نویسنده: محمدهادی معرفت
درباره‌ی اولین آیه یا سوره‌ی نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند كه اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره‌ی علق بوده است كه مقارن بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی كه ملك (فرشته) فرود آمد و پیامبر را با عنوان «نبوّت» ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ، الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ» (1). از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است كه فرمود: «اول ما نزل علی رسول الله (صلی الله علیه و آله) بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ. . . و آخر ما نزل علیه: إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ. . .» (2).
2. گروهی نخستین سوره‌ی نازل شده را سوره‌ی مدثّر می دانند. از ابن سَلَمه روایت شده است كه از جابربن عبدالله انصاری سؤال كردم: كدامین سوره یا آیه‌ی قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ». گفتم: پس «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» چه؟ گفت: گفتاری كه از پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) شنیده‌ام اكنون برای شما بازگو می‌كنم. شنیدم كه فرمود: «مدتی را در مجاورت كوه حراء گذرانیدم. در پایان كه از كوه پایین آمدم و به میانه‌ی دشت رسیدم، ندایی شنیدم. به هر طرف نگریستم كسی را ندیدم. سپس سر به آسمان بلند كردم، ناگهان او (جبرئیل) را دیدم. لرزشی مرا فراگرفت، به خانه نزد خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند. آنگاه «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنْذِرْ. . .» (3) نازل شد. (4) گروهی از این حدیث استفاده كرده‌اند كه اولین سوره‌ی نازل شده در ابتدای وحی بر پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) این سوره است (5) ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره‌ای به این امر كه نخستین سوره‌ی نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفاً استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است. شاید این پیش‌آمد پس از مدتی كه از بعثت گذشته بود (فترت) صورت گرفته باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد. شاهد بر این مدّعی حدیث زیر است:
از جابربن عبدالله روایت دیگری شده است كه پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره‌ی فترت وحی سخن می‌گفت و می‌فرمود: «هنگامی كه به راه خود ادامه می‌دادم، ناگاه ندایی از آسمان شنیدم. سربلند كردم، فرشته ای را دیدم كه در كوه حراء نیز آمده بود. از دیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم. سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: زمّلونی، زمّلونی (مرا بپوشانید). آنگاه مرا پوشاندند. در این موقع آیات: «یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنْذِرْ،وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ، وَ ثِیَابَکَ فَطَهِّرْ ،وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ»(6) نازل شد. پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد.» (7)
3. گروهی اولین سوره‌ی نازل شده را سوره‌ی فاتحه می دانند. زمخشری می‌گوید: «بیشتر مفسرین بر این عقیده‌اند كه سوره‌ی فاتحه اولین سوره نازل شده‌ی قرآن است.» علامه‌ی طبرسی از استاد احمد زاهد در كتاب ایضاح به نقل از سعید بن المسیّب از مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) آورده است كه فرمود: «از پیامبر (صلی الله علیه و آله) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیب نزول سوره‌ها. پس اولین سوره‌ای را كه در مكه نازل شده است، سوره‌ی «فاتحه» برشمرد، سپس «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» و آنگاه سوره‌ی «ن وَ الْقَلَمِ» (8). واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره‌ی ابتدای بعثت چنین آورده است: «گاه كه پیامبر با خود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می‌شنید كه موجب هراس وی می‌شد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت: لبیّك. گفت: بگو «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ . . .» (9). البته پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله) از همان ابتدای بعثت با گروه كوچك خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامی انجام می‌داد و نماز بدون فاتحة الكتاب برپا نمی‌شود و در حدیث آمده است: «اولین چیزی كه جبرئیل به پیامبر (صلی الله علیه و آله) تعلیم داد، نماز و وضو بود» كه لازمه‌ی آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره‌ی حمد است. جلال الدین سیوطی می‌گوید: «هرگز نبوده است كه نماز در اسلام بدون فاتحه الكتاب باشد.» (10)
میان این سه نظر می‌توان به گونه‌ای جمع كرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره‌ی علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مسأله مورد اتفاق نظر است. سپس چند آیه از ابتدای سوره‌ی مدّثر نازل شده است، ولی اولین سوره‌ی كامل كه بر پیامبر نازل گردیده سوره‌ی حمد است. و چند آیه از سوره‌ی علق یا سوره‌ی مدّثّر در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه‌ی آیه‌های سوره این عنوان را یافته است. لذا اشكالی ندارد كه بگوییم اولین سوره، سوره‌ی حمد است و به نام فاتحه الكتاب خوانده می‌شود. وجوب خوانده شدن این سوره در «وَ لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثَانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ» (11)؛ و به راستی ما به تو سوره‌ی حمد و قرآن عظیم را دادیم.» سوره‌ای كه به نام «سَبْعاً منَ المَثانی» خوانده می‌شود بنابر نقلی سوره‌ی حمد است كه مشتمل بر هفت آیه است. از این جهت «مثانی» گفته می‌شود كه به سبب كوتاهی قابل تكرار است به ویژه سوره‌ی حمد كه روزانه در نماز تكرار می‌شود. پس اگر ترتیب نزول سوره‌ها را از نظر ابتدای سوره‌ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق و پنجمین سوره، حمد است. چنان كه در ترتیب نزول سوره‌ها آورده‌ایم و اگر سوره‌ی كامل را ملاك بدانیم، اولین سوره‌ی كامل سوره‌ی حمد است.
پی‌نوشت‌ها:
1. علق96: 1-5. رك: تفسیر منسوب به امام عسكری، ص157. بحارالانوار، ج18، ص206، حدیث36. تفسیر برهان، ج2، ص478. صحیح مسلم، ج1، ص 97. صحیح بخاری، ج1، ص3.
2. اصول كافی، ج2، ص628. عیون اخبارالرضا، ج2، ص6. بحارالانوار، ج92، ص39.
3. مدّثر74: 1-2
4. صحیح مسلم، ج1، ص 99 و رجوع كنید به امام احمد بن حنبل، مسند احمد؛ ج3، ص306.
5. رك: بدرالدین زركشی؛ البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص 206.
6. مدثر74: 1-5.
7. صحیح بخاری، ج1، ص 4. صحیح مسلم، ج1، ص 98 و رجوع كنید به: مسند احمد، ج3، ص 325.
8. تفسیر طبرسی، ج10، ص 405 و رجوع كنید به:الكشاف، ج4، ص 775.
9. فاتحه1: 1-2. اسباب النزول، ص11.
10. الاتقان، ج1، ص 12.
11. حجر15: 87.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
