موقوفات ديني و شهر شرق اسلامي

پيشگفتار

مقاله حاضر بخش پنجم از مقاله «شهر شرق اسلامي؛ مدل و واقعيت» (1) نوشته آقاي پروفسور دکتر اکارت اهلرز، استاد و رئيس مؤسسه‏هاي جغرافيايي و معاون دانشگاه بن آلمان و دبيرکل اتحاديه بين‏المللي جغرافي‏دانان جهان است. ايشان در اين مقاله، به مرور طرحها يا مدلهايي که جغرافي‏دانان غربي از شهرهاي سرزمين‏هاي اسلامي ارائه کرده‏اند، پرداخته و سعي در نقد و تکميل دستاوردهاي آنها و بخصوص افزودن دو خصيصه اصلي اين شهرها، يعني رابطه شهر و ده و وقف و آثار اين دو در توسعه شهرها مي‏نمايد و در نهايت به ارائه طرح جديدي از وضعيت کنوني اين شهرها مي‏پردازد.
نگارندگان و مترجمين، هر جا که روشن‏تر شدن متن و بيان مضامين مقاله اقتضا مي‏کرد، در عين وفاداري کامل به متن مقاله و نظريات مؤلف، نکات لازم را شرح و بسط داده و يا از مقالات آقاي اهلرز در اين زمينه و ساير مستندات ايشان از منابع ديگر در همين مقوله نکاتي را بر آن افزوده‏اند. علاوه بر اين، نکات ارزنده ديگري نيز از سخنراني‏هاي ايشان درباره رابطه شهـر و ده و شهرهاي اسلامي (ايـراد شـده در روزهـاي هفتـم و هشتـم مهرماه 1370 در گروه جغرافياي دانشگـاه شهيد بهشتي) در ترجمه مقاله گنجانيده شده است.

جايگاه وقف در نظام شهرسازي

برخلاف اسلام‏شناسان و مورخين، که همواره بر نقش دين و مجموعه غني اسناد و مدارک به‏عنوان منبع پژوهش فرهنگ شهري آفريده اسلام تأکيد ورزيده‏اند و از آن استفاده مي‏برند، جغرافي‏دانان تاکنون از چنين مباني و سرچشمه‏هايي به ندرت استفاده کرده‏اند و يا اصولاً هيچ‏گونه سودي نبرده‏اند. در حالي‏که پيوسته آشکارتر مي‏شود که موقوفات (وقف يا حبس) از نظر تاريخي بسيار پراهميت‏اند و حتي در حال حاضر در برخي جاها از اهميت سرشاري برخوردارند. نهاد وقف يا موقوفات براي جغرافياي اجتماعي، فرهنگي و جغرافياي اقتصادي شرق اسلامي و به‏ويژه شهرهاي آن از سه جنبه يا لحاظ داراي اهميت است:
ـ از لحاظ اهميت تکويني و مکاني
ـ از لحاظ اهميت اجتماعي ـ اقتصادي
ـ و از لحاظ اهميت سياسي
بحث درباره اين جهات و آثار آنها از جنبه‏هاي گوناگون در چهارچوب تنگ مقاله حاضر ناگزير بايد بسيار کوتاه باشد و تنها به پرسش درباره جنبه‏هاي هويت‏آفريني آنها بپردازد.
با اينکه سابقه وقف به روزگار پيامبر اسلام مي‏رسد،(2)جريان شهرآفريني و شکل‏دهندگي شهري آن در مقياس وسيع به دوران عثماني و صفوي بر مي‏گردد. در ميان آثار برجسته اسلام‏شناسان و تاريخ‏شناسان مي‏توان به مطالعات دانشمنداني چون گابه و ويرت درباره حلب (3) و اصفهان (4) اينالچيک راجع به امپراطوري عثماني و استانبول (5) و مانتران در خصوص استانبول (6) و يا بررسيهاي رايموند در باب قاهره و حلب (7) اشاره کرد. اين آثار خصلت شهرآفريني موقوفات را به‏طور قانع‏کننده‏اي نشان مي‏دهند. از ميان جغرافيدانان علاوه بر ويرت، گروه ديگري نيز دست به کاوشهاي فراواني زده‏اند که اهميت شهرسازي، اجتماعي و اقتصادي اين نهاد اسلامي را به قدر کافي در حال حاضر روشن و اثبات مي‏کند، از جمله مي‏توان پژوهشهاي اشتوبر درباره شمال مراکش (8) و بناين در مورد ايران مرکزي ـ يزد (9)ـ، خاطر در خصوص کرانه باختري و بيت‏المقدس (10) و مؤمني راجع به ملاير (11) و اهلرز ـ مؤمني راجع به تفت (12) را نام برد.
رشد و بالندگي شهرها در قلمرو عثماني و صفوي از قرن شانزدهم تا قرن هجدهم ميلادي بدون توجه به نهاد وقف تقريبا تصورناپذير است. با وجود مثالهاي فراوان درباره نقش و آثار وقف در توسعه شهري تنها با اشاره‏اي به تأثير وقف در استانبول اکتفا مي‏کنيم. استانبول سده پانزدهم و شانزدهم، سيزده ناحيه داشت، که هر يک شامل چندين محله و مجموعا 219 محله بود و مساجد هر يک از محلات را عوايد موقوفات متنوع بزرگ و کوچک پشتيباني و اداره مي‏کرد.
در ادامه چکيده وقف‏نامه يکي از صدراعظم‏هاي عثماني را به نقل از اينالچيک ـ مورخ ترک ـ مي‏آوريم. از اين سند مي‏توان به چگونگي ساختمان و مديريت و موقوفات چنين ناحيه‏اي در استانبول پي‏برد.
ناحيه داوود پاشا:... خواجه داوود پاشا (صدراعظم عثماني از سال 1482 تا 1497 ميلادي / 887 تا 903ه.ق) يک مسجد، يک مسافرخانه، يک مدرسه، يک دبستان و يک چهارباغ با چشمه و فواره، و يک بازار (= چارشي) بزرگ با 108 دکان و 11 حجره پيرامون مسجد، در منطقه‏اي که اکنون به نام او در ساحل مرمره ناميده مي‏شود، بنا کرد و در آنجا يک قصر، يک حمام، يک بوزاخانه، (13) 11 دکان و يک اسکله... ساخت و نيز 6 حمام در استانبول و جاهاي ديگر يک دبستان در منستير، (14) تعدادي دکان در اوزکوپ و بورسا، (15) عمارت کرد و عوايد 12 پارچه آبادي و درآمد سالانه‏اي برابر 886/ 378 آقچه (16) (حدود 7500 دوکات)... (17) فراهم آورد.
اين سند و وقفنامه‏هاي ديگر گواه بر آن است که بسياري از اين محلات از محل درآمد موقوفات روستاها ساخته شده‏اند و مساجد آنها نيز از محل عايدات رقبات موقوفه شهري و روستايي ساخته و اداره مي‏شوند. در زمينه رابطه
شهر و روستا، استفاده از بهره مالکانه و اجاره در چهارچوب نظام سرمايه‏داري بهره‏بري از روستا بود. اين قبيل تأسيسات شهري شايان توجه است. تأثير موقوفات بر استانبول چشمگير و مهمّ است. حلب، اصفهان و ساير مراکز بازرگاني نيز در دوران عثماني و صفوي از بابت کثرت و اهميت موقوفات به همين‏ترتيب داراي اهميت بسيارند، لکن شهرهاي کوچک‏تر نيز از نظر استفاده عظيم از وقف دست کمي از آنها ندارند. بنياد شهر دولت‏آباد ملاير در دوران فتحعلي‏شاه قاجار و فرزند او شيخ علي ميرزا شيخ‏الملوک براساس نهاد وقف بوده و وجود مسجد جامع، مدرسه، حمام و بازار با 116 باب دکان و يک باب کاروانسرا بر اساس سنگ وقف مورخ 1236 و وقفنامه 1327ه.ق. نمونه‏اي از حضور نهاد وقف در تأسيس شهرهاي کوچک به شمار مي‏رود.
در بخشي از متن سنگ وقف شيخ‏الملوکي و متن وقفنامه مکتوب شيخ‏الملوکي آمده است:
«وقف مؤبّد و حبس مخلّد فرمود ـ اطال‏اللّه‏ عمره و خلّداللّه‏ دولته ـ کل شش‏دانگ دکاکين، بازار و کاروانسرا و حمام دارالشجاعه دولت‏آباد به انضمام سه‏دانگ از خيرآباد که به مصرف مسجد و مدرسه برسانند. تحريرا في سنه 1236.»
از وقفنامه شيخ علي‏ميرزا ملقب به شيخ‏الملوک علاوه بر اصل آن، که نزد متولي محفوظ است، حداقل دو سواد، که يکي از آنها به‏وسيله اداره معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه ملاير در تاريخ 20 آذرماه 1304ش با اصل مطابقت داده شده است، در سازمان اوقاف و امور خيريه تهران وجود دارد که با ساير رونوشتها جز در چند لغت معمولي اختلافي ندارد. متن وقفنامه شيخ‏الملوکي از روي همين «سواد وقفنامه مرحوم مغفور شيخ‏الملوک جنت مکان است، که بيست و دو نفر از آقايان عظام و علما و سادات طباطبائي طهران و همدان و بروجرد و ملاير رحمهم‏اللّه‏ عليهم مزين و مختوم فرموده‏اند. 22 جمادي‏الاولي 1344 و آذرماه جلالي 1304»
مهر و تأييد بسياري از علماي عصر از جمله براساس سواد ديگري از وقفنامه، آقا عبدالحسين و آقا محمدعلي کرمانشهاني، آقا ميرزاابوالقاسم امام جمعه تهران و آقايان طباطبائي بروجرد نيز در وقفنامه ملاحظه مي‏شود.
در مورد تأثير جنبه‏هاي کنوني وقف در شهرنشيني سرزمين‏هاي اسلامي مشخصا تاکنون در نوشتارها مطلبي ذکر نشده، اين از آن‏رو نيست که پديده وقف ناچيز و پراکندگي موقوفات در شهرها و تأسيسات شهري اندک است، بلکه بيشتر بدان سبب است که تا به حال به آن توجّه کمي شده و پژوهشهاي اندکي در آن باب انجام گرفته است.

اهميت اقتصادي ـ اجتماعي وقف

علاوه براينکه وقف از نظر عامل کالبدي در ساختمان‏سازي مناطق مسکوني، بخشهاي بازرگاني و تأسيسات مذهبي شهرهاي شرق اسلامي اهميت برجسته‏اي دارد، از لحاظ اجتماعي ـ اقتصادي در حال حاضر نيز کارکردهاي فراوان مهمي را در زندگي روزانه و رويدادهاي مذهبي بسياري از شهرهاي جهان اسلام ايفا مي‏کند، به طوري‏که به شهرها نوعي برجستگي ديني و فرهنگي ـ تاريخي مي‏بخشد. چهار کارکرد اصلي زير از نظر اهميت اجتماعي ـ اقتصادي نهاد وقف در شهرها بيش از همه درخور توجه است. پژوهشهاي ياد شده شواهد مثبتي را در اين زمينه‏ها ارائه کرده‏اند. البته نقش اين کارکردها در شهرهاي متوسط و کوچک به مراتب بيش از شهرهاي بزرگ است:
1ـ تهيّه و تدارک قسمت اعظم وظايف و وقايع و مراسم ديني هميشگي و ديرنده جامعه در شهرها از جمله سازماندهي و تقبل و تأمين تمام يا قسمتي از هزينه‏هاي جاري و تعميرات و مرمت مساجد، حوزه‏هاي علميه و حسينيه‏ها و برگزاري مراسم عزاداري و اعياد و جشنهاي مذهبي و ساير مناسبت‏ها و رويدادهاي ديني در ايام تعطيلات مذهبي از محل تخصيص عوايد موقوفات. (18).
2ـ کمک‏هاي گوناگون به فقرا و بينوايان و دانش‏آموزان و مدارس شهري، و اداره و نگهداري برخي از بيمارستانها، حمام‏ها و آب‏انبارها و انجام‏دادن ساير امورخيريه و عام‏المنفعه از محل عايدات موقوفات.
3ـ تأمين مساکن ارزان قيمت براي مردم نادار و واگذاري زمين‏هاي وقفي به اجاره طويل‏المدت به مردم و اجاره‏دادن مغازه‏ها و کارگاهها با اجاره ارزان و در برخي از کشورها، دريافت سرقفلي کمتر از مغازه‏ها و کارگاه‏ها براي مقاصد داد و ستد و پيشه‏وري، بخصوص در بازار. شايد به‏واسطه همين ناچيزبودن اجاره‏بهاي مستغلات بازار است که بخشي از بازار هنوز توان رقابت با بخشها و مراکز بازرگاني و پيشه‏وري نوين شهري بيرون از بازار را دارد. (19)
در اين‏باره هنوز مطالعات تطبيقي بين مغازه‏هاي خرده‏فروشي و کارگاههاي وقفي بازار و غيروقفي خارج از بازار انجام نشده است.
4ـ کارآفريني: جمع کثيري شاغل به‏طور مستقيم در املاک، اماکن متبرکه، تأسيسات، مستغلات بازرگاني و صنعتي و سازمانهاي اوقاف شهرها و کشورهاي اسلامي به کار اشتغال دارند. از اين لحاظ آستان‏قدس رضوي در صدر کارفرماهاي اوقافي کشورهاي اسلامي است (20) در کشورهاي اسلامي و حتي در فلسطين و بيت‏المقدس نه‏تنها اداره موقوفات به دست متولّيها با کارکنان زيادي صورت مي‏گيرد، بلکه سازمان‏هاي دولتي نيز براي اداره امور موقوفات تأسيس شده است. از باب مثال در مراکش تنها در سازمان مرکزي اوقاف و شهر مراکش چند صد نفر در استخدام‏اند، (21) در بيت‏المقدس، مسجدالاقصي به تنهايي داراي سازمان اداري با 157 نفر کارمند مي‏باشد و در کرانه غربي مجموع کارمندان سازمان اوقاف 568 نفر است (22)

اهميت سياسي وقف

موقوفات ديني بنابر ماهيت وقف، ابدي و دائمي و غيرقابل فروش و انتقال‏اند (تحبيس‏الاصل) و منافع آنها در راه مقاصد خير و براي کارکردها و مصالح جامعه مسلمين (تسبيل‏المنفعه) معين شده‏اند (23) هرگاه پاره‏اي از موقوفات در طول تاريخ بنا به دلايلي به‏دست فراموشي سپرده شده و به تصرف خصوصي و يا تحت مالکيت عمومي درآمده‏اند، باز هم موقوفات ديگري جايگزين آنها شده و مقاصد آنها را براي قرنها برآورده ساخته و ادامه داده‏اند. در چنين مواردي موقوفات يا رقبات موقوفه بخصوص املاک غيرمنقول چون مساجد، حوزه‏هاي علميه، حمام‏هاي عمومي و بازارها، که کم و بيش داراي ساختار پايدار و ديرپايي هستند، ظاهرا در موارد زيادي به صورت موانع کالبدي در مقابل هرگونه نوگرايي يا دگرگونيهاي شهري قرار مي‏گيرند. درست به همين‏سبب موقوفات هنگامي ابعاد سياسي جهاني به خود مي‏گيرند که روزگاري در گذشته در چهارچوب سياسي ـ ديني ديگر، تحت حکومتهاي اسلامي وقف، وقف مؤبّد شده‏اند، ولي اکنون با تغيير وضعيت سياسي و سلطه حکومت‏هاي غيراسلامي بر آنها در قرن حاضر در مقابل نظام سلطه و نظام اجتماعي موجود چونان جسمي خارجي يا بيگانه عمل مي‏کنند؛ به عنوان مثال مي‏توان از اموال غيرمنقول و مستغلات وقفي وسيع اسلامي ادارات اوقاف در بيت‏المقدس (24) و در مناطق تحت اشغال اسرائيل در کرانه باختري نام برد و يا به ساختارهاي وقفي پايدار در دهلي و ساير شهرهاي شمال‏غربي هندوستان اشاره کرد که در گذشته در دوران فرمانروايي مسلمانان احداث شده‏اند، لکن امروزه زيرنظر دولت‏هاي غيراسلامي اداره مي‏شوند (25) دولت اسرائيل مي‏خواهد بيت‏المقدس را به عنوان پايتخت گسترش دهد و همين موقوفات را از موانع توسعه به‏شمار مي‏آورد. امّا دولت اسرائيل به‏خاطر حرمت موقوفات نزد مسلمين قادر به دستيازي بدانها نيست و گويا بنا به ملاحظات سياسي مايل به اين کار هم نباشد. تأسيس وزارتخانه‏ها و سازمانهاي اوقاف و امورخيريه در کشورهاي اسلامي نشان‏دهنده اهميت سياسي نهاد وقف در حال حاضر است. اشتوبر اين امر را در مراکش بررسي کرده و از مناطق مسکوني جديدي که به دست وزارت «حبوس (اوقاف) و امور اسلامي» بر پايه وقف و خيرات بنا شده است، نام مي‏برد (26).
آنچه در اينجا چکيده‏وار درباره آثار نهادهاي ديني بر پيکر اقتصاد جامعه شهر در شرق اسلامي طرح شد، بي‏شک جنبه‏اي از فرديت شهرنشيني حوزه فرهنگي خاص اسلامي ـ شرقي است، که تاکنون تنها به برخي از جهات آثار آن پرداخته‏اند. شايد اينالچيک ـ که پيش‏تر از او نقل‏قول کرده‏ايم، حق دارد وقتي در سال 1990م مي‏نويسد: «مردم‏شناسان و جغرافيدانان فقط وقتي پي به حقيقت خواهند برد، که پژوهشهاي ميداني لازم در آرشيوها درباره شهرهاي اسلامي انجام شده باش». (27)

پی نوشت:

1- Ehlers, E. Die Stadt des
Islamischen Orients - Modell
und Wirklichkeit, in Geographische Rundschau 45,
H. 1, 1993, S. 32-39
.
2- Bussons De Janssens, G.: 1951/1953; Heffening, W.: 1934
.
3- Gaube, H. & Wirth, E.: 1984.
4- Gaube, H. & Wirth, E.: 1978.
5- Inalcik, H.: 1973, 1978, 1990.
6- Mantaan, R.: 1962.
7- Raymond, A.: 1979.
8- Stoeber, G.: 1985, 1986.
9- bonine, M.E.: 1987.
10- khater, J.: 1987.
11- MOMENI, M.: 1976.
12- Ehlers, E. & Momeni, M.:1989.
13- بوزاخانه: مغازه‏هايي که در آن نوعي نوشيدني غليظ مخمر خرده‏نان عرضه مي‏شود. (ترجمين).
14- Monaster.
15- Ueskuep, Bursa.
16- آقچه: واژه مغولي به معني زر يا سيم مسکوک و توسعاهر مسکوکي (دهخدا ج1 ص141) (مترجمين).
17- دوکات: يک سکه طلاي ونيزي
ـ از لحاظ اهميت تکويني و مکاني
ـ از لحاظ اهميت اجتماعي ـ اقتصادي
ـ و از لحاظ اهميت سياسي.
18- Ehlers, E. & Momeni, M.: 1989.
19- Johnsen, B.: 1981/2, pp.139-161;..Bonine, M.E.: 1987.
20- Bonine, M.e.: 1987
تعداد کارمندان و کارگران آستان قدس که ماهيانه 65 ميليون ريال حقوق مي‏گيرند 1732 تن است. (ر.ک به سليمي‏فر، مصطفي 1370، ص106) (مترجمين).
21- Stoeber, G.: 1986. pp.
101-125.
22- Khater, J.: 1987, p. 217.
23- وقف عبارت است از متوقف ساختن مالکيت خصوصي و شخصي و عمومي کردن منافع آن در راه خدا و مردم و آن به اعتبار کساني که ملک يا مال آنها وقف مي‏شود و به دو نوع تقسيم مي‏شود، وقف عام و وقف خاص (خميني، روح‏اللّه‏ (امام) 1359، ص128) (مترجمين).
24- Khater, j.: 1987, p. 219.
25- Kraft, T.: Malik, S.J.:
1990.
26- Inalcik, H.: 1990, p.21.
27- Abu- Lughod. J.: 1987.

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله