وقف در ترکیه

چنان‏که می‏دانیم، وقف یکی از مؤسسات بنیادین فرهنگ و تمدن اسلامی به‏شمار می‏آید. به موجب تأکیدی که پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه معصومین داشته‏اند، از ابتدای گسترش اسلام، بسیاری از مؤمنین و متشرعین برای آنکه به‏قول سعدی «برگ عیشی به‏گور خویش» فرستاده باشند، سعی می‏نمودند بخشی از امکانات مالی خود را وقف امور خیریه نمایند.

وقف در دوران قبل از اسلام نیز سابقه داشته است. «چنان‏که وقتی حضرت ابراهیم و پسرش اسماعیل از ساختن کعبه فارغ شدند، دست به‏دعا برداشتند و گفتند:

پروردگارا این عمل را از ما بپذیر که تو به اسرار همه آگاهی»(1). به این‏ترتیب مشخص می‏شود که بنیاد فرهنگی وقف در ادوار پیشین نیز بخشی از فرهنگ الهی بوده است که انبیاء عظام آن را تبلیغ می‏کرده‏اند.

در دوران اسلامی شاهد گسترش این اقدام خیر و خداپسندانه هستیم. اصل ه‏های خرمایی که امیرالمؤمنین(ع) به‏دست خود غرس می‏نمود و چاه‏های آبی که پس از رسانیدن به‏مرحله بهره‏برداری «سبیل» می‏فرمود،

واگذاری باغهای فدک (که ملک خالصه حضرت رسول‏اکرم(ص) بود) به ائمه معصومین به عنوان پشتوانه اقتصادی نظام اسلامی، تبلیغ گسترده‏ای که در همه ادوار تاریخ اسلام به دست خلفا و حکمرانان اموی، عباسی، عثمانی و... برای اوقاف صورت می‏گرفته است،

همه نشان‏دهنده اهمیت وقف و امکان بهره‏برداری گسترده از این بنیاد اقتصادی ـ فرهنگی در اسلام است.

در ترکیه نیز چنین بوده است، خصوصا در روزگاری که قسطنطنیه فتح شد و مرکزیت خلافت اسلامی را عثمانیان به این سامان منتقل کردند و در طول چند قرن ادامه حکومت عثمانیان، همّ پادشاهان عثمانی مصروف این امر گردیده است.

در دوران عثمانی کلیه خدمات فرهنگی اجتماعی در حوزه مدیریت اوقاف بوده (2)و 50 درصد آثار خطی موجود در کتابخانه‏های ترکیه را اوقاف تهیه و گردآوری کرده است(3).

هم‏اکنون در آرشیو اوقاف ترکیه 26798 سند وقف‏نامه نگهداری می‏شود. این آثار گرانبها در 21184 دفتـر ثبت شده‏انـد. از ایـن رقـم 24853 نسخـه به خـط عثمانـی و 1945 نسخه به خط عربی ثبـت شده‏انـد(4).این وقف‏نامـه‏ها از بهتریـن نمونـه‏های هنـر خط و تذهیب به‏شمار می‏رود(5).
 

وقف در ترکیه امروز

به دنبال تحولات گسترده‏ای که در خلال جنگهای جهانی اول و دوم پیش آمد و منجر به اضمحلال کامل امپراتوری عثمانی و روی کارآمدن جمهوری لائیک به دست آتاترک شد، در همه شؤون فرهنگی، اجتماعی ترکیه تغییرات بنیادی صورت پذیرفت. از جمله این تغییرات دگرگون شدن فرهنگ وقف در ترکیه بود.

در نظام جدید حکومتی ترکیه، کلیه خدمات فرهنگی، اجتماعی از مدیریت اوقاف منفک و به وزارت آموزش ملی واگذار شد. بعدها وزارت فرهنگ نیز بخشی دیگر از میراث فرهنگی وقف؛ نظیر کتابخانه‏ها و موزه‏ها را تصاحب کرد تا آنجا که اوقاف عملاً به‏صورت یک سازمان خیریه درآمد.

نظام لائیک به تدریج سعی نمود، تعریف جدیدی از وقف ارائه کند. توصیف جدید عبارت بود از کارهای عام‏المنفعه‏ای که ترکها انجام می‏داده‏اند و اکنون نیز ادامه دارد

. به موجب این تعریف خطبه شرعی وقف دیگر موضوعیت نداشت و اصولاً اقدام به نیکوکاری اجتماعی، فرهنگی تنها با ثبت یک سند که منطبق بر ماده 903 قانون جدید وقف بود، تحقق می‏یافت. نقل بخشهایی از سخنرانی آقای «اندر اوا» وزیر مشاور دولت ترکیه در سال 1978 به روشن‏تر شدن موضوع کمک می‏کند:

«نگاهی به اوقاف HITITLAR (اجداد اولیه ترکان) در سال 1280 قبل از میلاد نشان می‏دهد که ترکها چقدر به اوقاف اهمیت می‏داده‏اند. آنها بیمارستان داشتند و به یکدیگر کمک می‏کردند.

فهرست اوقاف ترکهای اویغور که روی یک پارچه نوشته شده است و ما الان آن را در آرشیو اداره اوقاف نگهداری می‏کنیم نیز بیانگر اهمیت موضوع از نظر ترکها بوده است.» (6).

آندر اوا با تبدیل وقف از یک مسأله اسلامی و شرعی به یک پدیده ملی و نیکوکارانه، آن را به دو بخش قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم می‏کند. محور اصلی سخنرانی نامبرده عبارت است از یک نوع برداشت لائیک از پدیده وقف و اوقاف...

اما مردم ترک که مسلمان هستند و به هر قیمت پایبندی به مسائل و احکام شرعی را در دلهایشان حفظ نموده‏اند، به‏تدریج از وقف فاصله می‏گیرند و ایجاد وقف‏های جدید، که بیشتر ماهیت سیاسی و فرهنگی و متفاوت با وقفهای پیشین دارد، جایگزین وقفنامه‏های شرعی می‏گردد:

«بعد از تصویب ماده 903 اوقاف در سال 1978 در ترکیه 494 مورد وقف جدید تأسیس شده است.»(7).

به دنبال تغییراتی که در قانون وقف پدید آمد، ایجاد مؤسسه وقف تعریف حقوقی جدیدی پیدا کرد و آن عبارت بود از «تأسیس یک مؤسسه عام‏المنفعه که به‏دست فرد یا سازمان یا جمعیتی به منظور اقدام به امورخیریه و تعاون اجتماعی صورت می‏پذیرد»(8). این مؤسسه از مزایای قانونی بی‏شماری ـ از جمله معافیت از پرداخت مالیات ـ برخوردار است(9).

چنان‏که آمد، وقفهای دوران جدید (جمهوریت) 494 مورد هستند. این مؤسسات که در دوران جمهوریت ترکیه تأسیس شده‏اند، اکثرا اهداف خاص فرهنگی اجتماعی را دنبال می‏کنند.

اسامی چند سازمان وقف جدیدالتأسیس در دوران جمهوریت در جدول شماره 1 آمده است.

همه 494 فقره وقف دوران جمهوریت تماما دارای عناوینی نظیر آنچه در جدول آمده نیستند، عناوینی نظیر کمک به تعمیر مسجد، کمک به تشکیلات دیانت، کمک به نابینایان و... نیز در فهرست این سازمانها دیده می‏شود، که به دلیل نزدیک بودن این عناوین با اهداف وقف اسلامی از ذکر آنها صرف‏نظر گردیده است.

در اینجا قصد ما نمایاندن آن مواردی بوده است که زیرعنوان وقف اهداف دیگری را تعقیب می‏نمایند.

در دوران حکومت 550 ساله عثمانیان که داعیه خلافت اسلامی داشتند و عملاً با تمسّک به احکام شرعی شیخ‏الاسلام‏ها مردم را متقاعد به پذیرش حکومت می‏نمودند، اوقاف از رشد بی‏نظیری برخوردار گردید.

تا آنجا که امور فرهنگی؛ نظیر کتابت قرآن مجید، گردآوری کتب و تشکیل کتابخانه و بعدها که صنعت چاپ به ترکیه رسید، چاپ انواع کتب و نشریات و تشکیل مجامع فرهنگی ـ اسلامی از جمله فعالیتهای اوقاف به‏شمار می‏رفت. در دوران جمهوریت با همه محدودیتها و تغییر اهدافی که برای اوقاف قائل گردیده‏اند باز هم آثار ارجمندی از تمدن اسلامی و فعالیتهای فرهنگی اوقاف به جای مانده است که به پاره‏ای از آنها اشاره می‏شود:
 

فعالیتهای فرهنگی اوقاف در ترکیه

1ـ سه کتابخانه تاریخی و با اهمیت ترکیه با مخازن حاوی دههاهزار جلد کتاب ارزشمند خطی و چاپی هم‏اکنون تحت مدیریت اوقاف هستند، این سه کتابخانه عبارت‏اند از:
ـ کتابخانه سلیمانیه در استانبول.
ـ کتابخانه ابراهیم حقی در استانبول.
ـ کتابخانه نجیب پاشا در تیره.

هزاران نسخه آثار خطی بی‏نظیر از جمله محتویات این کتابخانه ‏ها هستند.
2ـ به ادعای نشریه مدیریت وقف در ترکیه 90 درصد آثار خطی کتابخانه‏های ترکیه در دوره‏ای گردآوری شده‏اند که امور فرهنگی تحت مدیریت اوقاف بوده است.

3ـ موزه‏هایی که هم‏اکنون تحت مدیریت اوقاف اداره می‏شوند:
ـ موزه قالی سلطان احمد (استانبول)
ـ موزه آثار خطی تمدن ترک ـ اسلام (استانبول)
ـ موزه هنرهای اسلامی فاتح (استانبول)
ـ موزه آثار عرفانی مولانا (قونیه)
4ـ هم‏اکنون انتشارات این سازمان 38 نوع نشریه طبع و توزیع می‏کند.

5 ـ مجموعه عظیم فرهنگی مولانا در قونیه، شامل مسجد، موزه و کتابخانه، تحت سرپرستی اوقاف ترکیه قرار دارد. همین‏طور کتابخانه ابراهیم پاشا در قونیه را اوقاف اداره می‏کند.

6 ـ حفظ آثار باستانی ـ تزئین و مرمت ساختمانهای قدیمی از وظایف اداره اوقاف است خصوصا آثار دوره سلجوقی و عثمانی و دوره‏های مختلف تاریخ ترکیه.

7ـ همین‏طور حفظ آثار هنری دوره‏های مختلف تاریخ به عنوان یادگار اجداد ملت ترک از جمله وظایف اوقاف است.

8 ـ هزینه سالانه بازسازی این آثار 220 میلیون لیر ترک است.

9ـ از جمله فعالیتهای فرهنگی اوقاف، ساختن خوابگاههای دانش‏آموزی و دانشجویی است. هم‏اکنون 5 خوابگاه دانشجوئی و 51 خوابگاه دوره متوسطه برای دانش‏آموزان وجود دارد که در این خوابگاهها سه وعده غذا به دانشجویان و دانش‏آموزان مستمند داده می‏شود. این محصلین تا دوره فارغ‏التحصیلی از کمکهای اوقاف بهره‏مند خواهند شد.

10ـ از دیگر فعالیتهای اوقاف ترکیه کمک به ساختن مساجد است. از سال 1975 به بعد کلاً 17570 باب مسجد در روستاها و 2291 باب مسجد در شهرها، به کمک اوقاف ساخته شده است.

11ـ علاوه بر این فعالیتها، اوقاف ترکیه به افراد مستمند، نابینایان و ایتام کمک اجتماعی می‏کند که از موضوع این گزارش خارج می‏باشد.

12ـ از جمله فعالیتهای گسترده سازمانهای تحت پوشش اوقاف ترکیه فعالیتهای فرهنگی دو بانک وابسته به اوقاف است که به‏دلیل تنوع و گستردگی این فعالیتها جداگانه شرح داده خواهند شد.
 

بانک اوقاف (VAKIFLAR BANKASI)

این بانک متعلق به مدیریت اوقاف ترکیه است و سابقه‏ای دیرینه دارد.

ـ کتابخانه اوقاف در منطقه اولوکس آنکارا نشان می‏دهد که فعالیت این بانک در مقوله‏های فرهنگی نظیر انتشارات گسترده است.

ـ این بانک با همکاری سفارتخانه‏های خارجی فعالیتهای فرهنگی نظیر برگزاری سمینارها ـ نمایشگاهها و امثال آن را توسعه می‏دهد.

ـ این بانک در آنکارا 3 نمایشگاه و در شهرهای استانبول، ازمیر، بورسا و آدانا نیز نمایشگاههایی را دایر کرده است.

ـ این بانک به‏طور متوسط هرماه یک کنسرت برگزار می‏کند و به‏طور متوسط در ماه دو نمایشگاه هنری دارد.

ـ گروه تئاتر ویژه کودکان در زمینه نمایش و اجرا، هر شنبه فعال می‏باشد.

ـ در زمینه ساخت فیلم، این بانک سرمایه‏گذاری عظیمـی کرده اسـت؛ از جملـه تهیه یک مجموعه تلویزیونی بلند که در ماه رمضان 1990 با موضوع بررسی وضع بناها و آثار دوره عثمانی در سرزمین‏های اسلامی پخش شد.

ـ یکی دیگر از فعالیتهای فرهنگی این بانک، همکاری گسترده در برگزاری مراسم سالگرد مولانا در قونیه است. این مراسم که هر ساله به مدت 10 روز برگزار می‏گردد شامل اجرای سماع صوفیانه و کنسرت موسیقی عرفانی است که برای عموم اجرا می‏گردد.

ـ این بانک همه‏ساله مسابقه بزرگی تحت عنوان «انتخاب معلم نمونه سال» برگزار می‏کند. طی این مراسم از میان معلمین شاغل و بازنشسته هر استان (71 استان) ترکیه یک معلم نمونه انتخاب می‏شود و جوایز ارزنده‏ای نیز به آنان اهدا می‏گردد.
 

بانک املاک (EMLAK BANKASI)
ایـن بانک متعلق به اوقـاف ترکیه است. نام قبلی آن بانک «املاک و ایتام» بوده است و ریشه در دوره عثمانی دارد.
 

شرح فعالیتهای فرهنگی بانک املاک

ـ به موجـب اساسنامه، ایـن بانک خود را موظف می‏داند که از میراث فرهنگی و آثار باقیمانده از تمدن دوره‏های پیشین حفاظت نماید. در این زمینه ترمیم، بازسازی و نوسازی آثار دوران عثمانی، سلجوقی و دوره‏های قبل از اسلام را از وظایف فرهنگی و تاریخی خود می‏داند.

ـ کتابخانه اصلی این بانک در استانبول دارای هزاران نسخه کتاب است و رقم قابل توجهی از کتب آن را نسخ خطی و آثار دوره چاپ سنگی (به خط عثمانی) تشکیل می‏دهد.

ـ این بانک نشریه‏ای به نام «کودکان املاک» منتشر می‏کند که به صورت مجانی توزیع می‏شود.

ـ این بانک در زمینه احیای فرهنگی قومی (فولکور) جزوات و کتابچه‏هایی را منتشر می‏سازد.
تهیه می‏کند.

رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ـ ترکیه
 

پی نوشت :

1- سوره بقره، آیه 127.
2- نشریه مدیریت اوقاف ترکیه.
3- همان.
4- از سخنرانی شنرییلماز، معاون اوقاف، به سال 1978، نقل از کتاب وقف ترکیه.
5- همان.
6- سخنرانی اندر اوا وزیر مشاور در مجلس ترکیه 1978.
7- سخنرانی شنرییلماز معاون مدیریت اوقاف ـ نشریه مدیریت وقف.
8- قانون تأسیس وقف در ترکیه.
9- همان.
 

منبع:
میراث جاویدان
این مقاله در تاریخ 1403/3/25 بروز رسانی شده است