جامع‏الازهر و گذری بر تاریخچه آن

اشاره

فصلنامه «نهج الاسلام» یکی از نشریات ارزشمند کشور سوریه است؛ ارزشمند به این جهت که به مسائل اسلامی و فکری می‏پردازد و در میان غوغای مطبوعات و تب ژورنالیسم در منطقه و جهان دمی‏ست و غنیمتی. این فصلنامه از سوی وزارت اوقاف و امور خیریه سوریه منتشر می‏شود و شخص وزیر اوقاف سردبیری آن را بر عهده دارد.
میراث جاویدان، برای آشنایی بیشتر با این فصلنامه موضوعی کوتاهی را از آخرین شماره آن برگزیده و منتشر می‏کند.

جامع‏ الازهر و گذری بر تاریخچه آن

جامع‏الازهر و جامعه‏الازهر، خانه علم و حکمت است. مسجدالازهر، نخستین مسجد شهر قاهره است و اولین مدرسه‏ای‏ست که در آن علوم دینی تدریس شده است. این مسجد و مدرسه، در سال 359 هجری قمری به فرمان «المعزلدین‏اللّه‏» خلیفه فاطمی و به دست «جوهرصقلی» فرمانده قشون او ساخته شد. ساختمان این مسجد که در آن زمان در جنوب شرقی شهر قاهره و در نزدیکی «کاخ بزرگ» قرار داشت، دو سال طول کشید. و نخستین‏بار، مسلمانان در هفتم ماه رمضان 361 هجری در آن نماز جمعه برپا کردند. خلیفه فاطمی، با ساختن این مسجد برآن بود تا هم جایی برای برگزاری مهمترین ستون دین ـ که نماز است ـ فراهم شود و مسلمانان برای بحث در امور دینی و اجتماعی خود جایی را داشته باشند و از جهتی هم مسجد رسمی حکومت فاطمی‏ها در محل استقرار جدید آنان باشد.
رایج‏ترین روایت درباره وجه تسمیه این مسجد به الازهر این است که آن را به نام حضرت زهرا سلام‏اللّه‏علیها نامیده‏اند.
الازهر در دوران العزیزباللّه‏ خلیفه فاطمی از شکل یک مسجد برای انجام عبادت و شعائر اسلامی بیرون آمد و به مدرسه‏ای برای تدریس علوم دینی، زبان، منطق، طب، ریاضیات و فلک مبدل گردید. در آن زمان، مسجدالازهر از دو بخش تشکیل شده
بود: یک صحن و یک ساختمان. ساختمان مسجد نیز به دو بخش تقسیم می‏شد:
1ـ بخش اول همانی‏ست که جوهر صقلی آن را بنا کرد و دارای 76 ستون از مرمر سفید است.
2ـ بخش دوم، جایگاهی‏ست که بعدها به دست عبدالرحمن کدخدا بنا گردید و دارای 50 ستون مرمر است و در پشت محراب قدیمی مسجد قرار گرفته است.
در سال 400 هجری «الحاکم بأمر اللّه‏» مسجد الازهر را بازسازی کرد و بودجه کلانی را جهت پیشبرد امور آن و هزینه تحصیل طلاب بدان اختصاص داد. این خلیفه، هم‏چنین کتابهای موجود در کتابخانه دارالحکمه را به کتابخانه الازهر انتقال داد و خلفای بعد از او نیز همواره برای اعتلای این مدرسه دینی کوشش می‏کردند.
با گذشت زمان تعداد طالبان علم این مدرسه فزونی گرفت و به تدریج ساختمان‏هایی به آن افزوده شد تا پاسخگوی نیازهای مختلف طلاب گردد.
مسجد الازهر در مراحل مختلف عمر طولانی خود، شاهد رویدادها و دگرگونی‏ها و اصلاحات مختلف بوده است. برای نمونه در دوره ایوبیان توجه و رسیدگی به آن کم شد و حدود یکصدسال نیز نمازجمعه در آن متروک گردید. در سال 702 هجری بر اثر زمین‏لرزه‏ای که شهر قاهره را لرزاند، مسجد الازهر، نیاز به ترمیم پیدا کرد و بوسیله حکومت وقت مصر این کار انجام گردید.
مراجع تاریخی تأکید می‏کنند که آنچه امروز بنام مسجد الازهر معروف است، با مسجد اصلی، از نظر معماری تفاوت دارد و تغییرات زیادی در درون و بیرون ساختمان آن احداث شده است.
ساختمانی که امروز وجود دارد، بسیار وسیع است و دارای دیوارهای قلعه‏مانند و تعداد هشت دروازه است. در بالای این دیوارها و دروازه‏ها پنج گلدسته و سه گنبد بی‏نظیر به چشم می‏خورد. حرمالازهر دارای دو شبستان، یکی بزرگ و قدیمی‏ست و دیگری همان است که در سال 1167 هجری قمری ساخته شد. سقف شبستان‏ها از چوب و دارای استحکام فراوان است.
ناگفته نماند که جامع‏الازهر تاکنون در قیامهای ملی و میهنی نقش بزرگی ایفا کرده است. برای مثال قیام علیه فرانسوی‏ها که قاهره را اشغال کرده بودند، از همین مسجد آغاز گردید و قیام علیه انگلیسی‏ها به هنگام حمله «فریزر» و نیز انقلاب سال 1919 میلادی در مصر از همین نقطه به جاهای دیگر سرایت کرد.
از جهتی، جامعالازهر شخصیت‏های بزرگ فراوانی بخود دیده که در این مکان مدتها به تحصیل اشتغال داشته و از آنجا فارغ‏التحصیل شده‏اند. از جمله این دانشمندان و اندیشمندان «ابن‏خلدون» «مقریزی»، «عسقلانی»، «سخاوی»، «سیوطی» و در روزگار اخیر شخصیتهای مانند «سعد زغلول»، «محمد عبده» «طه حسین» بوده‏اند.
جامعالازهر، در حال حاضر دارای هیأتهای مختلف نظارت و ارشاد و برنامه‏ریزی در امور مختلفه اسلامی است و هم‏اکنون علاوه بر 42 دانشکده آن در قاهره و استان‏های دیگر مصر، دارای 17 مرکز علمی برای پژوهش در تخصص‏های مختلف است.
منبع: میراث جاویدان