ادب آل اللّه در پرتو قدر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم * اِنّا اَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرَ * وَ ما اَدْريكَ ما لَيْلَةُ الْقَدرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهرْ * تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِإذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ اَمْرٍ سَلامٌ هِيَ حَتّي مَطْلَعِ الْفَجْرِ*
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
چه مبارك سحري بود و چه فرخنده شبي
آن شب قدر كه اين تازه براتم دادند1
يكي از جلوه‏هاي اعجاز آفرينش انسان اين است كه مي‏تواند با يك راز و يك نگاه از سر نياز مسيرهاي رفته طولاني شرك و گناه را عقبگرد كند و خود را از عمق منجلاب‏ها به معراج پاكي و صداقت برساند و لحظه‏هايي شكوهمند و شيرين را در زندگي خويش تجلّي بخشد به شكوهمندي لحظه تصميم حرّ رياحي و به شيريني رهايي فضيل عياض از كمند گناه و عصيان، اولياء الهي با سير و سلوك خويش حجابهاي نوراني را يكي پس از ديگري پشت سر گذاشته و خود را به سرچشمه عظمت قرب الهي نزديكتر مي‏سازند. همانگونه كه در مناجات شعبانيه آمده است: حتّي تخرق ابصار القلوب حجب النّور فتصل الي معدن العظمة2 و اين حالات در شبانگاه «قدر» اوج و درخشش زيباتر و بيشتري دارد. قرآن كريم سفره آسماني خداست در مقال چشم به آفاق وحي مي‏دوزيم و از سوره قدر «ايمان» و آگاهي مي‏گيريم.

الف) رابطه سوره «قدر» با «علق»

قرآن كريم مجموعه زيبا و بهم پيوسته است كه با دستور پيامبر به شكل كنوني آن تنظيم يافته است بدين گونه مي‏توان رابطه آيات قبل و بعد و هر يك از سوره‏ها با سوره قبل خويش دريافت كه سوره «قدر» و سوره ماقبل آن «علق» از اين مقوله است. طبرسي مي‏نويسد: از آنجا كه خداوند در پايان سوره «علق» دستور به سجده و تقرّب به پروردگار فرمود، در اين سوره از بهترين زمان و موقعيت عبادت و تقرّب كه شب قدر است سخن مي‏گويد و با عظمت دادن به آن شوق و رغبت بيشتر را برانگيخته است.

ب) فضيلت سوره « قدر»

سوره شريفه قدر شناسنامه اهل بيت لقب يافته است مرحوم كليني از امام صادق عليه‏السلام راجع به نماز پيامبر گرامي اسلام در معراج مي‏نويسد: در ركعت اول وحي رسيد كه نسبت پروردگار را بخوان حضرت سوره توحيد را قرائت كردند در ركعت دوم پس از دستور به تلاوت سوره حمد فرمود: اقرأ «إنّا اَنزَلناهُ» فانّها نسبتك و نسبة اهل بيتك الي يوم القيامة. بخوان «انا انزلناه» را كه معرفي‏نامه تو و اهل بيت تو تا روز قيامت است.3 در حديث نيز آمده است: فمن عرف فاطمة حقّ معرفتها فقد ادرك ليلة القدر؛ هر كس فاطمه را بدانگونه كه شايسته آن بزرگوار است بشناسد به ليلة القدر دست يافته است.4 و در باره سوره قدر نيز مي‏خوانيم: رسول خدا صلی الله علیه واله فرمود: كسي كه سوره قدر را تلاوت كند براي او اجري است همانند كسي كه ماه مبارك را روزه گرفته و به ليلة القدر دست يافته باشد، براي او ثواب جهاد در راه خداست.5
اولياء الهي با سير و سلوك خويش حجابهاي نوراني را يكي پس از ديگري پشت سر گذاشته و خود را به سرچشمه عظمت قرب الهي نزديكتر مي‏سازند.

ج) نزول قرآن در سوره قدر

توجه به صدور قرآن از سوي آفريننده هستي افقهايي از عظمت و نور مطلق را در برابر ديدگان متجلّي مي‏سازد. قرآن كريم خود با تكيه بر اين اصل انسان‏ها را به عظمت اين كتاب عزيز توجه مي‏دهد كه نمونه‏هاي زير بخشي از آن است.
1ـ كِتابٌ اُحكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ؛ قرآن كتابي است «با دلائل» محكم كه از جانب خداي حكيم و آگاه بر حقايق عالم بيان شده است.6
2 ـ تَنْزيلُ الْكِتابِ مِنَ اللّهِ الْعَزيزِ الْحكيمْ؛ نازل شدن قرآن از جانب خداي مقتدر و حكيم است.7
و به خاطر همين رابطه با كمال مطلق و ذات مقدس خداوند است كه باطل در آن راه نمي‏يابد و قرآن مي‏فرمايد: لايأتِيهِ الْباطِلُ من بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ؛ هرگز از پيش رو و پشت سر «آينده و گذشته» باطلي بر اين كتاب راه نخواهد يافت زيرا كه فرستاده خداي حكيم برخوردار از صفات ستوده مي‏باشد.8
و در سوره قدر نيز خداوند با استناد آن به خويش انديشه بيننده را بر ساحل عظيم‏ترين گوهر معنوي و جلوه زيباي الهي قرارداده و مي‏فرمايد: انّا اَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ ما آن را در شب قدر فرو فرستاديم كه در حكمت جمع‏آوردن سه نكته بيان شده است:
1. قرآن كريم در لوح محفوظ و افق اعلاي تجرّد استقرار داشته و در دست سفيران الهي قرار داشته است مَرْفُوعةٍ مُطَهَرَّةٍ ـ بِاَيدي سَفَرَةٍ‏كِرامٍ بَرَرَةٍ: «قرآن» بسي بلند مرتبه و پاك و منزه است بدست سفيران حق است كه با كرامت و نيك هستند.9
و توسط ملك مقرب الهي جبرئيل بر پيامبر گرامي نازل شده است نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمين؛ قرآن را روح الامين فرود آورده10 و بخاطر همين دست‏اندركاري ملائكه مقرّب و مأمور الهي است كه جمع‏آورده شده است و دوّمين نكته اينكه جمع به خاطر عظمت دادن به قرآن مي‏باشد و در اين ميان نگاه سوّمي به رمز جمع آوردن «اِنّا اَنْزَلْناهُ» وجود دارد كه مي‏توان با استفاده از كلام امام علي عليه‏السلام آن را بيان داشت امام علي عليه‏السلام در باره قرآن مي‏فرمايد: لَقَدْ تَجَلّي اللّه لخلقه في كلامه لعباده؛ خداوند در كلام خود بر بندگانش جلوه نموده است11 و از آنجا كه اين تجلّي با صفات جلال و جمال بوده است تعبير فرموده است به «اِنّا اَنْزَلْناهُ» در اين زمينه امام خميني مي‏نويسد: «بدان كه نكته آن در آوردن انزلناه به صيغه جمع تفخيم مقام حق تعالي به مبدئيت تنزيل اين كتاب شريف است و شايد اين جمعيت براي جمعيت اسمائيه باشد و اشاره به آن باشد كه حق تعالي به جميع شؤون اسمائيه و صفاتيه مبدأ از براي اين كتاب شريف است و از اين جهت، اين كتاب شريف صورت احديت جمع جميع اسماء و صفات و معرّف مقام مقدس حق تعالي به تمام شؤون و تجلّيات است.»12

شب قدر اولياء :

نخست بايد دانست كه معناي نزول قرآن در شب قدر چيست با اينكه مي‏دانيم كه قرآن كريم در مدّت بيست و سه سال به تدريج نزول يافته است در علّت آن مي‏توان دو جهت را بيان داشت: 1. منظور از نزول در شب قدر همين سوره مخصوص باشد كه در اين صورت با نزول تدريجي قرآن منافاتي نخواهد داشت.
2. نظر دوم اينكه قرآن دو نزول داشته است. يكي نزول بصورت يكجا و دفعي كه گفته‏اند تمام قرآن از لوح محفوظ يكدفعه به آسمان دنيا يا بيت المعمور نازل شده است ديگري نزول تدريجي كه در مدت بيست‏وسه سال بر پيامبر گرامي فرود آمده است چنانكه در آيه شريفه مي‏خوانيم: وَ قَال الّذينَ كَفَرُوا لَو لا نُزّلَ عَلَيهِ القُرآن جُمْلَةً واحِدَةً كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ؛ كافران به اعتراض گفتند كه چرا اين قرآن يكجا براي پيامبر نازل نشد اينگونه شد تا ما ترا به آن دل‏آرام كنيم.13 كه اين نظر را مرحوم علامه طباطبايي در الميزان ذيل آيه شريفه 185 سوره بقره برمي‏گزينند.14 چرا شب قدر بدين نام نهاده شده است. در تفاسير سه نظر ذكر شده است يكي اينكه شب قدرش گفته‏اند بخاطر قدر و منزلت بزرگي كه اين شب دارد دوم اينكه بخاطر كثرت نزول ملائكه در اين شب زمين تنگ شود نظر سوم اينكه قدرش گويند چون مقدّرات انسانها تا سال آينده در اين شب رقم مي‏خورد و البته كه انسان خود مي‏تواند در بسياري از اين تقديرات نقش داشته باشد فردي كه در اين شب به دعا و نيايش مي‏پردازد و با تفكر و انديشه به تصميم و عزمي پولادين دست مي‏يابد مي‏تواند سرفصل جديدي از زندگي با عزّت و الهي را براي خود بيافريند. اين فرصتها در تمامي لحظات زندگي انسانها وجود دارد اما در اين شب بيشتر و شايد رابطه نزول قرآن و شب قدر اين باشد كه انسان با تأمّل و درس گرفتن از قرآن مي‏تواند در زندگي خويش تحوّل و تقديري شگرف را بيافريند و چه قدر انسانها كه سرنوشت آنها با شنيدن چند آيه و حتي يكي از آيات الهي تغييري اساسي يافته است. در اينجا به سه نمونه آن اشاره مي‏كنيم:
1. اسعد بن‏زراره از اهل مدينه بود به هنگامي كه شهر مدينه در آتش اختلاف و كينه مي‏سوخت به مكه آمده تا با جمع سلاح و گرفتن حمايت از قريشيان خشم آنان را شعله‏ورتر سازد، پس ملاقات و گفتگو با پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و شنيدن آيات 152 و 153 از سوره انعام آنچنان تحول در او ايجاد شد كه نه تنها خود مسلمان شد بلكه توانست مدينه را به عنوان پايگاه صدور اسلام آماده سازد و در نتيجه با ورود رسول گرامي اسلام به مدينه تاريخ و بشريت راه ديگري را پيمود.15
2. فضيل عياض فردي عيّاش و بزهكار بود زماني كه در پي معشوق خويش از ديوار بالا رفت به هنگام شنيدن آيه شريفه «أَلَمْ يَأنِ للّذِينَ آمَنوا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّه وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقّ؛ «آيا وقت و زمان آن نرسيده است كه مؤمنان دلهاشان بياد خدا و به آنچه از حق نازل شده خاشع گردد.»16 آنچنان تحت تأثير جذبه آن قرار گرفت كه فورا اظهار داشت «يا ربّ قد آن» خدايا زمان آن رسيده است و به سرعت از راه رفته بازگشت.17
3. شاعر اسپانيولي زبان معاصر و روزنامه‏نگار و محقق اسپانيايي رمز گرايش خويش به اسلام را اين چنين بيان مي‏دارد: زماني پنج استاد مصري براي نوشتن تز دكتراي خوب به «مادريد» آمدند... اين استادان از من خواستند بعضي از سوره‏هاي قرآن را ترجمه كنم من هم سوره كوتاهي را انتخاب كردم كه از يگانگي خداوند مي‏گويد سوره توحيد را، اين سوره آنچنان زيبا بود و موسيقي داشت كه براي من كه يك شاعر بودم بسيار مهم بود همچنين سوره «حمد» را كه در باره جهاني بودن خداوند است ترجمه كردم به اين ترتيب بود كه جهاني بودن و يگانگي خداوند مرا به اين نتيجه رساند كه اين دين مردمي‏ترين و منطقي‏ترين دين براي از بين بردن ناآراميها و مشكلات جوانان امروزي است.18 و اكنون اين ما و اين شب قدر كه شب نزول قرآن است و شبي است كه از هزار ماه برتر است آيا يادآوري آيه شريفه يا عِبادِيَ الّذينَ اَسْرَفُوا علي اَنفُسِهِمْ لا تَقنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّه اِنَّ اللّه يَغفِرُ الذُّنوبَ جميعا؛ اي بندگان كه بر نفس خويش ستم كرديد از رحمت خدا نااميد نشويد.19 ما را بر آستان حضرت دوست پايبند خواهد كرد و آيا ناله حضرت يونس كه: لااِلهَ اِلاّ اَنتَ سُبحانَكَ اِنّي كُنتُ مِنَ الظّالِمين و به دنبال آن فَاسْتَجَبْنا لَهُ و نَجَّيناهُ مِنَ الغَمِّ20 و آيا نيايشي كه آدم و حوّا نمودند و قرآن كريم آن را بيان مي‏دارد: قالا رَبَّنا ظَلَمْنا اَنفُسَنا وَ اِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الخاسِرِين؛ گفتند پروردگارا ما به خويش ستم نموديم و اگر تو ما را نيامرزي و مورد رحمت خويش قرار ندهي بيقين از زيانكاران خواهيم بود.21
آيا اين آيات ما را تقديري ديگر و سرنوشتي بهتر خواهد داد بستگي به درجه ايمان و تلاش ما دارد. قرآن كريم مي‏فرمايد: مؤمنان كساني هستند كه چون ياد خدا شود دلهاشان لرزان گردد و زمان تلاوت آيات الهي ايمانشان افزون گردد.22
اميد آنكه زمان قرآن بر سر گذاشتن قرآن همچنان بر مغز و فكر ما حاكم شود و آن را قانون زندگي خويش در همه ابعاد آن بشناسيم.
اما اينكه شب قدر چه شبي است مطالب متفاوت بيان شده است از آن جمله اينكه شب قدر در دهه آخر ماه رمضان است و زماني كه راوي از امام صادق عليه‏السلام از شب قدر سؤال مي‏كند مي‏فرمايد: طلب كن آن را در نوزدهم و بيست و يكم و بيست‏و سوم23 و در نقل ديگري فقط شب بيست و سوم ذكر شده است.24 كه مي‏توان دو راه حل براي آن ذكر كرد كه در اينصورت هيچگونه منافاتي با آن نخواهد بود يكي با استفاده از روايتي است كه مرحوم مجلسي در بحارالانوار نقل مي‏كند به اينكه هر سه شب در تقدير امور نقش دارد در شب نوزدهم خداوند متعال جمع كند آنچه را كه اراده نموده از تقدّم و تأخّر امور و در شب بيست و يكم امور با حكمت از يكديگر ممتاز و مشخّص مي‏گردد و در شب بيست و سوم امور حتميّت مي‏يابد كه ديگر تغييري در آن راه نخواهد يافت.25
راه حل دوم بياني است كه امام خميني آن را ارائه مي‏كنند ايشان مي‏نويسند: «بدان كه از براي ليلة‏القدر چنانچه حقيقت و باطني است كه به آن اشاره شد از براي آن صورت و مظهري است بلكه مظاهري است در عالم طبع و چون مظاهر ممكن است در نقص و كمال فرقها كند از اين جهت ممكن است بين اقوال و اخباري كه در باب تعيين ليلة‏القدر وارد شده است جمع نمود به اينكه تمام آن ليالي شريفه كه در باب تعيين ليلة القدر وارد نشده است جمع نمود به اينكه تمام آن ليالي شريفه كه در روايات است از مظاهر ليلة القدر است الاّ آن كه بعضي با بعضي در شرافت و كمال مظهريّت فرق دارد.»26 رحمت من براي كسي است كه به فقرا در شب قدر رحم كند.

نزول ملائكه در شب قدر

در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان از براي هر فرماني يا هر كاري فرود مي‏آيند: سلامت و خير تمامي شب قدر را فرا گرفته است. ملائكه پياپي نازل مي‏گردند نزول و پيام سلامت آنها براي انسانهاي وارسته است اما پيشوايان ضلالت و گمراهي و انسانهاي ناپاك فقط بهره از شيطان دارند كه افكار الحادي و ضدّ دين را بر آنان القا مي‏كنند چنانكه در قرآن كريم مي‏خوانيم: هَلْ اُنَبِّئُكُمْ علي مَنْ تَنَزَّلُ الشَّياطينْ ـ تَنَزّل علي كُلِّ اَفّاكٍ اَثيمٍ؛ آيا مي‏خواهيد شما را آگاه سازم كه شياطين بر چه كساني نازل مي‏شوند شياطين بر هر شخص بسيار دروغگو و بدكار نازل مي‏شوند.27
و چنانكه در آيه ديگري مي‏فرمايد: وَ اِنَّ الشَّياطِينَ لَيُوحُونَ اِلي اَوْلِيائِهم؛ شياطين به دوستان خود افكار خويش را القا مي‏كنند.28
و در روايتي از امام باقر عليه‏السلام مي‏خوانيم كه شب و روزي نيست مگر آنكه شياطين و جنّ پيشوايان گمراهي را ديدار مي‏نمايند تا شب قدر كه به اندازه ملائكه‏اي كه بر پيشوايان هدايت نازل مي‏شود شياطين بر رهبران گمراهي وارد مي‏گردند و انديشه‏هاي نادرست و دروغين را بسويشان گسيل مي‏دارند.29

اما اينكه روح كدامين فرشته است؟

بعضي مفسّرين مي‏گويند نام جبرئيل است قرآن كريم از او به روح ياد شده ايت و مي‏فرمايد نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمينْ.30 اما آنچه در دعاي سوم صحيفه سجاديه آمده است اينكه روح غير از جبرئيل است آن بزرگوار در صلوات بر آنان چنين بيان مي‏دارد: و جبرئيل كه امين بر وحي توست و مطاع در آسمانها و ارجمند در پيشگاه تو و مقرّب در نزد توست و روح كه موكّل و گماشته بر فرشتگان حجابهاست. بدين ترتيب مي‏توان گفت كه ملائكه و روح كه يكي از ملائكه بزرگ الهي است در شب قدر بر زمين فرود مي‏آيند و سلامت و بركت را تا سپيده‏دمان نثار زمينيان مي‏كنند روايات، سوره شريفه قدر دليلي بر امامت در همه زمانها گرفته شده است كه اين هدف را تعقيب مي‏كند كه شب قدر همواره وجود دارد به دليل آيه شريفه «فيها يُفْرَقُ كلُّ اَمْرٍ حَكيم31 كه دلالت بر استمرار ممتاز شدن امور حكيمانه دارد و از طرفي نزول ملائكه براي بيان تأويل و مصاديق آيات است كه تا سال آينده واقع خواهد شد و چون بيان اين تأويلات و مصاديق فردي را مي‏طلبد كه بر او عرضه شود و حلّ اختلافات اعتقادي مردم را بر مبناي آن عهده‏دار شود آن فرد امام معصوم است كه آن‏ها را دريافت مي‏دارد كه با توجه به اينكه نقل آن بطول مي‏انجامد از ذكر آن خودداري مي‏كنيم و علاقه‏مندان را به مطالعه اصول كافي ذيل تفسير سوره قدر دعوت مي‏نماييم در پايان روايتي را كه بيانگر جايگاه عظيم اعمال نيك در شب قدر است نقل مي‏كنيم به اميد آنكه توفيق الهي زاد راهمان شود: سيد ابن‏طاووس در كتاب خويش از پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نقل مي‏كند كه موسي عرضه داشت الهي من قرب تو را خواستارم فرمود قرب من براي كسي است كه در شب قدر بيدار باشد. عرضه داشت الهي رحمت تو را مي‏خواهم فرمود: رحمت من براي كسي است كه به فقرا در شب قدر رحم كند گفت خدايا من گذشتن از صراط را مي‏خواهم فرمود: اين براي فردي است كه در شب قدر صدقه بدهد. گفت خدايا نجات مي‏خواهم فرمود: اين براي شخصي است كه در شب قدر استغفار كند گفت خدايا خوشنودي تو را مي‏خواهم فرمود: خشنودي من براي كسي است كه در شب قدر دو ركعت نماز بخواند.32

پي نوشت :

1 ـ ديوان حافظ.
2 ـ بحارالانوار، ج 91، ص 99؛ مناجات شعبانيّه و مفاتيح الجنان، اعمال ماه شعبان.
3 ـ تفسير برهان سوره قدر، حديث 22.
4 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 65.
5 ـ تفسير برهان سوره قدر، حديث 1.
6 ـ سوره هود، آيه 1.
7 ـ سوره احقاف، آيه 2.
8 ـ سوره فصّلت، آيه 41.
9 ـ سوره عبس، آيه 14 و 15.
10 ـ سوره شعراء، آيه 193.
11 ـ بحارالانوار، ج 89، ص 107.
12 ـ آداب الصّلاة، ص 321.
13 ـ سوره فرقان، آيه 32.
14 ـ الميزان، ج 2، ص 14.
15 ـ بحارالانوار، ج 19، ص 8.
16 ـ سوره حديد، آيه 16.
17 ـ سفينة البحار، ج 2، ص 369.
18 ـ مجله حضور، شماره نوزدهم، ص 27.
19 ـ سوره زمر، آيه 53.
20 ـ سوره انبياء، آيه 87.
21 ـ سوره اعراف، آيه 23.
22 ـ سوره انفال، آيه 2.
23 ـ وسائل الشيعه، ج 7، كتاب الصوم، باب 32.
24 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 160.
25 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 144.
26 ـ آداب الصّلاة امام خميني، ص 331، مؤسسه نشر آثار.
27 ـ سوره شعرا، آيه 221 و 222.
28 ـ سوره انعام، آيه 121.
29 ـ اصول كافي، ج 1، ص 253. «في شأن انا انزلناه»، ح 9.
30 ـ شعراء، آيه 193.
31 ـ سوره دخان، آيه 2.
32 ـ بحارالانوار، ج 95، ص 145.