، نقل از کتاب دانشمندان آذربايجان، ص 327.
31- «تخاقوئي» در ترکي جغتائي به معني مرغ خانگي (ماکيان) است. در ترکي آذري «تاوق» تلفظ مي شود.
32- نخجواني، حاج حسين، مواد التواريخ، تهران، 1343، ص 656.
33- اسکندربيگ ترکمان، تاريخ عالم آراي عباسي، اميرکبير، تهران 1334، ج 1، ص 379 به بعد (... با خلاصه احوال خيرمآل بر سبيل اجمال اين سال که تنگوزئيل مطابق نهصد و نود و شش هجريست در ذکر وقايع سيچقان ئيل مطابق سنه سبع و تسعين و تسعمائه که سال دوم همايونست).
34- لسان الملک سپهر، محمدتقي خان، ناسخ التواريخ سلاطين قاجار، به تصحيح محمدباقربهبودي،اسلاميه،تهران 1385 هـ.ق، ج 3،ص 59.
منبع:نشريه پايگاه نور،شماره 17
/ن
