روابط اجتماعی و سلامت روانی محیط زیست

اسلام برای تأمین سلامت محیط زیست افزون بر ابعادی مادی آن به بعد معنوی نیز اهمیت داده در بعد روابط اجتماعی اساس صفا و صمیمیت و رابطه حسن را در بین تمام افراد بشر سودمند می شمارد و برای تحقق این مهم به پیوند بین افراد خانواده، ارحام و جامعه اسلامی اهمیت فراوانی داده است. از طرفی به تحکیم این پیوندها سفارش و از طرف دیگر از قطع آن به شدت نهی کرده است: (الذین ینقضون عهدالله من بعد میثاقه و یقطعون ما أمر الله به أن یوصل و یفسدون فی الأرض اولئک هم الخاسرون)(1)؛ همانانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می شکنند و آنچه را خداوند به پیوستنش که پیمان خدا را پس آن می شکنند و آنچه را خداوند به پیوستنش امر فرموده می گسلند؛ و در زمین به فساد می پردازند؛ آنان اند که زیانکاران اند.
«قطع» مفهوم جامعی دارد که در موارد گوناگون مصادیق آن متفاوت است؛ گاهی قطع به معنای پیمودنی است که زمینه‏ى وصل را فراهم می سازد وچنین قطعی ممدوح است و قرآن کریم آن را به رزمندگان نسبت داده، می فرماید: (و لا یقطعون وادیاً إلا کتب لهم لیجزیهم الله أحسن ما کانوا یعملون)(2)؛ رزمندگان هیچ بیابانی را نمی پیمایند، جز اینکه برای آنها عمل صالح نوشته می شود و گاهی قطع به معنای بریدن چیزی است که خداوند به وصل آن امر کرده، که این قطع مذموم است.
خدای سبحان عبد را به مولای خود مرتبط می داند و اگر عبدی این پیوند عبودیت را قطع کند این کار، قطع (ما أمر الله به أن یوصل)(3) است و همچنین مصداق کامل نقض عهد الهی است.
همچنین، از آن جهت که خدای سبحان انسان را از موجودی اجتماعی آفریده، ارتباطی میان او و اعضای خانواده، ارحام، برادران دینی، همسایگان، امت اسلامی و امام مسلمین و نیز پیوند انسانی با جوامع غیر اسلامی در سایه‏ى دستور روابط بین الملل اسلام قرار داده است که همه این موارد به صورت اجمال و تفضیل در آیات قرآن کریم و یا سنّت معصومان (علیهم السلام) بیان شده است و کسی که این پیوندها را قطع کند عهد الهی را نقض و ارتباطی را که خدا به وصل آن امر کرده، قطع کرده است. اکنون به شرح موارد مذکور می پردازیم:

1. نهی کردن از قطع با ارحام

قطع رابطه انسان با پدر و مادر و فرزندان خود، از مصادیق روشن قطع (ما أمر الله به أن یوصل) است. قرآن کریم درباره‏ى پدر و مادر می فرماید: (و وصینا الانسان بوالدیه حسناً)(4)؛ ما توصیه کردیم تا انسان حرمت پدر و مادر را رعایت کند و نسبت به احترام مادر تأکید بیشتری می کند: (حملته أمه وهناً علی وهنٍ و فصاله فی عامین أن اشکر لی ولوالدیک إلی المصیر)(5) و برای نشان دادن اهمیت حرمت پدر و مادر نخست نام مبارک خدا و بعد از آن نام پدر و مادر را ذکر می کند تا وحدت سیاق، اهتمام به مطلب را برساند؛ زیرا والدین مجرای فیض خالق اند و عقوق آنها از مصادیق بارز قطع رحم و از گناهان بزرگ است.
قطع ارتباط با ارحام و بستگان نزدیک نیز مصداق قطع (ما أمرالله به أن یوصل)(6) است و قرآن کریم می فرماید: (واتقوا الله الذی تساءلون به و الأرحام)(7) و مراد از ارحام، اعّم از نزدیکان نسبی و سببی است؛ زیرا در برخی نصوص و خطبه های عقد، خویشاوندان سببی نیز در حکم ارحام نسبی ذکر شده اند؛ مثلاً از بیانی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مراسم عقد ازدواج حضرت فاطمه (سلام الله علیها) و علی بن ابی طالب (سلام الله علیه) دارد و یا از خطبه ای که در مراسم عقد ازدواج حضرت امام جواد (سلام الله علیه) ایراد شد، بر می آید که خدای سبحان مصاهره (دامادی) را نسب لاحق می داند: «جعل المصاهرة نسباً لاحقاً »(8). پس انسان موظف است ارتباط خود را با ارحام سببی نیز قطع نکند.
در شریعت اسلام برخی احکام تشریع شده است که صحت آن مشروط به اسلام است؛ مانند نماز و روزه. پس غیر مسلمان، گرچه نماز بر او واجب است، لیکن نماز او بدون پذیرش اسلام صحیح نیست. برخی احکام نیز صحت آن مشروط به اسلام نیست و از قوانین بین المللی اسلام است که رعایت حق پدر و مادر از این دسته است. پس اگر پدر و مادر ملحد یا اهل کتاب نیز باشند احترام آنها و رفع نیازهایشان بر فرزند واجب است؛ (و صاحبهما فی الدنیا معروفاً)(9).
صله رحم تنها این نیست که انسان به خانه بستگان خود برود و یادی از آنان صله کند، بلکه مصداق کامل آن این است که قبل از دیگران نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد.
قرآن کریم نسبت به زن و شوهر نیز که محور خانواده هستند امر به وصل کرده است: (وعاشروهنَّ بالمعروف)(10) . پس کسی که در خانه با همسر خود رفتار متعارف نداشته باشد، قطع (ما أمر الله به أن یوصل)(11) کرده است و همین طور حقوق مشترکی برای طرفین قرار داده است: (ولهن مثل الذی علیهن بالمعروف و للرجال علیهن درجةٌ)(12) ، که رعایت نکردن هر یک از آنها موجب قطع (ما أمر الله به أن یوصل) است؛ زیرا اصل تشکیل خانواده و تحکیم آن به امر خدای سبحان است.
افرادی که خدای سبحان در محدوده‏ى خانواده به ارتباط با آنان امر کرده، هر چند متدین نباشند، ارتباط مزبور تا آنجاست که به سایر احکام دین آسیبی نرساند، ولی اگر بر اثر این ارتباط ، سایر احکام دین در خطر قرار گرفت، ارتباط با غیر متدینها نه تنها لازم نیست، بلکه جایز هم نخواهد بود؛ چنان که پدر و مادر غیر مسلمان بخواهند فرزند خود را به شرک آلوده کنند: (و ان جاهداک علی أن تشرک بی ما لیس لک به علمٌ فلا تطعهما)(13) در اینجا مجالی برای صله رحم نیست. از بیانات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که از جوامع کلم و از اصول حاکم بر همه‏ى احکام شرعی است جمله‏ى « لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق»(14) است؛ یعنی، احدی نمی تواند در محدوده‏ى خلاف شرع، خود را در اطاعت از مخلوق حتی اگر از خودش برتر باشد معذور بپندارد. و جمله معروف «المأمور معذورٌ» نیز باید محکوم اصل کلی و جامع نبوی شود.

2. نهی از قطع ارتباط با برادران دینی

مؤمنان با یکدیگر برادرند؛ (إنما المؤمنون إخوة)(15) و کسی که حرمت برادر مسلمان را رعایت نکند، کار او مشمول قطع (ما أمرالله به أن یوصل)(16) است.
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: کسی که بیست سال با دیگری دوست باشد، حرمت این دوستی به حد رحامت و قرابت می رسد: «صحبة عشرین سنة قرابة»(17) بنابراین، آثار قرابت و رحامت بر چنین دوستی مترتب می شود و کسی حق ندارد دوست بیست ساله‏ى خود را برنجاند و با او قطع رابطه کند.
ارتباط با همسایه نیز تا شعاع چهل خانه موجب پیدایش حق همسایگی است (18) و خدای سبحان رعایت حقوق همسایگان را واجب کرده و کسی که این حقوق را رعایت نکند در حدّ خودش مشمول (ویقطعون ما أمرالله به أن یوصل)(19) است. البته شعاع چهل خانه اختصاصی به مجاورت افقی و حدود چهارگانه معهود ندارد، بلکه جوار عمودی برج نشینان را شامل می شود؛ یعنی، جهت بالا و پایین نیز بر جهات چهارگانه‏ى معروف افزوده می شود.

3. نهی از قطع ارتباط با امت اسلامی

کسی که از صف مسلمانان جدا شود، مشمول قطع (ما أمرالله به أن یوصل) است . خدای سبحان درباره‏ى ارتباط امّت اسلامی می فرماید: (واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا)(20). پس اگر کسی تنها به حبل الله تمسّک کند، ولی از امت اسلامی جدا شود و تک روی و تک اندیشی کند مشمول قطع مزبور خواهد شد؛ زیرا خدای سبحان امّت اسلامی را به اتحّاد فرا خوانده و دستور داده تا همه با هم به حبل الهی اعتصام کنند. از این رو کسی حق ندارد به تنهایی بیندیشد و از جمع مسلمانان جدا شود؛ زیرا پیام آیه‏ى مزبور دو چیز است یکی اصل اعتصام و تمسّک به حبل متین الهی و دوم «اجتماع در اعتصام» و «معیّت در تمسّک» ؛ نظیر نماز جماعت که غیر از اصل نماز، اجتماع و معیّت در نمازگزاری را به همراه دارد.
امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «فأن الشاذ من الناس للشیطان کما أن الشاذ من النغم للذئب»(21)؛ چنان که گوسفند وامانده از رمه از صیانت چوپان محروم و طعمه‏ى گرگ می شود، فرد وامانده‏ى از امت اسلامی و تک اندیش و تک رو نیز طعمه شیطان می شود. از این رو خدای سبحان می فرماید: همه با هم به حبل الهی اعتصام کنید و از تفرقه بپرهیزید. از کسانی که دست به تفرقه می زنند نیز با نکوهش یاد می کند: (و إن هذه أمتکم أمة واحدة و أنا ربکم فاتّقون* فتقطعوا أمرهم بینهم زبراً کل حزبٍ بما لدیهم فرحون)(22) و اختلاف بیجا را نشانه‏ى نابخردی می داند و از مختلفان و مخالفان بی جهت به بی عقلی یاد می کند: (تحسبهم جیمعاً و قلوبهم شتی ذلک بأنهم قومٌ لا یعقلون)(23).

4. نهی از قطع ارتباط با رهبر اسلامی

مهمترین مصداق قطع (ما آمرالله به أن یوصل)(24) قطع پیوند با امام مسلمانان است. قرآن کریم در این باره می فرماید: (إنما المؤمنون الذین آمنوا بالله و رسوله و إذا کانوا معه علی أمر جامع لم یذهبوا حتی یستأذنوه إن الذین یستأذنوک اولئک الذین یؤمنون بالله و رسوله فإذا استأذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم الله إن الله غفور رحیم)(25) ؛ مؤمنان واقعی گذشته از اعتقاد به خدا و پیامبر، در مسائل اجتماعی و اموری که همه باید حضور داشته باشند، مانند جنگ، نیز رهبر را تنها نمی گذارند. آنها که اصلاً حضور پیدا نمی کنند در همان قدم اول محکوم اند و آنان که ابتدا آماده اند ولی بعد می خواهند از صحنه بروند باید از ولی مسلمین اجازه بگیرند و در مواقع استیذان نیز باید واقعاً معذور باشند؛ زیرا کسی که بدون اذن از صحنه برود قطع (ما أمر الله به أن یوصل)(26) کرده است.
خدای سبحان در این کریمه به رسول خود دستور می دهد تا محرومیت شخص مأذون در ترک صحنه را با استغفار جبران کند؛ زیرا او از فیض حضور در کنار امام محروم شده و همین طور بر رهبر نیز لازم نیست به هر کسی که اجازه می خواهد اذن رفتن دهد، بلکه زمام امر به دست اوست و به هر کسی حکیمانه صلاح دید می تواند اذن بدهد.
قرآن کریم درباره‏ى کسانی که هنگام دعوت پیامبر برای حضور در امور مهم اجتماعی، مانند جنگ با تربص و ارتیاب منتظر بودند تا وقتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صورت مبارکش را به سویی قرار داده، یا کسی که در حال ورود یا خروج است او را ملاذ و پناه خود گرفته و از صحنه فرار کنند ، می فرماید: (قد یعلم الله الذین یتسللون منکم لواذاً فلیحذر الذین یخالفون عن أمره أن تصیبهم فتنأ أو یصیبهم عذابٌ ألیم)(27)؛ اینان اگر دست از مخالفت برندارند، یکی از دوخطر متوجه آنان خواهد شد؛ یعنی، مورد اصابت فتنه ‏یا عذاب دردناک الهی قرار می گیرند. همچنین خدای سبحان به کسانی که در همه مراحل با پیامبر بوده اند می فرماید: مبادا در میدان جنگ خط مقدّم را خالی کنید و به رهبر آسیبی برسد: (ما کان لأهل المدینة و من حولهم من الأعراب أن یتخلفوا عن رسول الله و لا یرغبوا بأنفسهم عن نفسه)(28). غرض آنکه، مضمون آیه تحذیر از « استیثار» و ترغیب به «ایثار» رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برخود است.
حاصل اینکه، قطع پیوند با آنچه خدای سبحان امر به ارتباط با آن فرمود، مشمول (و یقطعون ما أمرالله به أن یوصل)(29) خواهد شد. لیکن بعضی از مصادیق قطع، بارز و مشخص و مورد توجه بیشتری است؛ مانند ترک صله رحم و عقوق والدین و بعضی از مصادیق بارز نبوده، دیرتر به ذهن خطور می کند.

پی نوشت:

1- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
2- سوره‏ى توبه، آیه‏ى 121.
3- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
4- سوره‏ى عنکبوت، آیه‏ى 8.
5- سوره‏ى لقمان، آیه‏ى 14.
6- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
7- سوره‏ى نساء، آیه‏ى 1.
8- بحارالانوار، ج43، ص119.
9- سوره‏ى لقمان، آیه‏ى 15.
10- سوره‏ى نساء، آیه‏ى 19.
11- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
12- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 228.
13- سوره‏ى لقمان، آیه‏ى 15.
14- نهج البلاغه، حکمت 165.
15- سوره‏ى حجرات، آیه‏ى 10.
16- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
17- بحارالانوار، ج 71، ص157.
18- کافی، ج2، ص6694 قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «کل أربعین داراً جیرانٌ من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله.
19- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
20- سوره‏ى آل عمران، آیه‏ى 103.
21- نهج البلاغه، خطبه‏ى 127.
22- سوره‏ى مؤمنون، آیات52-53.
23- سوره‏ى حشر، آیه‏ى 14.
24- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
25- سوره‏ى نور، آیه‏ى 62.
26- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.
27- سوره‏ى نور، آیه‏ى 63.
28- سوره‏ى توبه، آیه‏ى 120.
29- سوره‏ى بقره، آیه‏ى 27.

منبع: کتاب اسلام و محیط زیست (آیة الله جوادی آملی)