نویسنده: احمد لقمانی
معلم اخلاق
تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشمگیر است . تحولاتی که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است .در این میان به سده چهارم هجری بر می خوریم که فتح الفتوح تاریخ شیعی است ؛ روزگاری که مردی بزرگ و اندیشمندی سترگ دائرة المعارفی جامع از معارف اسلامی تدوین کرد و قریب 50 سال پرچمدار عرصه های علمی ، فکری و فرهنگی مسلمین گردید و سرانجام بدانجا رسید که دوست و دشمن زبان به تمجید او گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را مفید لقب دادند.
بینش افروزی و دانش آفرینی وی بهمراه آگاهی از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فکری و رنسانس علمی در قرن چهارم کرد و بدانجا رسید که صحیفه های سبز مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف به افتخار او صادر شد و حضرت ولی عصر علیه السلام وی را برادری گرامی و استوار خواند.
تولد
و... این مشعل تابناک و فروزنده در یازدهم ذیقعده 336 قمری در عکبرای بغداد پای هستی بر جهان گذارد و محمد نام وی گردید. از آنجا که پدر او شخصی پارسا و مذهبی بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت ، ابن المعلم لقب وی شد و پس از چندی عکبری و بغدادی دو لقب دیگر او گردید. محمد دوران کودکی خود را با بزرگی می گذراند. فراست و تیز هوشی او خبر از گذشته ای پاک ، از خاندان خویش و آینده ای روشن ، در بغداد و جهان اسلام می داد. عشق و شور فراوان به تحصیل موجب شد که همراه پدر به بغداد رفته و فراگیری علم و دانش را آغاز کند. او از نشاط وافر و فرح بخش بسیاری در مطالعه برخوردار بود. عطر اخلاص در وجود محمد کار را بدانجا رسانید که در پنج سالگی برای او از این ابی الیاس اجازه روایت گرفته اند و در حالی که هفت سال و چند ماه داشت از این سماک نقل روایت کرده است .وی فرزانه ای تلاشگر گردید به طوری که پیش از دوازده سالگی از برخی محدثان روایت اخذ کرده و از استاد خویش ، شیخ صدوق قبل از بیست سالگی حدیث شنیده است .
تحصیلات و استادان
ابن المعلم سر و وجود خود را از چشمه دانش بغداد طراوت و شادابی بخشید و از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمی برد. از محضر مظفر بن محمد ، ابو یاسر و ابن جنید اسکافی ، کلام و عقاید آموخت و از درس حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی بهره جست . فقه را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانی علم روایت آموخت .ابن حمزه طبری ، ابن داود قمی ، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید محمد بودند که شهد شیرین دانش را در کام جان او ریختند.
در میان استادان وی عالمانی از شهرهای مختلف مانند قم ، بلخ ، مراغه ، همدان و شهر زور دیده می شوند.
جهان اسلام در عصر مفید
از رحلت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حدود 300 سال می گذشت . در این مدت امامان و شیعیان تحت فشار بنی امیه و در خفقان خشن بنی عباس بسر می بردند. شکنجه های روحی و جسمی و اذیت و آزار خلفا و حکمرانان همچنان ادامه داشت تا اینکه در اواسط قرن چهارم هجری محدودیت ، شیعیان به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت .خلفای فاطمی- که شیعه اسماعیلی بودند - در مصر دولت نیرومندی تشکیل این دولت ابهت و جلال دربار بغداد کاسته شد و از طرفی سیف الدوله حمدانی و امرای آن خاندان در شام حکومت می کردند که آنها نیز افتخار شیعی بودن را داشتند.
در کنار این دو غوریان ، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه که از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایی از ایران و عراق قدرت یافتند.
دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزالدوله - در سال 334 - با ورود خود به بغداد و تأسیس شاخه ای از حکومت آل بویه در این شهر صفحه نوینی در تاریخ بغداد گشود. بهار فرصتی فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادی موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.
سال 352 اولین عزاداری علنی شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پی آن جشن عید غدیر روحی تازه در کالبد شیفتگان شیعی دمید. عزالدوله در سال 367 هجری به امارت رسید و در سال 367 با ریاست عضدالدوله ، بغداد رونقی تازه یافت و شور و نشاط علمی قابل توجهی بدست آورد. محمد بن محمد نعمان ، شیخ مفید در این عصر می زیست و با توجه به اوضاع ، از مقام و منزلتی بسیار برخوردار بود. بطوری که عضدالدوله به هنگام بیماری شیخ به دیدار او رفت و از وی عیادت کرد. شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته می شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار می گرفت و این در حالی بود که بیش از 36 بهار از عمر پر برکت شیخ مفید نگذشته بود.
در این ایام مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان فرهیخته ، شیخ فرزانه ، مرحوم مفید بود.
بر کرسی زعامت شیعه
با وفات عضدالدوله توفان حوادث بر پا شد و گرد و غبار دشمنی علیه شیعه بار دیگر پدید آمد. سال 372 هجری برخی دیگر از خاندان بویه به امارت رسیدند و با روی کار آمدن قادر خلیفه عباسی- در سال 381 هجری - خلافت عباسی تجدید حیات یافت و از نفوذ آل بویه کاسته شد. آشوب های مذهبی ، فتنه انگیزی عیاران سخن سرایی قصه خوانان ، خطابه های واعظان بی سواد و آشوب طلبی سیاست پیشه گان ، آتش فتنه را شعله ورتر می کرد و آن دوران را به عنصری پر التهاب و روزگاری پر از پیکارهای عقیدتی جلوه گر می ساخت . اما تدبیر عالمانه و دقیق شیخ فرزانه و مفید اندیشمند - که ریاست جهان شیعه را به عهده داشت - راه را بر کج روان و بدسگالان بسته بود و وعده های دروغین مدینه فاضله توسط افراد منحرف را رسوا و بر ملا می ساخت .بیرق مبارزه در سده چهارم به دست این دانشمند بصیر بود. وی با استفاده از چشمه پاک و زلال وحی ، دانش و معرفت اصیل را به ارمغان آورد، نظر معتزله را شنید و آراء غلات را بدست آورده سخنان زیدیه را دانست و به هر یک جوابی منطقی و در خور ارائه داد و تا بدانجا پیش رفت که هر گروهی از آنان که در مناظره با شیخ مفید شرکت کردند. ساعتی بعد خموشی خجلت برگزیدند و با سکوت عجزآلود خود، نشان افتخار و سر بلندی را به دست شیخ سپردند. رساله های استوار، متین و دقیق وی و بیان اعتقادات شیعه با اسلوبی صحیح و کم نظیر توفیقی افزون بود که رهبری شیعیان را برای شیخ مفید پربارتر می نمود.
صحیفه های سبز
دفتر زندگی معلم امت ، شیخ مفید صحیفه ای سپید و نورانی است که دستخط مبارک سلاله یاسین ، حضرت بقیة الله الاعظم ارواح العالمین له القداء در آن به چشم می خورد.در اواخر ماه صفر 416 هجری بود که نامه ای از طرف حضرت برای شیخ فرستاده شد. بوسه سپاس و اشک شوق او برنامه آمد و چون آن را گشود دست خط زیبایی رخ نمود:
للاخ الشدید و الولی الرشید الشیخ المفید... برادر گرامی ، استوار و دوست راه یافته شیخ مفید...
و در توفیقی دیگر و لطفی افزون تر ، در پنج شنبه 23 ذی حجه هجری نامه ای دیگر از طرف حضرت به افتخار شیخ صادر شد.
بسم الله الرحمن الرحیم سلام الله علیک ایها الناصر للحق الداعی الیه بکلمة الصدق ...
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر، سلام خدا بر تو ای یاری کننده حق و دعوت کننده به سوی تو از کسی که با صدق و راستی به سوی خدا دعوت می کنی ...
برخی بر این باورند که در طول 30 سال ، 30 توقیع و نامه شریف از ناحیه مقدس حضرت ولی عصرعج برای شیخ مفید صادر شده که در عنوان بسیاری این جمله نورانی دیده می شود: برادر گرامی و استوار، شیخ مفید.
در آینه نگاه اندیشمندان
شیخ طوسی ، سید شرف الدین عاملی ، علامه بحرالعلوم ، قاضی نورالله شوشتری ، ابن شهر آشوب مازندرانی شیخ آقا بزرگ تهرانی ، حاج میرزا حسین نوری و بسیاری دیگر از سبز سیرتان اندیشمند و دانایان شیعه شیخ را مردی فقیه ، مولفی زبردست و صاحب دویست کتاب ، صاحب فکری بلند و عالی و دارای ذهن دقیق و قابل توجه دانسته اند، او را در دوری از خطا و گناه ، برخورداری از فقاهت و عدالت و بهره مندی از تیزهوشی و فضائل بسیار، کم نظیر شمرده اند.در بین دانشمندان اهل تسنن نیز شخصیتهای چون ابن ندیم ، ابن جوزی ، ابن حجر عسقلانی و دیگران زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند، او پاسدار علم ، فروتن ، دارای جایگاهی والا و صاحب نظر در فقه و کلام و روایت دانسته اند و از سویی دیگر ریاست امامیه را به او نسبت داده و بر مقام بس رفیع شیخ سر تعظیم فرود آورده اند.
داستانهایی از زندگانی شیخ
ایمان راسخ و انبوه دانش شیخ به همراه اخلاص و پشتکار کیمیائی چشمگیر بود که وجود شیخ را نورانیتی خیره کننده بخشیده بود. که وجود شیخ را نورانیتی خیره کننده بخشیده بود و کار وی را بدانجا رسانید که چون فتوایی را بطور غیر عمد و به اشتباه جواب داد حضرت ولی عصر عج خود با پیغامی آن را اصلاح فرمود. پس از مدتی که مرحوم مفید آگاه شد و در پی آن از دادن فتوا منصرف گردید، آن حضرت طی نامه ای خطاب به شیخ فرمود:بر شماست که فتوا بدهید و بر ماست که شما را استوار کرده و نگذاریم در خطا بیفتید.
مقام علمی و منزلت معنوی شیخ در آن حد بود که در خواب رسول الله صلی الله علیه و آله حضرت زهرا علیهاالسلام را دید که دست عزیزان خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در دست داشته و خطاب به شیخ فرمود: ای شیخ به این دو فقه بیاموز.
ساعاتی بعد حیرت مرحوم مفید برطرف شد چرا که مادر سید مرتضی و سید رضی را دید که دست دو فرزند خود را دست داشته و به شیخ گفت :ای شیخ به این دو فقه یاد بده . و آنگاه که در مساءله ای فقهی بین استاد و شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی اختلاف نظر و با بحث و ارائه دلیل مشکل حل نشد. هر دو راضی به قضاوت امام امیرالمؤ منین علی علیه السلام شدند. مساءله را بر کاغذی نوشته و بالای ضریح مقدس حضرت گذاردند. صبح روز بعد که کاغذ را برداشتند دستخطی مزین به چنین نوشته ای دیدند که :
انت شیخی و معتمدی و الحق مع ولدی علم الهدی
ای شیخ تو مورد اطمینان من هستی و حق با فرزندم سید مرتضی ؛ علم الهدی است .
معنویت شیخ و اخلاق مفید
اشتغالات اجتماعی و دل مشغولیهای تحصیلی و علمی شیخ را از فتوحات معنوی غافل نساخته بود. هر روز که می گذشت شکوفایی اخلاقی و عطر ملکوتی بر شاخسار وجود این فقیه فرهیخته بیشتر و افزون تر می گردید.صدقات بسیار، خشوع و خضوع فراوان ، روزه ها و نمازهای بی شمار و ساده پوشی شیخ اثری ژرف در دیدگان دوست و دشمن گذارده بود. هم رنگی او با اقشار کم درآمد و فقیر جامعه و دوری گزیدن از دنیای فانی موجب آرامش نفس و اطمینان خاطر آن فرزانه والا گوهر شده بود. بطوری که رسیدن به قله تکامل و تهذیب نفس برای او آسان شده و ارجمندی شخصیت شیخ نه تنها نسخه ای کارآمد بلکه دارویی شفابخش حساب می شد و نورانیتی ویژه با خود داشت . از تاءثیر کلام شیخ و تربیت اخلاقی وی همین بس که ابوالقاسم علی فرزند شیخ راه روشن و نورانی پدر را ادامه داده و صاحب شخصیت قابل توجهی در جامعه شیعی به حساب آمده است .
در عرصه تدریس و تألیف
جاذبه فوق العاده و پشتکار فراوان شیخ مفید موجب جذب بسیاری به حوزه درس وی گردید و باعث تاءلیف آثاری گرانبها و ارزشمند شد.این عالم فهیم و بلند همت با احاطه و تسلطی اندیشمندانه پای به میدان نبرد علمی فرهنگی گذارد و با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه ، راهی هموار و روشن در بحث و استدلال بر روی شیعیان گشود.
از یک سو گروه بی شماری از دانشمندان مذاهب مختلف را تربیت نمود و مشعل های فروزانی چون سید مرتضی ، سید رضی ، شیخ طوسی ، نجاشی و دهها نفر دیگر را تحویل حوزه های علمی و دینی داد و از سوی دیگر قلم به دست گرفت و با این سلاح برق آسا و ژرف ، تحولی بهنگام ایجاد کرد.
اصول فقه را با سبکی شیوا و دلپذیر فراهم آورد، علم کلام را از غنای بیشتری برخوردار کرد و در اصول دین و عقاید موضوعات خاصی چون اثبات امامت امیرالمؤ منین علی علیه السلام را از قرآن به طور بسیار نفیس تدوین نمود.
قلم روان و دلپذیر این شیخ اندیشمند بود که غیبت امام زمان علیه السلام را زیبا توضیح داد و تاریخ زندگانی ائمه معصومین علیهم السلام را در کتابهای گوناگونی - چون ارشاد و جمل - به رشته تحریر درآورد.
تاءثیر بخشی و انسان سازی آثار مفید، محصول معجونهایی معنوی چون اخلاص در نوشتار، اطلاع از ادیان و مذاهب مختلف ، محوریت عقاید، توجه و تاءکید بر رهبری و فلسفه سیاسی در اسلام است . جامعیت این فرزانه سخت کوش به همراه عقل گرایی و استدلالات منطقی و شناخت مقتضیات زمان ، جامه جاودانگی بر آثار وی پوشانید. و زینت های مختصرگویی ، روان نویسی ، آزاد اندیشی و بلندنگری نورانیتی خاص به نوشته های مرحوم مفید بخشید.
گلبرگ های هدایت
الف- علم کلام و عقاید: علمی که مبانی عقیدتی همراه با استدلال عقلی در آن مطرح می شود و با همین داده می شود؛ علم کلام نام دارد. اوائل المقالات ، شرح عقاید صدوق ، اجوبة المسائل السرویه و نکت الاعتقادیه کتابهای شیخ عظیم الشاءن ، مرحوم مفید در این بستر فکری فرهنگی است .ب - علم فقه : فقه دانشی است مقدس که از دیرباز بیان وظایف شرعی و بایدها و نبایدهای علمی و تکلیفی مسلمانها را به عهده داشته است و فقیهان شیعی بسان غواصان معنویت از اعماق اقیانوس معارف اهل بیت علیهم السلام در واژه ها و گوهرهای گران سنگی را برای بیان این وظایف بدست می آورده اند. المقنعة شیخ صاحب عناوینی بسیاری در فقه است که احکام و وظایف شرعی در ابواب مختلف آن توضیح داده شده است .
الاعلام ، المسائل الصاغانیه ، جوابات الرقة فی الاهله و العدد از دیگر آثار این فرزانه فرهمند در زمینه فقه است .
ج- اخلاق اسلامی : امالی شیخ ، پیرامون اخلاق اسلامی و فضائل انسان است . صحیفه های زرین که در آنها دعوت به تقوا، صحبت از یقین ، بیان اخلاص و محاسبه نفس شده است و محبت الهی و مبارزه با هوا و هوسها مطرح می شود.
د - حدیث : پس از علوم قرآنی ، ارزش علم حدیث مطرح است . این علم ارزشمند از احادیث و سخنان معصومین علیهم السلام که جرعه هایی از سرچشمه سنت و اشعه هایی از آفتاب وحی است بحث می کند.اهمیت ولایت ، لزوم پیروی از امام علیه السلام و فضائل امیرالمؤ منین علی علیه السلام از جمله مباحثی است که در امالی شیخ مفید،پیش روی اندیشمندان قرار می گیرد.
ه - امامت و فلسفه سیاسی در اسلام : شیخ مفید عدالت و عصمت را شرط قطعی برای امامت و رهبری شمرده است . وی با طرح حدیث ثقلین و آیات قرآن به این بحث مهم و بسیار عمیق پرداخت سپس در الافصاح فی الامامه ، ارشاد، جمل ، امالی ، الفصول المختاره ، تفصیل امیر المؤ منین علی سایر الصحابه بحث را گسترش داده و ابواب مختلف آن را گوشزد می کند. قریب بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید پیرامون امامت و رهبری است .
و- غیبت دوازدهم علیه السلام
در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود
کان شاهد بازاری وین پرده نشین باشد شیخ مفید از سر ارادت و عشق از مولای خود حضرت مهدی عج نام برده و پیرامون شخصیت آسمانی آن امام آثاری پدید آورده است . بخشی از ارشاد کتاب الفصول العشرة فی الغیبه و الجوابات فی الخروج المهدی علیه السلام به همراه پنج اثر دیگر از این علامه و شیفته اهل بیت علیهم السلام درباره حضرت بقیة الله عج است .
جبهه های مختلف مناظره
نشو و نماهای عقاید گوناگون و نحله های مختلف عقیدتی ، زمان شیخ مفید را معرکه آراء و هنگامه مناظره کرده بود. بیان پرجوش ، تسلط چشمگیر و بصیرت بسیار وی موجب برتری همیشه در نبردهای علمی و فرهنگی وی شده بود. تصحیح الاعتقاد و الفصول المختاره ، مجوعه ای از برخی مناظرات شیخ با بیش از بیست تن از علما و صاحب نظران عقاید مختلف است که از آنها می توان به مناظره با اشاعره ، متزله ،اصحاب حدیث ، متصوفه و مرجئه اشاره کرد.در این عرصه اندیشه های سبز و جاوید شیخ در زمینه های ناب و اصیل خود را نشان داد و بینش سراسر معرفت آموز او ظاهر گردید. ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید، آراء فقهی ، اندیشه های سیاسی و نظرات کلامی وی طلوعی مبارک در پهنه دانش و بینش ایجاد کرد و همگان را به سوی فضایی معطر و جدید رهنمون ساخت .
هر چند توفان حوادث ، گرد گرفتاری بر وجود این دانشمند فرزانه فرو نشاند و تبعیدها و ناراحتی های زیادی برای وی فراهم آورد اما بدخواهی زشت سیرتان و سخن چینی پلیدان نزد حکام نتوانست عزم و اراده محکم شیخ را متزلزل کند و هر روز، روزی روشن تر و نوارنی تر برای وی پدید می آمد.
غروب نابهنگام ...
نخستین روزهای رمضان 413 هجری آغاز شده بود که غبار غم سراسر دلهای پاک را فراگرفت شهر بغداد جامه سیاه به تن کرد و رودهای مصیبت و اندوه از گوشه و کنار سیل ماتم و عزا به سوی میدان شهر روانه ساخت . هشتاد هزار نفر سوگوار اشک یتیمی ریخته و عاشورایی دیگر در رمضان صیام به پا کردند.پیکر شیخ مفید بر دستان انبوه تشییع شد و همگان به امامت سید مرتضی بر او نماز گزاردند. ساعاتی بعد بدن آن فرزانه آسمانی در کاظمین دفن شد. دلهای پر از کینه و تهی از احساس ، کیاست و حکمت این را پایان کار آن بزرگ مرد شمرده و ساده اندیشانه جشن گرفتند اما شخصیت سترگ او پنهان کردنی و فراموش شدنی نبود. و امروز پس از قرنهای متمادی مفید هنوز مفید است . در معرکه آراء کلام وی خورشید مناظرات و آفتاب گفتگوهاست و فردا و فرداها از آن او و راهیان خواهد بود.
سوگ سروده های مرگ مفید
سرسلسله داغداران و سوگواران این ماتم عظمی ، قلب بقیة الله عج بود که با اشعاری حزن آلود، احساس خویش را بیان فرمود:لا صوت الناعی بفقد کانه یوم علی آل الرسول عظیم ...
صدای آنکه خبر مرگ تو را اطلاع داد به گوش نرسد که مردن تو روزی است که بر آل رسول مصیبت بزرگی است .
اگر در زیر خاک پنهان شده ای حقیقت دانش و خداپرستی در تو اقامت گزیده است قائم مهدی علیه السلام خوشحال می شد هرگاه تو از انواع علوم تدریس می کردی .
سید مرتضی که خود سالیانی از پهنه علم و دانش شیخ مفید خوشه چینی کرده بود به شیواترین و زیباتر از هم گنان زبان سوگ گشود و قصیده ای با این مطلع سرود:
من علی هذه الدیار اقاما اوضفا ملبس علیه و داما
در این دیار چه کسی ساکن شده است ، جامه جاودانگی پوشیده و همیشه باقی مانده است .
کنگره جهانی هزاره شیخ
رسالت معرفی تشیع راستین و اندیشمندان شیعی که عظمت دانش ، تفکر زاینده ، رفعت تقوا و ژرفایی فراوان آنها بیرق بزرگی و بزرگواری تشیع را هماره بر بلندای تاریخ پدیدار ساخته است موجب شد که کنگره ای جهانی و هزاره ای بین المللی به مناسبت هزارمین سالگرد دانشمند فرهیخته ، شیخ مفید در قم برپا شد. این حرکت عظیم که به همت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم انجام شد برکات بسیاری را در پی داشت . حدود صد عنوان از اهم موضوعاتی که در آثار شیخ مفید پیرامون افکار تشیع مطرح بوده به صورت مقاله تهیه شد و با موضوع بندی آثار آن عالم فرزانه با کامپیوتر اقدامی شایسته و جاودان صورت گرفت . تمامی آثار مرحوم مفید تجدید چاپ گردید و بهارانی دیگر از گلواژه های حکمت افروز آن اندیشمند فرهیخته پدید آمد. پیام جامع و بینش آفرین مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه ای دیباچه معرفت آموزی بود که در اولین روز این کنگره 28 فروردین 1372 شمسی قرائت گردید و به دنبال آن صدای سبز و شب شعر برپا شد. شعرای شیرین سخن ایران چکامه ها و سروده هایی زیبا قرائت کردند و شیخ الشیوخ شیعه را ارج نهادند. همگان رفعت و مقام آدمیت را دیدند و جاودانگی حقیقت را نظاره کردند و مکنونات قلبی آن شیخ مفید را دریافته اند که :کیمیاست عجب بندگی پیر مغان
خاک او گشتم و چندین در جانم دادند
برکات الهی و درجات خداوندی نصیب همیشه او باد. والسلام
منبع: سایت حوزه
تصاویر زیبا و مرتبط با این مقاله
