مقدمه
بیش از یک سال است که در فرصتهای مختلف به تألیف و تنظیم شرح حال گستردهای برای آیتاللّه العظمی حاج شیخ محمدعلی اراکی، رحمةاللّه علیه، اشتغال دارم. چون یکی از بخشهای سیگانه این کتاب درباره پدر و مادر آن بزرگوار است، باید درباره ایشان تحقیقی به عمل میآمد و اطلاعاتی گردآوری میشد.
آیتاللّه العظمی اراکی به مناسبت هایی گفته بودند که مادر من از اولاد سیدحسن واقف است که قبر او در نطنز مزاری است دارای گنبد و بارگاه، و مورد توجه مردم آن سامان. شجره نامه این مادر تا سیدحسن واقف و از سیدحسن واقف تا امام سجاد، علیهالسلام، به خط آیتاللّه العظمی اراکی موجود است.
توفیق سفر
لازم بود برای کسب اطلاع بیشتر به نطنز سفرکنیم تا هم از نزدیک آن مزار را زیارت کرده، هم از مطلعین آنجا پرس و جو نماییم و به آگاهیهای خود بیفزاییم. توفیق این سفر چند ماه پیش حاصل شد و «رهآورد سفر» چهار چیز بود:
1. کتابی به نام میراث فرهنگی نطنز شامل آثار تاریخی، آداب و سنتها و تاریخ نطنز که امام جمعه محترم این شهر به ما هدیه کرد و بسیار جالب مینمود
. این کتاب نتیجه سالها کوشش و مطالعه دانشمند محترم حضرت آقای سیدحسین اعظم واقفی از نوادگان همان سیدحسن واقف است که از نظر نظم، ترتیب، گردآوری مطالب لازم، ارائه مدارک و جهات دیگر قابل ستایش است. (البته این کتاب هفت جلد است و این جانب فقط جلد اول آن را دیدهام)
لازم میدانم همینجا از سازمان میراث فرهنگی و نیز از وزارت ارشاد بخواهم که زمینه چاپ شش مجلّد دیگر این کتاب را فراهم سازند تا از این راه از کوشش چند ساله یک مؤلف و محقق قدردانی شده باشد.
2. با مؤلف گرامی کتاب که در تهران ساکن هستند از نطنز تماس گرفتم و از ایشان درخواست کردم که مقالهای در شرح حال سیدحسن واقف برای درج در کتاب شرح حال آیتاللّه العظمی اراکی(ره) بنویسند. شکر حضرت حق، مقاله نوشته شد و برایم ارسال داشتند.
3. تصاویر و عکسهایی از مزار سیدحسن واقف و برخی آثار دیگر او فراهم گردید.
4.نسخه خطی وقفنامه سیدحسن واقف متعلق به سنه 857 هـ.ق که در اداره اوقاف نطنز نگهداری میشود برای مدتی به رسم امانت گرفته شد که اینک منتشر میگردد و امید است از جهاتی سودمند باشد.
از سیدحسن واقف شش اثر باستانی و ارزنده به یادگار مانده است:
1. خانقاه حسینیه که در حقیقت مدرسه علوم دینی بوده نه خانقاه اصطلاحی درویشان. از این خانقاه فقط «سردر» آن باقی مانـده و دیگـر قسمتها از بیـن رفتـه است؛
2. حمامی که فعلاً به صورت متروکه درآمده است و نهادهایی که مسؤولیت نگهداری این قبیل آثار را دارند باید به فکر آن باشند؛
3. گنبد سبز که همان آرامگاه سیدحسن واقف و خاندان اوست که به صورت اصلیش برقرار مانده و از مزارات شهر نطنز به شمار میآید. از سه اثر یادشده، همانطور که ملاحظه خواهید کرد، در وقفنامه یاد شده است؛
4. مسجد جامعه افوشته نطنز؛
5. شربتخانه؛
6. سورگاه؛
از این سه اثر از آثار سیدحسن واقف که تا زمان ما باقی مانده است در این وقفنامه یاد نشده است. شرح خصوصیات این آثار را باید در کتاب حضرت آقای سیدحسین اعظم واقفی بخوانیم.
از خصوصیات زندگی و شرح حال او، جز آنچه از این وقفنامه و برخی کتیبههای موقوفات و غیره استفاده میشود، چیزی در اختیار نیست. خوانندگان گرامی برای آگاهی بیشتر به شرح احوال او میتوانند به کتاب یادنامه آیتاللّه العظمی اراکی، ص111ـ126 رجوع کنند.
خط: نستعلیق.
تاریخ کتابت: 857 هـ.ق.
نسخه اصل ظاهراً مذهّب بوده و نسخهای که در اختیار ماست عکس یکپارچه آن است.
وقفنامه از نوع وقفنامههای موشّح است، یعنی از کنار هم قرار گرفتن حرف اول هر سطر این ابیات به دست میآید:
انموذج اشراف سلف تاج دول
سید حسن آن معتصم حبل متین
کرد از پی مرضات خدا وقف صحیح
آن خانقه و روضه چون خُلد برین
پس کرد بر آن خانقه و بعضی از اولاد
املاک که در طیّ کتاب است مبین
والسلام
همانگونه که ملاحظه میشود، این سه بیت، به همراه عبارت «والسلام» شامل 139 حرف است که در آغاز 139 سطر از وقفنامه قرار گرفته و هشت سطر بقیه، چون در هر سطر چند کلمه بیشتر نوشته نشده، به حساب نیامده است.
الحمد لک یا ذاالمنّ والشکر لک انت باق ما سواه (1) قد هلک (2) حمدی که شجره طیّبه آن در ریاض جان انسان (3) / نشو و نما از زلال یقین و عرفان یافته... (4).
و شکری که قواعد بنیان رفیع الارکان آن در خطّه مبارکه/ محروسه عالم انسان به آلات طاعات و عبادات، تأسیس و ترصیص پذیرفته، حضرت خداوندی را که عاکفان حدائق تقدیس/ و تمجید، و واقفان مواقف تفرید و تجرید را، از موائد «اعدّت (5) لعبادی الصالحون (6)»
عام فرحبخش لذّتفزا، که/ ذائقه جان و مذاق جنان از التذاذ به آن در عین کامرانی باشد، وظائف شبانروزی رساند./ جلّ شأنه و عمّ احسانه و عظم برهانه.
آنی که ز خوان جود انعام
پرورده [ای] آدمی و انعام
شاهان همه کاسه لیس جودت
بر خاکفتاده سجودت
راتبخورگان (7)خانقاهت
جاروبکشان بارگاهت
انت الذی اذاقنا حلاوة التحقیق، و هدانا الی قویم الطریق، صلّ علی محمد تاج الامم، و سراج الظلم،/ فخر الانام، و شرف الاسلام، خلاصة اولاد اسماعیل، الذی هدی بنور اللّه الجلیل الی نزول جبرئیل و ورود التنزیل/
سلطان سریر عزّ و تمکین
خورشید سماء ملت و دین
لعلّی شفی منک قلبی فانّها (8)
شفاعتک العظمی... (9) کل علّة
فانت الینا رحمة من الهنا
و نحن عطاش فی بوادٍ ندیّة
تویی بر آدم و من دونه به روز جزا
فکنده سایه جود و گشاده دست عطا
الیک التجائی سیّدی و توجّهی
و منک رجائی ان تکفّر زلّتی
جواهر زواهر درود و سلام و تحیّت و اکرام، نثار روح مطهّر این سیّد که یاد او مروّح بقاع صدور/ درویشان صادق الودادِ وافی الاعتقاد، و ارواح مقدّسه اهل بیت کرام که هر یک درّی از درج ولایتاند، و بر اصحاب او باد/
و بعد چون بر مقتضای لطافت زمان، شوراق عرفان از مشارق جان و جنان ابناء الزمان/ لامع و تابان است، و در هوای فتح ایقان، طایر بلند آشیان... (10) در طیران و جولان،/سرّ «رجال لاتلهیهم تجارة و لابیع عن ذکراللّه» (11)از مکمن «اللّه الذی یرسل الریاح فتثیر سحاباً فسقناه الی بلد میت» (12)/
یاور ارباب فطنت و ذکاء و اصحاب خبره و دها (13) گشته همه را روی، در حظیره قدسهمه را دیده بر حدیقه حیّ دست ارادتِ بیعلت، گریبانِ جانِ اهلِ قابلیت را با وجود انهماک (14)
انسان در مشاغل نفسانیه و عوامل و شواغل/ حجب جسمانیه به جانب استمساک به عروه وثقای التعظیم لامراللّه و اعتصام به حبل متین الشفقة علی خلقاللّه، منجذب میدارد/
سرمایه دو عالم دریافتم به سودا
سودم همین که یک ره سر بر ره تو سودم
نجات جاودانی و حیات دو جهانی منوط بر اقدام و مربوط به اتیان به مؤدّای این کلمه جامعه است. و همچنانچه این کلمه تمامی/ امهات و فروع ایمان و اسلام را حائز و جامع است، اقدام به بنای خیری که در آن، مفصل این دو امر به تقدیم رسانند/ ناچار جامع جمیع خیرات و مبرّات خواهد بود.
لاجرم چون جاذبه توفیق ازلی و هدایت لمیزلی،/ مقارن روزگار عالی جناب سیادتمآب، رفعتایاب مرتضیِ اعظم افخم، افتخار السادة والاشراف، زبدة آل عبدمناف،/ عون ملوک زمان، دستور اعاظم اوان، ناظم مصالح المسلمین، ملجأ الضعفاء والمساکین،
کهف اولاد البتول، المقرون خیراته بحسن القبول،/ تاج الملّة والدین حسن (15) بن عالی جناب سیادتپناه مرتضیِ اعظم مغفور مبرور شهید المشهور برفعة الشأن، و علّو النسب،/صاحب فتوّت به حسب، نقاوة اکابر السادة، مرضیّالاخلاق والعادة، امیر شرف الملّة والدین حسین بن جناب سیادت انتساب سعادت اکتساب،/
مولی و مرتضیِ اعظم افخم، رفیعالشأن و علیّ المکان خلاصة الزمان، نقاوة الدّوران، شمسالدین محمد حسینی افوشتهای (16)، اعلیاللّه تعالی شأن سیادته و رحم اسلافه،/ حائزین لمرضات اللّه، گشت و حفظاً لمراسم الامیرین و طلباً لسلامة الدارین، خانهای را که از برای اقامت و سکنای خود اتیان/ به احداث آن نموده بود، و ابواب آن به ریاض و بساطین گشوده، و آن را متضمن اماکن لطیفه و مساکن نظیفه و غُرَف عالیه و شُرَف سامیه ساخت؛/ لازالت معمورة فی ظلّ بانیها:
خانهای ساخت آن چنان که جنان
در نزاهت از او به رشک افتاد
مسکنی شد که گوییا رضوان
بر وی ابواب دار خلد گشاد
واقعه به قریه طیّبه افوشته از قرای مدینه نطنز، از/ توابع دارالامان اصفهان، مسبّل گردانید و از تملک آن اعراض نمود و آن را موسوم گردانید به «خانقاه حسینیه»/ یعنی منسوب به حضرت سبط رسول، فلذة کبدالبتول، گوشواره عرش رحمان، جگرگوشه پیغمبر آخرالزمان، سرور شهدا،/ نوباوه باغ اصطفا،هادی الثقلین، بدر الخافقین، شمع سرای رسالت، بل خورشید راه جلالت، معدن جواهر معرفت،/کافل مصالح امت.
تویی شمع و پروانه اهل جهان
به سوی تو پویند پیر و جوان
روا نیست گفتن تو را شمع از آن
که هستی تو خورشید و جان جهان
در این حضرت، این نیز گفتن خطاست
که خورشید، سرگشته آن ضیاست
تویی نور تابنده ذوالجلال
از آن نور، کان را نباشد زوال
ثانی السبطین، امام الدارین، السیف الغاصّ (17) حسین بن علی بن ابیطالب، صلواتاللّه علیهما، ما/ زهر انوار الزهرا و بهر (18) القمر فی لیلة القمراء و وقف فرمود آن خانقاه را با بساطین متّصله به آن/ با توابع و لواحق و مضافات (سوای چهار صفّتین فوقانی و تحتانی و طنبی (19)
تحتانی و طنبی فوقانی که در چهار صفّه تحتانی مفتوحالباب است واقع بر/ یمین داخلین در صحن خانقاه مذکور که چهار صفّه تحتانی و طنبی تحتانی با مطبخ دو طبقه که متّصل است به همین چهار صفّه، از واقف/
مشارالیه به تملیکی شرعی انتقال یافته به ولد ارجمند او، خلف اعاظمالسادة، امیر شرفالدین حسین، و چهار صفّه فوقانی با طنبی فوقانی/رفیع البناء و ایوانهای فوقانیه و ضمائم و چهار صفّه که مطبخ آن است و ممرّ و مدخل، از او به سبط شریف او امیر کمال الدین اسماعیل که در/ ضمنِ این وثیقه اسم و نسب او مذکور خواهد گشت انتقال یافته انتقالی صحیح شرعی.)
و همچنین وقف فرمود جناب واقف/، اعلی اللّه شأنه، حمامی که بنا فرموده از برای رجال و نسوان با لطافت و نظافت/ تامّ، ذو نزاهت و طراوت، واقع به قبلی خانقاه مذکور متّصل بدان، با عامّه توابع و لواحق و مضافات و منسوبات/ خاصه آن، از اتون (20) و انبار و منجلاب (21) و مطرح رماد با دو پاتیلج (22) رویین یکی به وزن هفتاد من و یکی شصت من.
و حدود ما/ ذکر من الموقوفات از خانقاه و بساطین و باغات و حمام موقوف منتهی است به باغ سید محمدامیر حسن، و باغ/ از آن سید محمد علاء الدین. و زمین وقف و باغ ورثه علی تاجالدین و زمین خطا خاتون (23) عتیقه واقف و باغچه/
ولد واقف اعنی امیر شرفالدین حسین و اختاخانه (24) که تابع چهار صفّه اوست و شارع و کوچه و حمام و دو... (25) / قدیم، بر ابناء السبیل از سادات و علما و صوفیه و فقرا و بر مجاوران آن خانقاه مذکوره/ ـ صینت عن النوائب ـ به شرط آنکه مجموع از این جماعت مذکوره بر صفت حفظ مراسم دین شریف نبوی و شرع/
حنیف مصطفوی، علی واضعه الصلاة والسلام والتحیة والاکرام، باشند و از ابتداع و ترک مروّت محترز و مجتنب باشند و بر عقائد حقه،/ یدیمها اللّه تعالی، ثابت و راسخ، و به شرط آنکه جمعی که نه از برای مصالح خانقاه و خدمت، آینده و رونده باشند در آن خانقاه/،
حفّت بالانوار القدسیة، زیاده از اقامت مسافرین سکنی نگیرند و توطّن و اقامت ننمایند مگر به مصلحت شرعیه متولی/ آن خانقاه.
و همچنین بانی (26) واقف مشارالیه، وفقه اللّه تعالی للخیرات بتأیید اللّه و حسن توفیقه، احداث نمود/ از برای «یوم لا ینفع مال و لابنون» از خالص مال خود بر اعالی کوهی که مشرف است بر افوشته و واقع است میان افوشته و موضعی که/
نام آن«وشوشاد» (27) است و آن محل حکم موات داشته، واقع به شمال خانقاه مذکور، به جوار متبرک بابا شیخعلی (28)، جعلهاللّه من/ خلّص اولیائه، گنبذی سبز نزاهت کرا، رفیع البناء صافی الهواء مؤسس الارکان مشید / الجدران.
قاعدهاش قائمهگیر سَمک
قائمهاش زاویهگیر فلک
هیکل مخروطی او همچو گل
مشعله خانقه آب و گل
نوّره اللّه تعالی بالانوار القدسیة، و آن را مقبره و مدفن اولاد و احفاد خود گردانید، و ساحت آن را قرارگاه/ قرّاء قرآن مجید که هر روز در آنجا، کما سیذکر، به تلاوت کلام بزرگوار قیام نمایند ساخت، بعد جعله/ هذه موقوفة و محبوسة علیهم لاجل ذلک وقفاً شرعیاً حاویاً لجمیع الشرائط الدینیة والضوابط الملّیة/
و همچنین جناب واقف مشارالیه، نوّر اللّه تعالی ضمیره بانوار الخیرات و یقبل منه المبرّات، بعد آنکه به ثبوت/ رسیده و به وضوح پیوسته، کما هو طریق ثبوته، شرعاً مالکیت آن جناب در هر چه بعد از این سطور مذکور میگردد/ و در قید تحریر در میآید بنابر شهادت عدول مزکّاة و حجت (29) معتبره به سجلّ قضاة و ولاة، اعلی اللّه تعالی شأنهم و نوّر/ ضریحهم.
وقف فرمود و تصدق نمود جملگی یک نصف تامّ (30) کامل شایع از/ هر چه مسطور خواهد شد از جملگی حصَص و مواضع و باغات و اراضی و بساطین و طواحین (31) و آنچه بعد از این در این کتاب/ حدود و اوصاف آن مبیّن و مشروح خواهد گشت، بر این خانقاه و گنبد مزبورین،/ وقفی صحیح شرعی و تصدّقی صریح دینی، مخلّد مؤبّد جازم، معتدّبه، معوّل علیه، محکوماً علی صحّته حکماً/ نافذاً دینیّاً.
و این اشقاص (32) و مواضع و اراضی و بساتین و طواحین که نصفی [است] از آن مجموع، وقفی است صحیح/ خالص بر خانقاه و گنبد مزبورین و از ملکیت واقف مشارالیه بیرون آمده...
سپس موقوفات بر خانقاه و گنبد سبز با حدود و مشخصات آن در حدود سی سطر ذکر شده، که عبارت است از:
پنج مزرعه ششدانگی
دو روستا یا مزرعه پنج دانگ و نیمی
ده آسیا
پنج قطعه زمین مزروعی(ظ)
یک باغ انگور
قناتها و آبهای متعدد (33)
و تعیین مصارف ربوع (34) و منافع موقوفات مذکوره،/ زادها اللّه تعالی، بر این وجه که مفصّل میشود نمود تعیین صحیح شرعی:
مدرّس، یک نفر که علوم شرعیه در خانقاه مذکور/ افاده کند، هر روز دو دینار کپکی (35) و سه من غلّه:
طلبه که به استفاده علوم شرعیه قیام نمایند چهار نفر، هر یک را هر روز یک من و نیم غلّه به وزن نطنز/ وظیفه بدهند؛
امام مسجد که بین العشائین و صبح تلاوت کند و امامت صلوات خمس به جای آورد یک نفر، هر روز وظیفه او را ده من غلّه/ لازم دارند؛
مؤذّن که در خانقاه به اذان صلوات خمس قیام نماید، و به خدمت صادرین و واردین اقدام کند یک نفر، هر روز یک من غلّه... (36) به وزن/ آنجا؛
فرّاش که خانقاه را آب و جاروب کند و بسط فروش نماید و در لیالی شمع و چراغ افروزد یک نفر؛
حفاظ که در خانقاه و گنبد سبز تلاوت کنند،/ دو نفر، به همان دستور هر روز هر یک را یک من غلّه؛
طبّاخ که آش/ از برای صادرین و واردین و مجاورین ترتیب نماید، آش هر صباح پنج من آرد و یک من چربی و ازبرای صادرین و واردین ومستحقّین بهقدر احتیاج، چنانچه لایق باشد منوطبه رأی متولّی؛
ایّام و لیالی/ متبرکه مثل عیدین و لیلة القدر اعنی شب بیست و هفتم رمضان (37) و شب براة و روز دوازدهم ربیعالاوّل (38) و روز عاشورا (39) پانصد دینار کپکی به اطعمه/ لایقه صرف نماید، و در شبهای ماه رمضان هر شب پنج من برنج سفید و یک من روغن گاو و پنج من دوشاب (40) و دو من روغن کنجد/ از برای حلوا و پنج من نان؛
روشنایی در لیالی متبرکه، شمع: نیم من، روغن چراغ: نیم من، و در شبهای دیگر آن مقدار/ که ضرورت باشد از روغن چراغ؛
فروش (41) در هر محل که ضروری باشد؛
و ظروف و اوانی و اثاث هر مقدار که ضرورت افتد، متولّی/، کما یری، به مصلحت مرتّب دارد.
و شرط فرمود جناب واقف مشارالیه که عمارت رقبات موقوف
ه و مصالح زراعت/ هر مقدار که محتاجالیه باشد را مقدّم دارند، و بعد از آن عمارت خانقاه مذکور و گنبد سبز و گنبدی که در خانقاه مذکور طرح انداختهاند (42) بر/ دیگر مصارف مقدّم دارند.
و همچنین وقف کرد واقف مشارالیه بر خانقاه مذکور چهار طاق جهرمی صوف (43) / رنگارنگ به قدر صفّه و شاهنشین که فرش آن باشد و شرط فرمود که از خانقاه بیرون نبرند بی عذری شرعی.
و همچنین واقف مشارالیه/،
طاب ابنیته، وقف فرمود بر خانقاه مذکور سه عدد دیگ مسین جهت طبخ آش که مقرر شده یکی بزرگ به وزن دوازده من و یکی میانه به وزن هشت من و/ یکی کوچک به وزن چهار من و پانزده عدد طبق مسین به وزن هفت من و نیم و پانزده عدد طاس به وزن هفت من و نیم، جهت اطعام مستحقّین و مساکین،/ که در آن خانقاه باشند.
و وقف فرمود واقف مشارالیه یک نصف باقی شایع کامل/ تامّ از آنچه مزبور گشت از مواضع و حصص مذکوره باَسرها (44) بر احفاد (45) خود اعنی اعیان السیادة، ارکان السعادة، قابل الفضائل/ النفسیة، والمفاخر الانسیة، رضیع لبان الفضائل والمعالی، ازهار اشجار الجود والکرم، انوار مصابیح السودد (46) علی الامم، المخصوص/ بعواطف ربّ البیت والحرم:
سید کمال الدین اسماعیل و سید ظهیر الملّة والدین نوراللّه، و سید شمسالدین احمد فرزندان جناب/ سیادت ایاب، رفعت مآب، مرتضیِ اعظم افخم، ینبوع مکارم الشِیَم، افتخار العترة الطاهرة والذریة الزاهرة،/ تاج الاماثل، و فخر الاماجد، سید شرف الملّة والدین حسین بن عالیجناب واقف مشارالیه، متّعهم اللّه تعالی بظلّ والدهم و جدهم/ مادامت الفلک الدوّار علی سبیل الناصفة، للاوّل مثل الاخرین، که یک نصف که عبارت باشد از ربع کل، وقف/ باشد بر سید کمالالدین اسماعیـل، و نصفی بر دو برادر او بینهمـا علی السویّة.
و بعد از ایشان و بعد از ایشان (47) بر ذکور اولاد ایشان به همین کیفیت که/ یاد کرده شد، پس بر اولاد اولاد ایشان به طریق ترتیب نه تشریک، و بعد از آن بر اولاد اولاد اولاد بطناً بعد بطن و نسلاً بعد/ نسل، والعیاذ باللّه، بعد انقطاع النسل، وقف باشد بر اقارب جناب واقف مشارالیه بر ترتیب مذکور، و چون انقطاع و انقراض/، والعیاذ باللّه، بر اقارب نیز راه یابد، وقف باشد بر سیدی صالح عفیف که به قریه افوشته متوطن باشد، و بعده بر فقرا و مستحقّین خانقاه مذکور.
و واقف مشارالیه/، اعلیاللّه شأنه، تفویض فرمود تولیت موقوفات مزبوره را بحذافیرها (48) از خانقاه و اولادیه و خیراتیه اولاً به نفس شریفه خود/، لازالت محروسة عن الآفات، و بعد از انقراض حیات او، والعیاذ باللّه، به اسنّ ارشد اصلح موقوفعلیهم مشار الیهم، از احفاد مزبوره، و بعد از ایشان به یکی از اولاد ایشان که/ سعادت اتصاف به وصفین مذکورین قرین روزگار او باشد، و به وصفین مزبورین متّصف و محلّی، و همین سبیل در اعقاب بطناً بعد بطن/، لازالوا موجودین متّصفین بصفات الکمال، ملحوظ است.
و شرط فرمود که موقوفات را زیاده از زمان یک زرع و ارتفاع آن به اجاره ندهند و/ آن را به متغلّبه (49) اجاره ندهند نه در عقدی واحد و نه در عقود مختلفه، وقفی صحیح شرعی به حیثیتی که نتوان فروخت و به رهن نتوان کرده، تصرفات/ منافیه، هیچ فردی را از افراد، نه از متولی و نه قضات و نه صدور (50) و نه مباشران اوقاف را جایز نباشد و تولیت (51) بر وجه مشروح شرط وقف فرمود.
حقّ التولیه در نصف اولادی یک ثمن، و از خیراتی را بدهند به مصارف مذکوره مقرره.
فمن بدّله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدّلونه، و علیه لعنة اللّه والملائکة والناس اجمعین
تحریراً فی العشرین من ذیحجّة حجّة سبع و خمسین و ثمانمأئه.
حرّره العبد المذنب الراجی من اللّه النیل الامانی ابوبکر بن احمد بن مسعود طهرانی (52) اصلح اللّه احواله فی الدارین.(53)
این سه عبارت در حاشیه اواسط وقفنامه آمده است:
1. الحمدللّه ما نسب الی الواقف یقبل اللّه منه الحسنات من المطلع الی المقطع اشهدنی به فعلی ما علیه و له شاهد.حرّره محمد بن علی بن محمدی حامداً و مصلّیاً و مسلّماً علی نبیّه.
2. چون به تاریخ ذیل الکتاب، باغ و شوشاد (از موقوفات سیدحسن واقف) که (در وقفنامه) ده جریب تحریر شده، در اصل و سواد ده جریب نبود و قدری از آن را غاصبین غصب کرده بودند و لهذا قطعه ملکی متصل بود به باغ سید که صاحبان او اذیت به ملک وقف میرسانیدند و صرفه حال موقوفعلیهم در ابتیاع بود، لهذا اقل السادات ابوتراب بن ابیالقاسم الحسینی تولیةً و حسبة للّه زمین موصوف را که دوازده قفیز است از ورثه سلیمان و شوشادی خریدم به سیریال فتحعلیشاهی، و وقف نمودم به طریقه مرقومه متن و صیغه جاری شد. شهر رمضان المبارک سنه 1237 سبع و ثلاثین و مأتین بعد الالف.
3. هو، اقرار نمودم اقراری صحیح شرعی که جمیع املاک و حصص مزبوره در این صحیفه حق صریح و ملک صحیح واقف مزبور، اعلیاللّه تعالی شأنه، تاجا حسنا بوده که وقف کرده به طریقی که در این وقفنامه مسطور شده. مرا در این حصص حقی نبوده و نیست والیوم این وقف شرعی است. اضعف اماء اللّه بنت حمد... (54)
و این است تأییدهای ذیل وقفنامه:
1. ما نسب الّی فی هذه الصحیفة صحیح و انّی بذلک معترف به (کذا)(55)
2. بمضمون ذلک یشهد محمد بن محمد بن عبدالکریم.
3. باعتراف الواقف المشارالیه، خلّد ظلاله، بالمنسوب الیه ضمن الوثیقة هذه. یشهد العبد محمد بن طاهر الحافظ، عفی عنهما.
4. علی اعتراف الواقف المشارالیه، خلّد سیادته، بما نسب الیه فی ضمنه یشهد... (56) بن محمد الخزاعی.
5. علی اعتراف السید الواقف المشارالیه، خلّد ظلاله، نشهد بما اضیف الیه فی ضمنه و حکمت به. حرّره صاعد بن سعید بن محتسب الخزاعی.
6. شهدت باعتراف الواقف کما هو المزبور فی ضمن الصحیفة الشرعیة. حرّره العبد الفقیر حسین بن محمد بن رکنالدین...
7. یشهد بما فیه. حرّره شمسالدین محمود بن محمد محتسب.
8. المقّر الواقف المشارالیه، خلد ظلاله، اشهدنی بما فیه. حرّره العبد الضعیف المذنب عبدالوهاب بن عبدالعزیز... حامدا...
9. شهد بمضمون هذا الکتاب عبدالکریم بن عبداللطیف نوری.
10. شهد بما فیه. حرّره الفقیر عبداللّه بن محمود.
11. الواقف... صدر عنه ذا بطریق مزبور و... فاشهدنی بکلّه... و انا العبد الفقیر الی المعبود محمود بن عبد الکریم بن محمد عفیاللّه عن سیئاته.
12. یشهد بما فیه. حرّره العبد الداعی عبدالصمد بن... بن عبدالصمد الخزاعی.
13. یشهدنی المقرّ الواقف المشارالیه، خلّدت سیادته، بما اسند الیه فیه و انا العبد الضعیف عزیزاللّه بن محمد الدیلمی عفی عنهما.
14. یشهد علی اقرار الواقف، خلّد اللّه تعالی ظلاله العالیة، بما فیه. حرّره العبد الداعی حسامالدین...
15. اقرّ الواقف المزبور، خلّد ایام سیادته. اشهدنی بمضمونه و انا العبد الضعیف المحتاج الی رحمة ربه الغنی ابن العزیز بن محمد الدیلمی القزوینی المشتهر... اصلح اللّه شأنه.
16. بشهادة العبد الفقیر الضعیف. حرّره محمد مظفر منوچهر نطنزی.
17. بشهادة العبد الضعیف. حرّره محمد بن صدرالدین الجوشقانی.
18. بشهـادة العبـد. حـرّره علـی بن ابراهیـم... النطنزی.
19. شهدت علی المضمون المسطور المکتوب. حرّره العبد الضعیف الفقیر حسین بن علی بن شمسالدین محمد الجوشقانی.
20. شهدت علی المضمون المسطور المکتوب. حرّره العبد الفقیر حسین بن نصراللّه نطنزی.
21. شهد بمضمون هذا الکتاب المسطور علاءالدین محمد [بن] فخرالدین [بن] علاءالدین طرقی.
22. بشهادة العبد الضعیف... بن مظفر نطنزی.
23. المقرّ الواقف المومی الیه، خلدت سیادته، اشهدنی بما نسب فیه. حرّره العبد الضعیف مطهر بن محمد بن فضلاللّه الحسینی، عفی عنه.
24. الواقف المشارالیه، ادام اللّه تعالی سیادته و خلدت ایام دولته، اعترف بالمسند الیه فیه لدی. محمد بن یوسف علی الاصفهانی، اصلح اللّه حاله.
25. بر این وقف گـواه شد محمد بن علاءالدیـن نطنزی.
26. بحضور العبد الضعیف النحیف جناب سیادت پناهی واقف مشارالیه اقرار و اعتراف نمود. اقل العباد شیخ علی بن زینالعابدین العلائی بر این معنی شاهد شد. اصلحاللّه شأنهما و غفر لهما.
27. بدین موجب گواه شد. حرّره العبد عبد الصمد بن محمد علاءالدین نطنزی.
28. بدین موجب گـواهی دهم. العبـد صدرالدین طرقی.
29. بدین موجب گواه شدم.علی بن محمد بن... جوشقانی.
30. بدین موجب گواه شدم. خالد محمدشاه جوشقانی.
31. بدین موجب گواه شد ناصرالدین حیدر نطنزی.
32. بدین موجب گواه شدم... عزیز اللّه محمد جلیل جوشقانی.
33. شهد بما فیه. حرّره العبد علی بن معینالدین بن شیخ حسین و اخوه، عفیاللّه عنهم.
و هفت یا هشت تأیید دیگر که عبارتها و یا نام تأییدکنندگان درست خوانده نمیشود. (57)
میراث جاویدان
آیتاللّه العظمی اراکی به مناسبت هایی گفته بودند که مادر من از اولاد سیدحسن واقف است که قبر او در نطنز مزاری است دارای گنبد و بارگاه، و مورد توجه مردم آن سامان. شجره نامه این مادر تا سیدحسن واقف و از سیدحسن واقف تا امام سجاد، علیهالسلام، به خط آیتاللّه العظمی اراکی موجود است.
توفیق سفر
لازم بود برای کسب اطلاع بیشتر به نطنز سفرکنیم تا هم از نزدیک آن مزار را زیارت کرده، هم از مطلعین آنجا پرس و جو نماییم و به آگاهیهای خود بیفزاییم. توفیق این سفر چند ماه پیش حاصل شد و «رهآورد سفر» چهار چیز بود:
1. کتابی به نام میراث فرهنگی نطنز شامل آثار تاریخی، آداب و سنتها و تاریخ نطنز که امام جمعه محترم این شهر به ما هدیه کرد و بسیار جالب مینمود
. این کتاب نتیجه سالها کوشش و مطالعه دانشمند محترم حضرت آقای سیدحسین اعظم واقفی از نوادگان همان سیدحسن واقف است که از نظر نظم، ترتیب، گردآوری مطالب لازم، ارائه مدارک و جهات دیگر قابل ستایش است. (البته این کتاب هفت جلد است و این جانب فقط جلد اول آن را دیدهام)
لازم میدانم همینجا از سازمان میراث فرهنگی و نیز از وزارت ارشاد بخواهم که زمینه چاپ شش مجلّد دیگر این کتاب را فراهم سازند تا از این راه از کوشش چند ساله یک مؤلف و محقق قدردانی شده باشد.
2. با مؤلف گرامی کتاب که در تهران ساکن هستند از نطنز تماس گرفتم و از ایشان درخواست کردم که مقالهای در شرح حال سیدحسن واقف برای درج در کتاب شرح حال آیتاللّه العظمی اراکی(ره) بنویسند. شکر حضرت حق، مقاله نوشته شد و برایم ارسال داشتند.
3. تصاویر و عکسهایی از مزار سیدحسن واقف و برخی آثار دیگر او فراهم گردید.
4.نسخه خطی وقفنامه سیدحسن واقف متعلق به سنه 857 هـ.ق که در اداره اوقاف نطنز نگهداری میشود برای مدتی به رسم امانت گرفته شد که اینک منتشر میگردد و امید است از جهاتی سودمند باشد.
از سیدحسن واقف شش اثر باستانی و ارزنده به یادگار مانده است:
1. خانقاه حسینیه که در حقیقت مدرسه علوم دینی بوده نه خانقاه اصطلاحی درویشان. از این خانقاه فقط «سردر» آن باقی مانـده و دیگـر قسمتها از بیـن رفتـه است؛
2. حمامی که فعلاً به صورت متروکه درآمده است و نهادهایی که مسؤولیت نگهداری این قبیل آثار را دارند باید به فکر آن باشند؛
3. گنبد سبز که همان آرامگاه سیدحسن واقف و خاندان اوست که به صورت اصلیش برقرار مانده و از مزارات شهر نطنز به شمار میآید. از سه اثر یادشده، همانطور که ملاحظه خواهید کرد، در وقفنامه یاد شده است؛
4. مسجد جامعه افوشته نطنز؛
5. شربتخانه؛
6. سورگاه؛
از این سه اثر از آثار سیدحسن واقف که تا زمان ما باقی مانده است در این وقفنامه یاد نشده است. شرح خصوصیات این آثار را باید در کتاب حضرت آقای سیدحسین اعظم واقفی بخوانیم.
شرح حال اجمالی واقف
سیدحسن واقف (786ـ 868 هـ.ق) از رجال دولتی و دینی و از ثروتمندان نیکاندیش روزگار خود بود. او به واسطه موقوفات فراوان، پس از وفات، به «سیدحسن واقف» معروف شد.از خصوصیات زندگی و شرح حال او، جز آنچه از این وقفنامه و برخی کتیبههای موقوفات و غیره استفاده میشود، چیزی در اختیار نیست. خوانندگان گرامی برای آگاهی بیشتر به شرح احوال او میتوانند به کتاب یادنامه آیتاللّه العظمی اراکی، ص111ـ126 رجوع کنند.
خصوصیات نسخه وقفنامه
طوماری است به طول 5 متر و 30 سانتیمتر و عرض 30 سانتیمتر، شامل 147 سطر 17 سانتیمتری.خط: نستعلیق.
تاریخ کتابت: 857 هـ.ق.
نسخه اصل ظاهراً مذهّب بوده و نسخهای که در اختیار ماست عکس یکپارچه آن است.
وقفنامه از نوع وقفنامههای موشّح است، یعنی از کنار هم قرار گرفتن حرف اول هر سطر این ابیات به دست میآید:
انموذج اشراف سلف تاج دول
سید حسن آن معتصم حبل متین
کرد از پی مرضات خدا وقف صحیح
آن خانقه و روضه چون خُلد برین
پس کرد بر آن خانقه و بعضی از اولاد
املاک که در طیّ کتاب است مبین
والسلام
همانگونه که ملاحظه میشود، این سه بیت، به همراه عبارت «والسلام» شامل 139 حرف است که در آغاز 139 سطر از وقفنامه قرار گرفته و هشت سطر بقیه، چون در هر سطر چند کلمه بیشتر نوشته نشده، به حساب نیامده است.
متن وقفنامه
بسماللّه الرحمن الرحیمالحمد لک یا ذاالمنّ والشکر لک انت باق ما سواه (1) قد هلک (2) حمدی که شجره طیّبه آن در ریاض جان انسان (3) / نشو و نما از زلال یقین و عرفان یافته... (4).
و شکری که قواعد بنیان رفیع الارکان آن در خطّه مبارکه/ محروسه عالم انسان به آلات طاعات و عبادات، تأسیس و ترصیص پذیرفته، حضرت خداوندی را که عاکفان حدائق تقدیس/ و تمجید، و واقفان مواقف تفرید و تجرید را، از موائد «اعدّت (5) لعبادی الصالحون (6)»
عام فرحبخش لذّتفزا، که/ ذائقه جان و مذاق جنان از التذاذ به آن در عین کامرانی باشد، وظائف شبانروزی رساند./ جلّ شأنه و عمّ احسانه و عظم برهانه.
آنی که ز خوان جود انعام
پرورده [ای] آدمی و انعام
شاهان همه کاسه لیس جودت
بر خاکفتاده سجودت
راتبخورگان (7)خانقاهت
جاروبکشان بارگاهت
انت الذی اذاقنا حلاوة التحقیق، و هدانا الی قویم الطریق، صلّ علی محمد تاج الامم، و سراج الظلم،/ فخر الانام، و شرف الاسلام، خلاصة اولاد اسماعیل، الذی هدی بنور اللّه الجلیل الی نزول جبرئیل و ورود التنزیل/
سلطان سریر عزّ و تمکین
خورشید سماء ملت و دین
لعلّی شفی منک قلبی فانّها (8)
شفاعتک العظمی... (9) کل علّة
فانت الینا رحمة من الهنا
و نحن عطاش فی بوادٍ ندیّة
تویی بر آدم و من دونه به روز جزا
فکنده سایه جود و گشاده دست عطا
الیک التجائی سیّدی و توجّهی
و منک رجائی ان تکفّر زلّتی
جواهر زواهر درود و سلام و تحیّت و اکرام، نثار روح مطهّر این سیّد که یاد او مروّح بقاع صدور/ درویشان صادق الودادِ وافی الاعتقاد، و ارواح مقدّسه اهل بیت کرام که هر یک درّی از درج ولایتاند، و بر اصحاب او باد/
و بعد چون بر مقتضای لطافت زمان، شوراق عرفان از مشارق جان و جنان ابناء الزمان/ لامع و تابان است، و در هوای فتح ایقان، طایر بلند آشیان... (10) در طیران و جولان،/سرّ «رجال لاتلهیهم تجارة و لابیع عن ذکراللّه» (11)از مکمن «اللّه الذی یرسل الریاح فتثیر سحاباً فسقناه الی بلد میت» (12)/
یاور ارباب فطنت و ذکاء و اصحاب خبره و دها (13) گشته همه را روی، در حظیره قدسهمه را دیده بر حدیقه حیّ دست ارادتِ بیعلت، گریبانِ جانِ اهلِ قابلیت را با وجود انهماک (14)
انسان در مشاغل نفسانیه و عوامل و شواغل/ حجب جسمانیه به جانب استمساک به عروه وثقای التعظیم لامراللّه و اعتصام به حبل متین الشفقة علی خلقاللّه، منجذب میدارد/
سرمایه دو عالم دریافتم به سودا
سودم همین که یک ره سر بر ره تو سودم
نجات جاودانی و حیات دو جهانی منوط بر اقدام و مربوط به اتیان به مؤدّای این کلمه جامعه است. و همچنانچه این کلمه تمامی/ امهات و فروع ایمان و اسلام را حائز و جامع است، اقدام به بنای خیری که در آن، مفصل این دو امر به تقدیم رسانند/ ناچار جامع جمیع خیرات و مبرّات خواهد بود.
لاجرم چون جاذبه توفیق ازلی و هدایت لمیزلی،/ مقارن روزگار عالی جناب سیادتمآب، رفعتایاب مرتضیِ اعظم افخم، افتخار السادة والاشراف، زبدة آل عبدمناف،/ عون ملوک زمان، دستور اعاظم اوان، ناظم مصالح المسلمین، ملجأ الضعفاء والمساکین،
کهف اولاد البتول، المقرون خیراته بحسن القبول،/ تاج الملّة والدین حسن (15) بن عالی جناب سیادتپناه مرتضیِ اعظم مغفور مبرور شهید المشهور برفعة الشأن، و علّو النسب،/صاحب فتوّت به حسب، نقاوة اکابر السادة، مرضیّالاخلاق والعادة، امیر شرف الملّة والدین حسین بن جناب سیادت انتساب سعادت اکتساب،/
مولی و مرتضیِ اعظم افخم، رفیعالشأن و علیّ المکان خلاصة الزمان، نقاوة الدّوران، شمسالدین محمد حسینی افوشتهای (16)، اعلیاللّه تعالی شأن سیادته و رحم اسلافه،/ حائزین لمرضات اللّه، گشت و حفظاً لمراسم الامیرین و طلباً لسلامة الدارین، خانهای را که از برای اقامت و سکنای خود اتیان/ به احداث آن نموده بود، و ابواب آن به ریاض و بساطین گشوده، و آن را متضمن اماکن لطیفه و مساکن نظیفه و غُرَف عالیه و شُرَف سامیه ساخت؛/ لازالت معمورة فی ظلّ بانیها:
خانهای ساخت آن چنان که جنان
در نزاهت از او به رشک افتاد
مسکنی شد که گوییا رضوان
بر وی ابواب دار خلد گشاد
واقعه به قریه طیّبه افوشته از قرای مدینه نطنز، از/ توابع دارالامان اصفهان، مسبّل گردانید و از تملک آن اعراض نمود و آن را موسوم گردانید به «خانقاه حسینیه»/ یعنی منسوب به حضرت سبط رسول، فلذة کبدالبتول، گوشواره عرش رحمان، جگرگوشه پیغمبر آخرالزمان، سرور شهدا،/ نوباوه باغ اصطفا،هادی الثقلین، بدر الخافقین، شمع سرای رسالت، بل خورشید راه جلالت، معدن جواهر معرفت،/کافل مصالح امت.
تویی شمع و پروانه اهل جهان
به سوی تو پویند پیر و جوان
روا نیست گفتن تو را شمع از آن
که هستی تو خورشید و جان جهان
در این حضرت، این نیز گفتن خطاست
که خورشید، سرگشته آن ضیاست
تویی نور تابنده ذوالجلال
از آن نور، کان را نباشد زوال
ثانی السبطین، امام الدارین، السیف الغاصّ (17) حسین بن علی بن ابیطالب، صلواتاللّه علیهما، ما/ زهر انوار الزهرا و بهر (18) القمر فی لیلة القمراء و وقف فرمود آن خانقاه را با بساطین متّصله به آن/ با توابع و لواحق و مضافات (سوای چهار صفّتین فوقانی و تحتانی و طنبی (19)
تحتانی و طنبی فوقانی که در چهار صفّه تحتانی مفتوحالباب است واقع بر/ یمین داخلین در صحن خانقاه مذکور که چهار صفّه تحتانی و طنبی تحتانی با مطبخ دو طبقه که متّصل است به همین چهار صفّه، از واقف/
مشارالیه به تملیکی شرعی انتقال یافته به ولد ارجمند او، خلف اعاظمالسادة، امیر شرفالدین حسین، و چهار صفّه فوقانی با طنبی فوقانی/رفیع البناء و ایوانهای فوقانیه و ضمائم و چهار صفّه که مطبخ آن است و ممرّ و مدخل، از او به سبط شریف او امیر کمال الدین اسماعیل که در/ ضمنِ این وثیقه اسم و نسب او مذکور خواهد گشت انتقال یافته انتقالی صحیح شرعی.)
و همچنین وقف فرمود جناب واقف/، اعلی اللّه شأنه، حمامی که بنا فرموده از برای رجال و نسوان با لطافت و نظافت/ تامّ، ذو نزاهت و طراوت، واقع به قبلی خانقاه مذکور متّصل بدان، با عامّه توابع و لواحق و مضافات و منسوبات/ خاصه آن، از اتون (20) و انبار و منجلاب (21) و مطرح رماد با دو پاتیلج (22) رویین یکی به وزن هفتاد من و یکی شصت من.
و حدود ما/ ذکر من الموقوفات از خانقاه و بساطین و باغات و حمام موقوف منتهی است به باغ سید محمدامیر حسن، و باغ/ از آن سید محمد علاء الدین. و زمین وقف و باغ ورثه علی تاجالدین و زمین خطا خاتون (23) عتیقه واقف و باغچه/
ولد واقف اعنی امیر شرفالدین حسین و اختاخانه (24) که تابع چهار صفّه اوست و شارع و کوچه و حمام و دو... (25) / قدیم، بر ابناء السبیل از سادات و علما و صوفیه و فقرا و بر مجاوران آن خانقاه مذکوره/ ـ صینت عن النوائب ـ به شرط آنکه مجموع از این جماعت مذکوره بر صفت حفظ مراسم دین شریف نبوی و شرع/
حنیف مصطفوی، علی واضعه الصلاة والسلام والتحیة والاکرام، باشند و از ابتداع و ترک مروّت محترز و مجتنب باشند و بر عقائد حقه،/ یدیمها اللّه تعالی، ثابت و راسخ، و به شرط آنکه جمعی که نه از برای مصالح خانقاه و خدمت، آینده و رونده باشند در آن خانقاه/،
حفّت بالانوار القدسیة، زیاده از اقامت مسافرین سکنی نگیرند و توطّن و اقامت ننمایند مگر به مصلحت شرعیه متولی/ آن خانقاه.
و همچنین بانی (26) واقف مشارالیه، وفقه اللّه تعالی للخیرات بتأیید اللّه و حسن توفیقه، احداث نمود/ از برای «یوم لا ینفع مال و لابنون» از خالص مال خود بر اعالی کوهی که مشرف است بر افوشته و واقع است میان افوشته و موضعی که/
نام آن«وشوشاد» (27) است و آن محل حکم موات داشته، واقع به شمال خانقاه مذکور، به جوار متبرک بابا شیخعلی (28)، جعلهاللّه من/ خلّص اولیائه، گنبذی سبز نزاهت کرا، رفیع البناء صافی الهواء مؤسس الارکان مشید / الجدران.
قاعدهاش قائمهگیر سَمک
قائمهاش زاویهگیر فلک
هیکل مخروطی او همچو گل
مشعله خانقه آب و گل
نوّره اللّه تعالی بالانوار القدسیة، و آن را مقبره و مدفن اولاد و احفاد خود گردانید، و ساحت آن را قرارگاه/ قرّاء قرآن مجید که هر روز در آنجا، کما سیذکر، به تلاوت کلام بزرگوار قیام نمایند ساخت، بعد جعله/ هذه موقوفة و محبوسة علیهم لاجل ذلک وقفاً شرعیاً حاویاً لجمیع الشرائط الدینیة والضوابط الملّیة/
و همچنین جناب واقف مشارالیه، نوّر اللّه تعالی ضمیره بانوار الخیرات و یقبل منه المبرّات، بعد آنکه به ثبوت/ رسیده و به وضوح پیوسته، کما هو طریق ثبوته، شرعاً مالکیت آن جناب در هر چه بعد از این سطور مذکور میگردد/ و در قید تحریر در میآید بنابر شهادت عدول مزکّاة و حجت (29) معتبره به سجلّ قضاة و ولاة، اعلی اللّه تعالی شأنهم و نوّر/ ضریحهم.
وقف فرمود و تصدق نمود جملگی یک نصف تامّ (30) کامل شایع از/ هر چه مسطور خواهد شد از جملگی حصَص و مواضع و باغات و اراضی و بساطین و طواحین (31) و آنچه بعد از این در این کتاب/ حدود و اوصاف آن مبیّن و مشروح خواهد گشت، بر این خانقاه و گنبد مزبورین،/ وقفی صحیح شرعی و تصدّقی صریح دینی، مخلّد مؤبّد جازم، معتدّبه، معوّل علیه، محکوماً علی صحّته حکماً/ نافذاً دینیّاً.
و این اشقاص (32) و مواضع و اراضی و بساتین و طواحین که نصفی [است] از آن مجموع، وقفی است صحیح/ خالص بر خانقاه و گنبد مزبورین و از ملکیت واقف مشارالیه بیرون آمده...
سپس موقوفات بر خانقاه و گنبد سبز با حدود و مشخصات آن در حدود سی سطر ذکر شده، که عبارت است از:
پنج مزرعه ششدانگی
دو روستا یا مزرعه پنج دانگ و نیمی
ده آسیا
پنج قطعه زمین مزروعی(ظ)
یک باغ انگور
قناتها و آبهای متعدد (33)
و تعیین مصارف ربوع (34) و منافع موقوفات مذکوره،/ زادها اللّه تعالی، بر این وجه که مفصّل میشود نمود تعیین صحیح شرعی:
مدرّس، یک نفر که علوم شرعیه در خانقاه مذکور/ افاده کند، هر روز دو دینار کپکی (35) و سه من غلّه:
طلبه که به استفاده علوم شرعیه قیام نمایند چهار نفر، هر یک را هر روز یک من و نیم غلّه به وزن نطنز/ وظیفه بدهند؛
امام مسجد که بین العشائین و صبح تلاوت کند و امامت صلوات خمس به جای آورد یک نفر، هر روز وظیفه او را ده من غلّه/ لازم دارند؛
مؤذّن که در خانقاه به اذان صلوات خمس قیام نماید، و به خدمت صادرین و واردین اقدام کند یک نفر، هر روز یک من غلّه... (36) به وزن/ آنجا؛
فرّاش که خانقاه را آب و جاروب کند و بسط فروش نماید و در لیالی شمع و چراغ افروزد یک نفر؛
حفاظ که در خانقاه و گنبد سبز تلاوت کنند،/ دو نفر، به همان دستور هر روز هر یک را یک من غلّه؛
طبّاخ که آش/ از برای صادرین و واردین و مجاورین ترتیب نماید، آش هر صباح پنج من آرد و یک من چربی و ازبرای صادرین و واردین ومستحقّین بهقدر احتیاج، چنانچه لایق باشد منوطبه رأی متولّی؛
ایّام و لیالی/ متبرکه مثل عیدین و لیلة القدر اعنی شب بیست و هفتم رمضان (37) و شب براة و روز دوازدهم ربیعالاوّل (38) و روز عاشورا (39) پانصد دینار کپکی به اطعمه/ لایقه صرف نماید، و در شبهای ماه رمضان هر شب پنج من برنج سفید و یک من روغن گاو و پنج من دوشاب (40) و دو من روغن کنجد/ از برای حلوا و پنج من نان؛
روشنایی در لیالی متبرکه، شمع: نیم من، روغن چراغ: نیم من، و در شبهای دیگر آن مقدار/ که ضرورت باشد از روغن چراغ؛
فروش (41) در هر محل که ضروری باشد؛
و ظروف و اوانی و اثاث هر مقدار که ضرورت افتد، متولّی/، کما یری، به مصلحت مرتّب دارد.
و شرط فرمود جناب واقف مشارالیه که عمارت رقبات موقوف
ه و مصالح زراعت/ هر مقدار که محتاجالیه باشد را مقدّم دارند، و بعد از آن عمارت خانقاه مذکور و گنبد سبز و گنبدی که در خانقاه مذکور طرح انداختهاند (42) بر/ دیگر مصارف مقدّم دارند.
و همچنین وقف کرد واقف مشارالیه بر خانقاه مذکور چهار طاق جهرمی صوف (43) / رنگارنگ به قدر صفّه و شاهنشین که فرش آن باشد و شرط فرمود که از خانقاه بیرون نبرند بی عذری شرعی.
و همچنین واقف مشارالیه/،
طاب ابنیته، وقف فرمود بر خانقاه مذکور سه عدد دیگ مسین جهت طبخ آش که مقرر شده یکی بزرگ به وزن دوازده من و یکی میانه به وزن هشت من و/ یکی کوچک به وزن چهار من و پانزده عدد طبق مسین به وزن هفت من و نیم و پانزده عدد طاس به وزن هفت من و نیم، جهت اطعام مستحقّین و مساکین،/ که در آن خانقاه باشند.
و وقف فرمود واقف مشارالیه یک نصف باقی شایع کامل/ تامّ از آنچه مزبور گشت از مواضع و حصص مذکوره باَسرها (44) بر احفاد (45) خود اعنی اعیان السیادة، ارکان السعادة، قابل الفضائل/ النفسیة، والمفاخر الانسیة، رضیع لبان الفضائل والمعالی، ازهار اشجار الجود والکرم، انوار مصابیح السودد (46) علی الامم، المخصوص/ بعواطف ربّ البیت والحرم:
سید کمال الدین اسماعیل و سید ظهیر الملّة والدین نوراللّه، و سید شمسالدین احمد فرزندان جناب/ سیادت ایاب، رفعت مآب، مرتضیِ اعظم افخم، ینبوع مکارم الشِیَم، افتخار العترة الطاهرة والذریة الزاهرة،/ تاج الاماثل، و فخر الاماجد، سید شرف الملّة والدین حسین بن عالیجناب واقف مشارالیه، متّعهم اللّه تعالی بظلّ والدهم و جدهم/ مادامت الفلک الدوّار علی سبیل الناصفة، للاوّل مثل الاخرین، که یک نصف که عبارت باشد از ربع کل، وقف/ باشد بر سید کمالالدین اسماعیـل، و نصفی بر دو برادر او بینهمـا علی السویّة.
و بعد از ایشان و بعد از ایشان (47) بر ذکور اولاد ایشان به همین کیفیت که/ یاد کرده شد، پس بر اولاد اولاد ایشان به طریق ترتیب نه تشریک، و بعد از آن بر اولاد اولاد اولاد بطناً بعد بطن و نسلاً بعد/ نسل، والعیاذ باللّه، بعد انقطاع النسل، وقف باشد بر اقارب جناب واقف مشارالیه بر ترتیب مذکور، و چون انقطاع و انقراض/، والعیاذ باللّه، بر اقارب نیز راه یابد، وقف باشد بر سیدی صالح عفیف که به قریه افوشته متوطن باشد، و بعده بر فقرا و مستحقّین خانقاه مذکور.
و واقف مشارالیه/، اعلیاللّه شأنه، تفویض فرمود تولیت موقوفات مزبوره را بحذافیرها (48) از خانقاه و اولادیه و خیراتیه اولاً به نفس شریفه خود/، لازالت محروسة عن الآفات، و بعد از انقراض حیات او، والعیاذ باللّه، به اسنّ ارشد اصلح موقوفعلیهم مشار الیهم، از احفاد مزبوره، و بعد از ایشان به یکی از اولاد ایشان که/ سعادت اتصاف به وصفین مذکورین قرین روزگار او باشد، و به وصفین مزبورین متّصف و محلّی، و همین سبیل در اعقاب بطناً بعد بطن/، لازالوا موجودین متّصفین بصفات الکمال، ملحوظ است.
و شرط فرمود که موقوفات را زیاده از زمان یک زرع و ارتفاع آن به اجاره ندهند و/ آن را به متغلّبه (49) اجاره ندهند نه در عقدی واحد و نه در عقود مختلفه، وقفی صحیح شرعی به حیثیتی که نتوان فروخت و به رهن نتوان کرده، تصرفات/ منافیه، هیچ فردی را از افراد، نه از متولی و نه قضات و نه صدور (50) و نه مباشران اوقاف را جایز نباشد و تولیت (51) بر وجه مشروح شرط وقف فرمود.
حقّ التولیه در نصف اولادی یک ثمن، و از خیراتی را بدهند به مصارف مذکوره مقرره.
فمن بدّله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدّلونه، و علیه لعنة اللّه والملائکة والناس اجمعین
تحریراً فی العشرین من ذیحجّة حجّة سبع و خمسین و ثمانمأئه.
حرّره العبد المذنب الراجی من اللّه النیل الامانی ابوبکر بن احمد بن مسعود طهرانی (52) اصلح اللّه احواله فی الدارین.(53)
این سه عبارت در حاشیه اواسط وقفنامه آمده است:
1. الحمدللّه ما نسب الی الواقف یقبل اللّه منه الحسنات من المطلع الی المقطع اشهدنی به فعلی ما علیه و له شاهد.حرّره محمد بن علی بن محمدی حامداً و مصلّیاً و مسلّماً علی نبیّه.
2. چون به تاریخ ذیل الکتاب، باغ و شوشاد (از موقوفات سیدحسن واقف) که (در وقفنامه) ده جریب تحریر شده، در اصل و سواد ده جریب نبود و قدری از آن را غاصبین غصب کرده بودند و لهذا قطعه ملکی متصل بود به باغ سید که صاحبان او اذیت به ملک وقف میرسانیدند و صرفه حال موقوفعلیهم در ابتیاع بود، لهذا اقل السادات ابوتراب بن ابیالقاسم الحسینی تولیةً و حسبة للّه زمین موصوف را که دوازده قفیز است از ورثه سلیمان و شوشادی خریدم به سیریال فتحعلیشاهی، و وقف نمودم به طریقه مرقومه متن و صیغه جاری شد. شهر رمضان المبارک سنه 1237 سبع و ثلاثین و مأتین بعد الالف.
3. هو، اقرار نمودم اقراری صحیح شرعی که جمیع املاک و حصص مزبوره در این صحیفه حق صریح و ملک صحیح واقف مزبور، اعلیاللّه تعالی شأنه، تاجا حسنا بوده که وقف کرده به طریقی که در این وقفنامه مسطور شده. مرا در این حصص حقی نبوده و نیست والیوم این وقف شرعی است. اضعف اماء اللّه بنت حمد... (54)
و این است تأییدهای ذیل وقفنامه:
1. ما نسب الّی فی هذه الصحیفة صحیح و انّی بذلک معترف به (کذا)(55)
2. بمضمون ذلک یشهد محمد بن محمد بن عبدالکریم.
3. باعتراف الواقف المشارالیه، خلّد ظلاله، بالمنسوب الیه ضمن الوثیقة هذه. یشهد العبد محمد بن طاهر الحافظ، عفی عنهما.
4. علی اعتراف الواقف المشارالیه، خلّد سیادته، بما نسب الیه فی ضمنه یشهد... (56) بن محمد الخزاعی.
5. علی اعتراف السید الواقف المشارالیه، خلّد ظلاله، نشهد بما اضیف الیه فی ضمنه و حکمت به. حرّره صاعد بن سعید بن محتسب الخزاعی.
6. شهدت باعتراف الواقف کما هو المزبور فی ضمن الصحیفة الشرعیة. حرّره العبد الفقیر حسین بن محمد بن رکنالدین...
7. یشهد بما فیه. حرّره شمسالدین محمود بن محمد محتسب.
8. المقّر الواقف المشارالیه، خلد ظلاله، اشهدنی بما فیه. حرّره العبد الضعیف المذنب عبدالوهاب بن عبدالعزیز... حامدا...
9. شهد بمضمون هذا الکتاب عبدالکریم بن عبداللطیف نوری.
10. شهد بما فیه. حرّره الفقیر عبداللّه بن محمود.
11. الواقف... صدر عنه ذا بطریق مزبور و... فاشهدنی بکلّه... و انا العبد الفقیر الی المعبود محمود بن عبد الکریم بن محمد عفیاللّه عن سیئاته.
12. یشهد بما فیه. حرّره العبد الداعی عبدالصمد بن... بن عبدالصمد الخزاعی.
13. یشهدنی المقرّ الواقف المشارالیه، خلّدت سیادته، بما اسند الیه فیه و انا العبد الضعیف عزیزاللّه بن محمد الدیلمی عفی عنهما.
14. یشهد علی اقرار الواقف، خلّد اللّه تعالی ظلاله العالیة، بما فیه. حرّره العبد الداعی حسامالدین...
15. اقرّ الواقف المزبور، خلّد ایام سیادته. اشهدنی بمضمونه و انا العبد الضعیف المحتاج الی رحمة ربه الغنی ابن العزیز بن محمد الدیلمی القزوینی المشتهر... اصلح اللّه شأنه.
16. بشهادة العبد الفقیر الضعیف. حرّره محمد مظفر منوچهر نطنزی.
17. بشهادة العبد الضعیف. حرّره محمد بن صدرالدین الجوشقانی.
18. بشهـادة العبـد. حـرّره علـی بن ابراهیـم... النطنزی.
19. شهدت علی المضمون المسطور المکتوب. حرّره العبد الضعیف الفقیر حسین بن علی بن شمسالدین محمد الجوشقانی.
20. شهدت علی المضمون المسطور المکتوب. حرّره العبد الفقیر حسین بن نصراللّه نطنزی.
21. شهد بمضمون هذا الکتاب المسطور علاءالدین محمد [بن] فخرالدین [بن] علاءالدین طرقی.
22. بشهادة العبد الضعیف... بن مظفر نطنزی.
23. المقرّ الواقف المومی الیه، خلدت سیادته، اشهدنی بما نسب فیه. حرّره العبد الضعیف مطهر بن محمد بن فضلاللّه الحسینی، عفی عنه.
24. الواقف المشارالیه، ادام اللّه تعالی سیادته و خلدت ایام دولته، اعترف بالمسند الیه فیه لدی. محمد بن یوسف علی الاصفهانی، اصلح اللّه حاله.
25. بر این وقف گـواه شد محمد بن علاءالدیـن نطنزی.
26. بحضور العبد الضعیف النحیف جناب سیادت پناهی واقف مشارالیه اقرار و اعتراف نمود. اقل العباد شیخ علی بن زینالعابدین العلائی بر این معنی شاهد شد. اصلحاللّه شأنهما و غفر لهما.
27. بدین موجب گواه شد. حرّره العبد عبد الصمد بن محمد علاءالدین نطنزی.
28. بدین موجب گـواهی دهم. العبـد صدرالدین طرقی.
29. بدین موجب گواه شدم.علی بن محمد بن... جوشقانی.
30. بدین موجب گواه شدم. خالد محمدشاه جوشقانی.
31. بدین موجب گواه شد ناصرالدین حیدر نطنزی.
32. بدین موجب گواه شدم... عزیز اللّه محمد جلیل جوشقانی.
33. شهد بما فیه. حرّره العبد علی بن معینالدین بن شیخ حسین و اخوه، عفیاللّه عنهم.
و هفت یا هشت تأیید دیگر که عبارتها و یا نام تأییدکنندگان درست خوانده نمیشود. (57)
پی نوشت:
1- کذا (و شاید «ماسواک» بهتر باشد).
2- اگر این جملات شعر باشد از نظر وزن بیاشکال نیست.
3- این کلمه را این جانب این طور خواندم. شاید طور دیگری هم خوانده شود.
4- در اینجا کلمهای شبیه «باشد» دیده میشود.
5- کذا.(و شاید «اعددتُ» صحیح باشد).
6- کذا.
7- در اصل: «خورکان».
8- کذا.
9- در اینجا کلمهای است که شاید صحیح آن «شفا» باشد.
10- در اینجا کلمهای است که «فقه» یا «فقیر» خوانده میشود.
11- نور:37.
12- فاطر: 9. در آیه 38. در سوره روم «یرسل» آمده، ولی دنباله آیه فرق میکند، در سوره فاطر دنباله آیه مطابق متن است ولی تعبیر «ارسل الریاح» به کار رفته است نه «یرسل الریاح».
13- اینجا کلمهای است که شاید صحیح آن «دُها» باشد.
14- اینجا نیز کلمهای است که شاید صحیح آن «انهماک» به معنی «فرو رفتن» و «توغّل» در چیزی باشد.
15- که بعدها به سیدحسن واقف مشهور شده است.
16- یکی از روستاهای اطراف نطنز که فعلاً در محدوده شهر واقع شده است.
17- الغاصّ = القاطع.
18- کذا. و شاید «او بهر» باشد.
19- طنبی: اتاقهای تابستانی که درهای متعدد داشته است.
20- گلخن و تون حمام.
21- جایی که پشت حمامها میکندند برای اینکه فاضلاب حمام در آن جمع شود.
22- ظرفی که آب حمام در آن گرم میشود. معرّب «پاتیله» به معنی دیگ دهن فراخ یا مطلق دیگ.
23- کنیزی بوده که سیدحسن واقف او را آزاد کرده است.
24- خانه و جایگاه ستوربانان و مهتران (در دستگاه پادشاهان مغول و خوانین و ثروتمندان آن دوره).
25- اینجا دو کلمه است که درست خوانده نمیشود.
26- ظ.
27- قریهای دیگر از قراء نطنز که فعلا داخل شهر قرار گرفته است.
28- باید سراغش را از کتاب میراث فرهنگی نطنز نگارش آقای سیدحسین اعظم واقفی جلد مربوط به افوشته که هنوز چاپ نشده گرفت.
29- ظاهرا مقصود سند و قباله است.
30- شرح نصف دیگر بعدا خواهد آمد.
31- آسیابها.
32- اشقاص و حصص به یک معنی است: سهمها.
33- این بخش از وقفنامه که شامل موقوفات بر خانقاه و گنبد سبز، با خصوصیات و حدود آنهاست حاوی نامهای مواضعی است که خواندن آنها برای کسی که اهل آن منطقه و آشنای با آن مکانها نباشد مشکل است از اینرو آن قسمت را نیاوردیم. امید است در آینده نزدیک در جلدهای بعدی میراث فرهنگی نطنز نگارش آقای سیدحسین اعظم واقفی صورت کامل وقفنامه درج شود.
34- جمع رَبع به معنی خانه و محلّه است.
35- نوعی دینار که در عهد مغول و تیموریان و صفویان متداول بوده است.
36- کلمهای است که «مناصفة» خوانده میشود.
37- این سه مورد و برخی موارد دیگر با شیعه بودن سیدحسن واقف هماهنگ نیست.
38- این سه مورد و برخی موارد دیگر با شیعه بودن سیدحسن واقف هماهنگ نیست.
39- این سه مورد و برخی موارد دیگر با شیعه بودن سیدحسن واقف هماهنگ نیست.
40- شیره خرما یا انگور.
41- جمع فرش.
42- گویا معنایش این باشد که مشغول ساختن آن هستند.
43- یک نوع گلیم یا پارچه که از کتان منسوب به جهرم ساخته میشده است.
44- یعنی بتمامها.
45- نوههای پسری.
46- شاید این طور صحیح باشد.
47- در اصل تکرار شده است.
48- یعنی بتمامها.
49- ظاهرا مقصود صاحب قدرتهای زورگو است.
50- صدور جمع صدر به معنی رئیس، و یکی از عناوین دولتمردان بوده است.
51- شاید طور دیگر خوانده شود.
52- به عقیده آقای اعظم واقفی این کاتب همان ابوبکر طهرانی اصفهانی مؤلف تاریخ دیار بکریه است و این نظریه دو شاهد قوی دارد: یکی اینکه در شرح حال او نوشتهاند که منشیگری میکرده، و دیگر اینکه تاریخ کتابت این وقفنامه با تاریخ زندگی او کاملا هماهنگ است، اما اینکه این نسخهای که در دست ماست به خط خود او باشد معلوم نیست، بلکه از عبارت دومی که در حاشیه نسخه آمده برمیآید که این رونوشت اصل است و شاید از روی خط او نوشته باشند؛ زیرا برخی اغلاط املائی در آن دیده میشود.
53- در وسط و پایان این وقفنامه حدود چهل نفر از علمای نطنز و غیر هم این وقفنامه را تأیید و مهر و امضا کردهاند که از این جهت هم این وقفنامه اهمیت خاصی دارد.
54- این بانو احتمالاً همسر سیدحسن واقف بوده و گفته شده که ثروت سیدحسن واقف در اصل از آنِ همسرش بوده است. در پایان جمله یک کلمه ناخوانا وجود دارد.
55- در اینجا مهری است ناخوانا که باید مهر سیدحسن واقف باشد.
56- دو کلمه ناخوانا.
57- در عبارتهای تأییدی و شهادتی نقلشده بسیار دقت شد، اما در عین حال احتمال میرود که برخی کلمات را درست نخوانده باشم.
میراث جاویدان
نویسنده: رضا استادی
* این مقاله در تاریخ 1402/3/20 بروز رسانی شده است.
* این مقاله در تاریخ 1402/3/20 بروز رسانی شده است.
