خوزستان خاستگاه قدیمی‌ترین سند دریانوردی
ایران از شمال و جنوب با سه هزار کیلومتر دریا مجاورت دارد. به همین دلیل ایرانیان از قدیم در کنار این آب‌های خروشان دریا زندگی کرده اند و تاکنون زندگی بشر همچنان ادامه دارد.
از این رو می توان گفت ایرانیان نخستین دریانوردانی بودند که در راه شناساندن زوایای ناشناخته دنیا گام‌هایی نتیجه‌بخش برداشته و از طریق ایجاد گذرگاه‌های دریایی، بی‌امان کوشیدند و تسهیلات بایسته را در حمل ونقل دریایی فراهم آوردند.
برای مثال پیوستن دریای سرخ به دریای مدیترانه در عهد داریوش اول و ایجاد پل‌های جابه‌جا شونده و شناور به روی تنگه "داردانل" در عصر خشایارشاه را می‌توان دلیل بارزی بر این مدعا دانست که پژوهشگرانی چون "پادل جلیناس" و "روبرت شارف" در کتاب تاریخ دنیا بر آن تاکید کرده‌اند.
در حالی که در بعضی از متون اسکندر مقدونی و سردار "اونئارک" یا "نئارخوس" را پیشگام در شناسایی راه‌های آبی دهانه سند تا کارون در خوزستان می‌شناسند اما "جرج سان" در کتاب تاریخ علم و "احمد اقتداری" در کتاب خلیج‌فارس از ترس اسکندر مقدونی در مواجهه با دریا سخن گفته‌اند چرا که اسکندر مقدونی جرات سفر بر آب‌های خروشان را نداشت و از این رو ادامه سفر دریایی را به سردار خود نئارک می‌سپرد.
انسان‌ها و طوایف مختلفی در حاشیه ساحلی خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای مازندران (خزر) سکونا گزیده‌اند که در خلال این سکونت بر پهنه آب نیلگون این دریاها قایق و کشتی‌هایی که متعلق به ملت‌های گوناگون بوده عبور کرده‌اند.
در طول تاریخ سومری‌ها، کلدانی‌ها، آشوری‌ها، عیلامی‌ها و بابلی‌ها در سرتاسر دریاهای یاد شده به دریانوردی و آمد و رفت اشتغال داشته‌اند.
جالب است که بدانیم اولین ایرانی که اقدام به ساخت کشتی کرد "جشمید جم" از سلسله "پیشدادیان" بود که فردوسی بزرگ در شعری از خود به این موضوع می‌پردازد:
گذر کرد از آن پس به کشتی بر آب
ز کشور به کشور بر‌آمد نقاب
اما با ذکر این مقدمه باید به وجود قدیمی‌ترین و مهم‌ترین سند دریانوردی ایرانیان با عنوان مهر گلی شعر "چغامیش" در خوزستان اشاره شود.
تحقیقات حاکی از آن است که بدون تردید دریانوردی و کشتی‌رانی تجاری از دوران افسانه‌ای تاکنون در کشور ما وجود داشته و شواهد تاریخی بسیاری را می‌توان شمرد و هر سند تاریخی موثقی که در این زمینه از گذشته‌های دور به ما رسیده سند معتبری در برتری ایرانیان در فن تجارت دریایی، کشتی رانی و امور دریانوردی به شمار می‌آید.
اما قدیم‌ترین سند حاضر از دریانوردی ایرانیان سندی است از گل پخته که در حفاری‌های ناحیه چغامیش خوزستان به دست آمده و نشان می دهد این گویچه مربوط به دوران قبل از پیدایش خط باشد.
چغامیش شهری است باستانی که در شرق جاده دزفول شوشتر واقع است و به شماره ۴۸۷ در سال ۱۳۴۴ به ثبت در فهرست آثار ملی رسیده.
این گوی گلی از اکتشافات دو استاد معتبر باستان شناسی یعنی پروفسور "دولوگارز" از دانشگاه شرقی دانشگاه شیکاگو و پروفسور "کانتور" استاد بخش زبان‌های خاور نزدیک دانشگاه کالیفرنیا است.
این دانشمندان چهار بار و به تناوب در تپه‌های چغامیش خوزستان که در دامنه کوه زاگرس و در میان رودخانه‌های دز و کارون به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخته که در میان اشیای مکشوفه، قدیمی‌ترین و جالب‌ترین سند دریانوردی را که به نوشته آنها ریشه فرهنگی آن به ۶ هزار سال قبل از میلاد، برمی‌گردد کشف کرده و به جهانیان عرضه داشته‌اند.
به جز این اسناد معتبر، خط نوشته‌های میخی لوح های مصور، سکه‌های تاریخی و اشیای متنوع دیگر در دست است که نشان می‌دهد ایرانیان از زمان‌های بسیار دور با دریا و کشتی‌رانی الفتی دیرینه داشته‌اند.
در کتاب دریانوردی در ایران تالیف حسین نوربخش نوشته شده : که پروفسور "دولوگاز"، در آخرین روزهای زندگی خود که در محل کار خود واقع در چغامیش درگذشت اظهار می دارد که باستان شناسان بیشتر اطلاعات خود را از روی بقایای ظروف گلی به دست می‌آورند و ما خوشبختانه به مقادیر زیادی قطعه ظروف گلی دسترسی پیدا کرده‌ایم. بقایای بناهای حفاری شده، اثر مهرهای استوانه ای شکل، اسباب خانه و قطعات کوچک هنری که از زیر ویرانه‌ها و آوارهای قرون در چغامیش به دست می‌اید باعث افزایش اطلاعات باستان‌شناسی می‌شود.
کاوش‌های باستان‌شناسی در اطراف حوزه چغامیش در سال‌های ۱۳۲۴شمسی و یا ۱۹۴۵ میلادی انجام شد که پرفسور دولوگاز به نام موسسه "اورینال" امتیاز حفاری در خوزستان را از ایران درخواست کرد اما به واقع درسال ۱۹۶۱ حفاری جدی در چغامیش شروع شد که این کاوش سه ماه به طول انجامید.
در حالی که بعضی از باستان‌شناسان تپه‌های چغامیش را چندان قدیمی نمی دانند ولی کشف ظروف گلی ثابت می‌کند که چغامیش قدیمی‌تر از آن است که قبلا تصور می‌شد.
اما در ارتباط با سند دریایی ایرانیان که در چغامیش کشف شده باید گفت بعضی از گویاترین کشفیات در چغامیش اثر مهرهای استوانه ای است.
این مهره‌ها قطعات سنگی بودند که روی آنها تصاویری حک شده بود که با این وسیله روی ظروف و غیره علامت‌گذاری می‌کردند. یکی از این مهره‌ها پادشاهی را نشان می دهد که از جنگ برمی‌گردد که در قایقی نشسته و عده‌ای اسیر دست بسته در جلوی پاهای او افتاده اند. در یک دست فرمانده گرز و در دست دیگرش ریسمانی است که با آن اسیران را نگاه داشته است.
در این کشتی تصویر دریانوردیی به چشم می خورد که یکی از آنها روی دماغه کشتی نشسته و شیی شبیه علامت با پرچمی را در دست دارد.
به اعتقاد پروفسور دولوگاز این تصویر نمایشگر یک جنگ دریایی است که به احتمال در رودخانه‌های داخلی روی داده. چند لوحه گلی نیز با اشکالی از نقطه و خط فشرده کشف شده و عقیده بر این است که اینها تنها سیستم اعداد بود که به احتمال قوی برای مقاصد حسابداری به کار می رفته است.
اما مشاهده گاو بر روی این نقش گلی که یکی از جاشوها به مراقبت از آن می‌پردازد حاکی از آن است که فرمانده کشتی از راه دوری برمی‌گردد و نیز رسم همراه بردن حیوانات زنده در کشتی‌ها از زمان‌های گذشته بین دریانوردان ایرانی خلیج‌فارس معمول بوده است.
اما با خارج کردن بسیاری از آثار باارزش متعلق به فرهنگ ایران زمین بسیاری از لوح‌های گلی و از جمله این مهر دریانوردی در آمریکا نگهداری می‌شود که بازگشت آنها به ایران یک وظیفه ذاتی است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری باید در این خصوص از هیچ تلاشی دریغ نکند.
منبع: سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان
از این رو می توان گفت ایرانیان نخستین دریانوردانی بودند که در راه شناساندن زوایای ناشناخته دنیا گام‌هایی نتیجه‌بخش برداشته و از طریق ایجاد گذرگاه‌های دریایی، بی‌امان کوشیدند و تسهیلات بایسته را در حمل ونقل دریایی فراهم آوردند.
برای مثال پیوستن دریای سرخ به دریای مدیترانه در عهد داریوش اول و ایجاد پل‌های جابه‌جا شونده و شناور به روی تنگه "داردانل" در عصر خشایارشاه را می‌توان دلیل بارزی بر این مدعا دانست که پژوهشگرانی چون "پادل جلیناس" و "روبرت شارف" در کتاب تاریخ دنیا بر آن تاکید کرده‌اند.
در حالی که در بعضی از متون اسکندر مقدونی و سردار "اونئارک" یا "نئارخوس" را پیشگام در شناسایی راه‌های آبی دهانه سند تا کارون در خوزستان می‌شناسند اما "جرج سان" در کتاب تاریخ علم و "احمد اقتداری" در کتاب خلیج‌فارس از ترس اسکندر مقدونی در مواجهه با دریا سخن گفته‌اند چرا که اسکندر مقدونی جرات سفر بر آب‌های خروشان را نداشت و از این رو ادامه سفر دریایی را به سردار خود نئارک می‌سپرد.
انسان‌ها و طوایف مختلفی در حاشیه ساحلی خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای مازندران (خزر) سکونا گزیده‌اند که در خلال این سکونت بر پهنه آب نیلگون این دریاها قایق و کشتی‌هایی که متعلق به ملت‌های گوناگون بوده عبور کرده‌اند.
در طول تاریخ سومری‌ها، کلدانی‌ها، آشوری‌ها، عیلامی‌ها و بابلی‌ها در سرتاسر دریاهای یاد شده به دریانوردی و آمد و رفت اشتغال داشته‌اند.
جالب است که بدانیم اولین ایرانی که اقدام به ساخت کشتی کرد "جشمید جم" از سلسله "پیشدادیان" بود که فردوسی بزرگ در شعری از خود به این موضوع می‌پردازد:
گذر کرد از آن پس به کشتی بر آب
ز کشور به کشور بر‌آمد نقاب
اما با ذکر این مقدمه باید به وجود قدیمی‌ترین و مهم‌ترین سند دریانوردی ایرانیان با عنوان مهر گلی شعر "چغامیش" در خوزستان اشاره شود.
تحقیقات حاکی از آن است که بدون تردید دریانوردی و کشتی‌رانی تجاری از دوران افسانه‌ای تاکنون در کشور ما وجود داشته و شواهد تاریخی بسیاری را می‌توان شمرد و هر سند تاریخی موثقی که در این زمینه از گذشته‌های دور به ما رسیده سند معتبری در برتری ایرانیان در فن تجارت دریایی، کشتی رانی و امور دریانوردی به شمار می‌آید.
اما قدیم‌ترین سند حاضر از دریانوردی ایرانیان سندی است از گل پخته که در حفاری‌های ناحیه چغامیش خوزستان به دست آمده و نشان می دهد این گویچه مربوط به دوران قبل از پیدایش خط باشد.
چغامیش شهری است باستانی که در شرق جاده دزفول شوشتر واقع است و به شماره ۴۸۷ در سال ۱۳۴۴ به ثبت در فهرست آثار ملی رسیده.
این گوی گلی از اکتشافات دو استاد معتبر باستان شناسی یعنی پروفسور "دولوگارز" از دانشگاه شرقی دانشگاه شیکاگو و پروفسور "کانتور" استاد بخش زبان‌های خاور نزدیک دانشگاه کالیفرنیا است.
این دانشمندان چهار بار و به تناوب در تپه‌های چغامیش خوزستان که در دامنه کوه زاگرس و در میان رودخانه‌های دز و کارون به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداخته که در میان اشیای مکشوفه، قدیمی‌ترین و جالب‌ترین سند دریانوردی را که به نوشته آنها ریشه فرهنگی آن به ۶ هزار سال قبل از میلاد، برمی‌گردد کشف کرده و به جهانیان عرضه داشته‌اند.
به جز این اسناد معتبر، خط نوشته‌های میخی لوح های مصور، سکه‌های تاریخی و اشیای متنوع دیگر در دست است که نشان می‌دهد ایرانیان از زمان‌های بسیار دور با دریا و کشتی‌رانی الفتی دیرینه داشته‌اند.
در کتاب دریانوردی در ایران تالیف حسین نوربخش نوشته شده : که پروفسور "دولوگاز"، در آخرین روزهای زندگی خود که در محل کار خود واقع در چغامیش درگذشت اظهار می دارد که باستان شناسان بیشتر اطلاعات خود را از روی بقایای ظروف گلی به دست می‌آورند و ما خوشبختانه به مقادیر زیادی قطعه ظروف گلی دسترسی پیدا کرده‌ایم. بقایای بناهای حفاری شده، اثر مهرهای استوانه ای شکل، اسباب خانه و قطعات کوچک هنری که از زیر ویرانه‌ها و آوارهای قرون در چغامیش به دست می‌اید باعث افزایش اطلاعات باستان‌شناسی می‌شود.
کاوش‌های باستان‌شناسی در اطراف حوزه چغامیش در سال‌های ۱۳۲۴شمسی و یا ۱۹۴۵ میلادی انجام شد که پرفسور دولوگاز به نام موسسه "اورینال" امتیاز حفاری در خوزستان را از ایران درخواست کرد اما به واقع درسال ۱۹۶۱ حفاری جدی در چغامیش شروع شد که این کاوش سه ماه به طول انجامید.
در حالی که بعضی از باستان‌شناسان تپه‌های چغامیش را چندان قدیمی نمی دانند ولی کشف ظروف گلی ثابت می‌کند که چغامیش قدیمی‌تر از آن است که قبلا تصور می‌شد.
اما در ارتباط با سند دریایی ایرانیان که در چغامیش کشف شده باید گفت بعضی از گویاترین کشفیات در چغامیش اثر مهرهای استوانه ای است.
این مهره‌ها قطعات سنگی بودند که روی آنها تصاویری حک شده بود که با این وسیله روی ظروف و غیره علامت‌گذاری می‌کردند. یکی از این مهره‌ها پادشاهی را نشان می دهد که از جنگ برمی‌گردد که در قایقی نشسته و عده‌ای اسیر دست بسته در جلوی پاهای او افتاده اند. در یک دست فرمانده گرز و در دست دیگرش ریسمانی است که با آن اسیران را نگاه داشته است.
در این کشتی تصویر دریانوردیی به چشم می خورد که یکی از آنها روی دماغه کشتی نشسته و شیی شبیه علامت با پرچمی را در دست دارد.
به اعتقاد پروفسور دولوگاز این تصویر نمایشگر یک جنگ دریایی است که به احتمال در رودخانه‌های داخلی روی داده. چند لوحه گلی نیز با اشکالی از نقطه و خط فشرده کشف شده و عقیده بر این است که اینها تنها سیستم اعداد بود که به احتمال قوی برای مقاصد حسابداری به کار می رفته است.
اما مشاهده گاو بر روی این نقش گلی که یکی از جاشوها به مراقبت از آن می‌پردازد حاکی از آن است که فرمانده کشتی از راه دوری برمی‌گردد و نیز رسم همراه بردن حیوانات زنده در کشتی‌ها از زمان‌های گذشته بین دریانوردان ایرانی خلیج‌فارس معمول بوده است.
اما با خارج کردن بسیاری از آثار باارزش متعلق به فرهنگ ایران زمین بسیاری از لوح‌های گلی و از جمله این مهر دریانوردی در آمریکا نگهداری می‌شود که بازگشت آنها به ایران یک وظیفه ذاتی است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری باید در این خصوص از هیچ تلاشی دریغ نکند.
منبع: سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان
