رسالت ذاکران

بایدها ونبایدها در مداحی اهل بیت‏علیهم السلام

برگزاری همایش‏ها و یادواره‏ها، یا برای احیای یک امر فراموش شده است، مثل زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تعاون; یا برای زدودن یک پدیده نامناسب و مقابله با یک معضل اجتماعی و مشکل عمومی، مثل بیکاری، اعتیاد، تهاجم فرهنگی و یا برای تصحیح و توجیه و جهت صحیح دادن و به کمال رساندن یک مساله است .
همایشی که در گرامی‏داشت مداحان نمونه و یادواره پیش کسوتان مداحی و مرثیه خوانی و رهیافت‏شیوه‏های متین و مفید و مثبت در امر مداحی است، از این قبیل است; تا این حرکت مقدس دینی در جامعه ما، در مسیری سازنده‏تر و به دور از پیرایه‏ها و نقاط ضعف پیش برود .

جایگاه والای مداحی

می‏توان از عظم‏ترین دستاوردهای نهضت عاشورا، پدیده «وعظ‏» و «مرثیه خوانی‏» را به شمار آورد که به توصیه اهل بیت‏علیهم السلام و به قصد زنده نگهداشتن پیام عاشورا و درس‏های بزرگ آن حماسه، برپا شده و می‏شود; منبری به وسعت جهان و در درازای تاریخ، زیرنام مقدس «اباعبدالله الحسین‏علیه السلام‏» . که بیان دین و تعظیم شعائر و تکریم اسوه‏های دین باوری، جهاد و شهادت، از آثار آن است .
در سایه این مجالس و محافل، هم پایه‏های اعتقادات دینی مردم استوار می‏شود، هم عواطف مردم با «آل الله‏» پیوندی مستحکم می‏یابد و هم آگاه سازی جامعه نسبت‏به تکالیف دینی و اجتماعی، تقویت می‏شود .
وقتی امام صادق‏علیه السلام می‏فرماید: حمد و سپاس خدایی راکه در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می‏آیند و ما را مدح می‏کنند و برای ما مرثیه می‏خوانند; «الحمد لله الذی جعل فی‏الناس من یفد الینا و یمدحنا و یرثی لنا» (1) این، نشان دهنده جایگاه «زیارت‏» ، «مدح‏» و «مرثیه‏» در فرهنگ شیعی و در راستای احیای فرهنگ اهل بیت‏علیهم السلام است .
عملکرد مقدس مداحان و مرثیه خوانان، به خدا، رسول، پیامبران، صالحان، فرشتگان و کروبیان می‏رسد; چرا که «مداح‏» اهل بیت، خدای متعال است . سوگوار شهدای کربلا و امام حسین‏علیه السلام، همه پیامبران الهی و حضرت رسول و ائمه معصومین‏علیهم السلام بوده‏اند . پیش کسوت مداحان و مرثیه سرایان اهل بیت، کسانی همچون: فرزدق، دعبل، کمیت، سید حمیری، عبدکوفی و . . . بوده‏اند .
لباس فاخر مداحی اهل بیت، زیبنده قامت‏خالص مردانی است که با ایمان، عقیده، عشق و دلدادگی، زبان و حنجره و دل و جان خویش را وقف خاندان عصمت می‏کنند .
بسیاری از مردم هم از رهگذر مجالس سوگواری و محافل مرثیه خوانی، به شجره طیبه دین، قرآن و عترت وصل می‏شوند .
این که مردم، جذب مداحان شده‏اند و می‏شوند، هم موهبتی عظیم برای آنان است و هم بارسنگین و رسالتی حساس را بر دوش آنان می‏گذارد .
از آنجا که عشق و ولای اهل بیت و پیوند جوانان و نوجوانان ما با خاندان عصمت، تا حد زیادی آنان را در برابر مفاسد و تهاجم فرهنگی و دین‏گریزی بیمه و مصون می‏کند، ضروری است که به این مساله مهم، جدی‏تر نگریسته شود .
و از آنجا که اشعار مدح و مرثیه، در یک جامعه دین باور به «فرهنگ دینی‏» تبدیل می‏شود، تصمیم و هدایت و پاکسازی و آفت زدایی از این موضوع مهم دینی، بسیار ضروری می‏نماید .

ضرورت نقد و بازنگری

جهت‏سالم ماندن هر فرد یا مجموعه‏ای، نقد، بررسی و ارزیابی، ضروری است . نقشی که مداحان در بعد اعتقادی و دینی مردم دارند، این «نقد» را ضروری‏تر می‏سازد .
«مداحی‏» یک هنر مهم است و در آن، تنها حنجره خوب و صدای زیبا نیست که کارساز است، بلکه فکر، باور، اخلاق، منش و شخصیت‏خود مداح هم سهمی عظیم دارد .
نارسایی هایی که در این زمینه وجود دارد، گاهی جنبه شکلی و ظاهری است و به مسائلی همچون: صدا، آهنگ، دستگاه‏های موسیقی، ابزار صوتی، نوع خواندن‏ها، نوع مجالس و محافل، کیفیت دعوت و پذیرفتن دعوت، پیش شرطهای مالی و مادی و . . . مربوط می‏شود و گاهی هم جنبه محتوایی دارد .
در این محور، دقت روی استحکام و درستی و غنا و ارزشمندی محتوای اشعار، استواری متن شعر، صحت و اعتبار حرف‏های مطرح شده، خصلت‏های شخصی و رفتار و اخلاق خصوصی مداح و این‏گونه مسائل مطرح است; که شاید مناسب نباشد که این محورها خیلی باز شود . زیرا برای اهل درک، اشارات را همین اندازه کافی است .
کاری به این عظمت، وسعت و قداست، اگر از ناخالصی‏ها، دروغ‏ها، انحراف‏ها و احیانا بدعت‏ها مبرا نباشد، هم خوبی‏های فراوان این حرفه عاشقانه را از بین می‏برد و تحت الشعاع ضعف‏ها قرار می‏دهد، و هم وجود برخی عناصر دنیا طلب و ناصالح در این مجموعه عظیم ایمانی، اخلاصی و ولایی، آبروی پاکان و صالحان و شایستگان را ضایع می‏کند .
گریاندن به هر بهانه و با هر حرف و نقلی، راست‏یا دروغ، مستند یا بی سند، در شان مداحان متعهد نیست که گاهی محتوای برخی از سروده‏ها هم، ذلت آور برای اهل بیت است; دودمانی که مظهر غیرت خدا و عزت دین اند، نباید به صورت حقیر، زبون و خوار مطرح شوند!
در این زمینه، نقل مطلبی از زبان مرحوم محدث قمی بسیار به جاست . وی می‏نویسد:
«سزاوار است انسان - بویژه ذاکران و مرثیه خوانان - از ذکر آنچه که اشعار به ذلت اهل بیت‏علیهم السلام دارد، پرهیز کنند، خصوصا در باره امام حسین‏علیه السلام و اهل بیت او; چرا که او فرمود: «هیهات منا الذله‏» . (2)
مرحوم میرزا حسین نوری در «دارالسلام‏» داستانی دارد که خلاصه‏اش این است:
یکی از سادات تعزیه خوان، خواب دید که قیامت‏بر پا شده و مردم در وحشتی عجیب به سر می‏برند و هرکس گرفتار خود است و ماموران الهی مردم را پای حساب گسیل می‏دارند و همراه هرکس، دو مامور (سائق و شهید) است . . . تا آن که ما را به جایگاه حساب بردند .
منبر بلندی بود، با پله‏های بسیار که بر بالای آن حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله وسلم نشسته بود و پله پایین‏تر، حضرت علی‏علیه السلام و مشغول حسابرسی مردم بود . همه در برابر او به صف ایستاده بودند .
نوبت‏به من که رسید، با عتاب و توبیخ به من چنین خطاب فرمود: «چرا فرزندم حسین‏علیه السلام را با ذلت‏یاد کردی؟» مانده بودم که چه جواب دهم! ناچار انکار کردم . به مجرد انکار، دردی را در بازوی خویش حس کردم . گویا میخی بود که به آن فرو کرده باشند . به کنار خود نگاه کردم، مردی را دیدم که طوماری در دست داشت، آن را به من داد و گفت: «بخوان!» باز کردم، دیدم صورت و لیست همه مجالس و منبرها و مشروح حرف‏هایی که در مجالس گفته‏ام، با ذکر این که کی و کجا بوده است، بیان شده و حتی آن صحبت‏های ذلت‏بار که آن حضرت پرسید و من انکار کردم در آن است . . .
آن خواب وحشتناک، سبب شد آن سید، آن شغل را رها کند و گفت: «خود را شایسته آن کار و قیام به شرایط آن نمی‏بینم .»
سید حمیری که از شاعران برجسته شیعی و مرثیه سرایان پر ارج حماسه عاشوراست، روزی با جعفر بن عفان طایی بود . سیدحمیری به وی گفت: وای برتو! درباره اهل بیت، چنین شعر می‏گویی:
ما بال بیتکم تخرب سقفه
و ثیابکم من ارذل الاثواب
«خانه شما را چه شده است که سقفش خراب شده است و جامه هایتان از پست‏ترین جامه‏هاست!»
جعفر بن عفان نتوانست آن را انکار کند .
سید حمیری گفت: اگر توانایی مدح شایسته و خوب نداری، ساکت‏باش! آیا آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم‏را این‏گونه وصف می‏کنند!؟ ولی من تو را معذور می‏دانم; طبع و میزان درک و نهایت فهم تو همین قدر است . اما من چیزی را در باره اهل بیت‏علیهم السلام گفته‏ام که عار و ننگ مدح تو را از بین ببرد و آن، این است:
اقسم بالله و آلائه
والمرء عما قال مسؤول . . .
«سوگند به خدا و نعمت‏هایش! همانا انسان مسئول چیزی است که می‏گوید .
به راستی که علی بن ابیطالب، بر تقوا و نیکی سرشته است .
او امام هدایتگری است که بر همه امت‏برتری دارد .
هم سخن حق می‏گوید و هم بحق، داوری می‏کند و هرگز باطل‏ها او را مشغول نمی‏سازد .
وی در حالی به جنگ و نبرد می‏شتافت که در کف او شمشیری بران و صیقل خورده بود .
به شیری می‏ماند که از بیشه درآمده و در میان فرزندان خود به راه افتاده است .
او همان بزرگ مردی است که در یک شب، میکائیل و جبرئیل بر او تحیت و سلام دادند .
میکائیل، همراه هزار فرشته و جبرئیل در میان هزار فرشته، در حالی که اسرافیل هم در پی آنان بود .
در شب بدر، به یاری پیامبر خدا فرود آمدند، گویا «طیر ابابیل‏» بودند - که بر سر سپاه ابرهه فرود آمدند - و چون نزد آن حضرت آمدند، از روی تکریم و بزرگداشت، بر او سلام کردند .» (3)
آری . . . در باره این خاندان، این‏گونه باید شعر گفت . ای جعفر! شعر تو برای افراد فرومایه و ناتوان خوب است .
جعفر بن عفان سر او را بوسید و با ادب و احترام گفت: «به خدا قسم ای اباهاشم! تو سرور و سرآمد و سالاری، و ما دنباله رو و پیرویم .»

برخی از کاستی‏ها

1 . بدعت‏ها
شیوه‏های عزاداری و مرثیه خوانی، گاهی از قالب سنتی بیرون می‏آید و به اسم نوآوری و جذابیت، بدعت‏هایی وارد آن می‏شود و نتیجه‏اش، گرچه جذب طیفی از جوانان و مخاطبان است، ولی پایگاه مردمی این سنت دینی را سست کرده و کسانی را دفع می‏کند .
2 . تحریف‏ها
از عمده‏ترین ضعف‏ها، تحریف حقایق تاریخی، سیمای حوادث و چهره معصومین و اهل بیت‏علیهم السلام‏است .
گاهی کسانی به عمد و برای اغراض خاص، دست‏به تحریف می‏زنند; گاهی هم ندانسته و بی‏اطلاع، از مطالب تحریف شده استفاده و آنها را بازگو می‏کنند و در نتیجه، به فرهنگ عمومی جامعه و باورهای دینی مردم سرایت می‏دهند .
3 . آهنگ‏های مبتذل
وارد ساختن آهنگ و موسیقی به دستگاه عزاداری امام حسین‏علیه السلام، از قداست و موقعیت آن می‏کاهد . هرچند وسایلی چون طبل، سنج و نی، از دیرباز در این‏گونه مراسم و تعزیه‏ها بوده است، لیکن کاربرد آنها یادآور میدان رزم و صحنه جنگ در عاشورا است; اما آنچه در این اواخر وارد این جریان مقدس شده است، با فرهنگ عزای حسینی مناسبت و سنخیتی نداشته، حتی افکار و توجه عمومی را بیش از محتوا و دورنمایه عزاداری و سوگ، به شکل‏ها و ظواهر و نمادها معطوف ساخته است .
4 . پیش شرطهای مالی و . . .
محبان اهل بیت و بانیان مجالس حسینی، از دیرباز به عنوان گوشه‏ای از ارادت و عشق به ساحت اهل بیت عصمت‏علیهم السلام از بذل مال و تامین هزینه محافل عاشورایی مضایقه نداشتند . پرداخت وجه به واعظان و مداحان و مرثیه خوانان هم گوشه‏ای از این هزینه‏های عاشورایی است .
از سویی، مناعت طبع و بزرگواری اهل منبر و ذاکران حسینی، این پرداخت‏ها و دریافت‏ها را در هاله‏ای از شرم و عفاف و احترام نگه می‏دارد; لیکن تبدیل شدن این فرهنگ به نوعی کسب و کار سودآور و تعیین پیش شرطها و پیش پرداخت‏های مالی و نرخ گذاری‏ها و امثال این‏گونه امور، هم به وجهه مداحان لطمه می‏زند، هم از معنویت امر می‏کاهد و هم موجب حرف و حدیث‏های فراوان در پشت‏سر می‏شود!
5 . عدم صلاحیت اخلاقی
در میان مداحان، گاهی کسانی پیدا می‏شوند که از نظر اخلاقی و پاکی نگاه ومهذب بودن رفتار و برخورد، در حد «ذاکر امام حسین‏علیه السلام‏» و «مداح اهل بیت‏علیهم السلام‏» نیستند، بلکه آلودگی هایی دارند که دامن پاکان و خوش‏نامان را هم می‏گیرد و خوبان را هم بدنام می‏سازد .
البته تعیین حدود و شرایط و بایستگی هایی برای آنان که به این کار می‏پردازند و برخورد با ناصالحان، می‏تواند گامی در حفظ کرامت و قداست تلاشگران صادق و صالح این وادی باشد .
6 . ذلیل نمایی‏ها
برخی از انواع مرثیه خوانی‏ها، با عزت و کرامت‏خاندان پیامبر ناسازگار است و بعضی مرثیه خوانان به خاطر اشک گرفتن از مستمعان، می‏کوشند وضع ائمه و اهل‏بیت‏علیهم السلام و حرف‏ها و رفتارهای آنان را هرچه جان گدازتر و سوزناک‏تر مطرح کنند . که این کار، گاهی به ذلیل و خوار نشان دادن اولیای بزرگوار الهی منتهی می‏شود!
7 . ریا و تظاهر
آنچه برای سوگواری و مرثیه خوانی ارزش آفرین است، صداقت و معنویت است . وجود تعارض بین «بود» و «نمود» و «حرف‏» و «عمل‏» در بین مداحان، مثل هر قشر و گروه دیگر، هم از ارزش و اجر و معنویت کارشان می‏کاهد و هم آنان را از چشم‏ها و دل‏ها می‏اندازد .
مکتب حسینی، پذیرای صادقان خالص است، نه ریاکاران متظاهر! از این جهت، مداحی را نباید به وسیله‏ای برای مرید پروری تبدیل کرد و از احساسات پاک و عواطف زلال محبان اهل بیت، به نفع موقعیت و محبوبیت‏شخصی بهره گرفت .
چاپ «کارت ویزیت‏» با شیوه‏های تبلیغاتی و به اصطلاح، امکانات خوب و قیمت مناسب و عکس‏های آن چنانی، دور از ساحت مقدس مداحی است .
8 . تبدیل عشق به شغل
بی شک ترویج «فرهنگ مدح و مرثیه‏» از سوی امامان شیعه، برای حفظ و اشاعه فرهنگ اهل بیت در سایه پیوند روحی و عاطفی پیروان این خاندان بوده است . و گریستن بر مظلومیت این خاندان و برگزاری مجالس سوگواری، بعد ضد ستم را در شیعه تقویت می‏کند . حال، اگر اشک و گریه و عزاداری، به چیز مستقلی تبدیل شود که نه تنها آن اثر و انگیزه نخست را نداشته باشد، بلکه نوعی شکل گرایی، اشباع کاذب نیازهای روحی، جمع کردن مشتری و مرید، اجرای نمایش‏های سرگرم کننده و جذاب، تخلیه غرایز جوانان و . . . شود، با هدف اصلی آن فاصله گرفته است! راستی، سوختن در داغ و مصیبت و مظلومیت «آل الله‏» کجا و شلوغ کاری و هیاهو و سروصداهای بی‏سوز و اشک کجا؟
اگر گاهی کتاب «حماسه حسینی‏» - اثر شهید مطهری، که در بردارنده آگاهی بخشی‏هایی نسبت‏به عاشورا و افشای برخی دروغ‏ها و تحریف‏ها و نقد برخی شیوه‏هاست - مورد تحریم بعضی‏ها قرار می‏گیرد که نانشان در دروغ و هیاهو و تحریف و ذلیل نمایی نسبت‏به ساحت ائمه است، جای شگفتی نیست .
9 . کمرنگ شدن وعظ و منبر
مجالس حسینی پیوسته این برکت را داشته است که شیفتگان اباعبدالله و اهل بیت‏علیهم السلام، با معارف دین، احکام شرع، حلال و حرام، سنت‏های اسلامی، تفسیر قرآن، روایات معصومین و آموزه‏های مکتب آشنا می‏شدند و آنان که اهل این گونه مجالس بودند، هم تعبد و دینداری‏شان بالا بود و هم دین‏شناسی و سطح آگاهی‏های اسلامی‏شان .
اگر رونق‏گیری کار مداحان، سبب شود که وعظ و منبر و توجه به تبلیغات اسلامی کم‏رنگ شود، یک «ضایعه‏» است! زمانی این هنر، با سینه‏زنی و پیشخوانی، مجلس را آماده می‏ساخت تا حاضران، از وعظ و منبر استفاده کنند . بانیان محافل حسینی هم، چنین دیدی داشتند و این‏گونه برنامه ریزی می‏کردند . اگر آنچه گوشه و کنار دیده می‏شود و رو به گسترش است، باب و رایج‏شود، یعنی در حاشیه قرار گرفتن منبر و وعظ و گاهی حذف مبلغ دینی از مراسم و اکتفا به مداح; این، محروم ساختن شیعیان سیدالشهداءعلیه السلام از آموزش معارف والای دینی است که قطعا خود اباعبدالله‏علیه السلام هم به آن راضی نیست .
گاهی جوانان و اهل محل، در اطراف مجلس و مسجد می‏چرخند تا منبر تمام شود و مداح بیاید و یا در زمان سخنرانی واعظ، مجلس خوب است و هنگام مداحی، ازدحام و غلغله جمعیت . به راستی این نشانه چیست؟
آیا فاصله گرفتن از روح تعالیم ائمه در باره عزاداری و مرثیه خوانی و یاد کرد اهل بیت و عاشورا نیست؟
همه بزرگان دین، جایگزینی «مداحی و مرثیه خوانی‏» را به جای «منبر وعظ و تبلیغات و بیان احکام‏» ، هشداری از یک آفت و ضایعه می‏دانند . خوب است این هشدارها جدی گرفته شود; اگر رواج نوارها و سی‏دی‏های مداحان، جای فکر و مطالعه و جلسات مذهبی و آموختن و رشد کمی و کیفی در قلمرو «معرفت دینی‏» را بگیرد، جای تامل است!
10 . تحت الشعاع قرار گرفتن عاشورا
از کاستی‏هایی که در برخی مجالس سوگواری دیده می‏شود، آن است که نام اهل بیت و مظلومیت‏شهدای کربلا، تحت الشعاع شخص متوفا قرار می‏گیرد که مجلس به یاد آنهاست . از سنن ارجمند پیشین، آن بوده که تحمل هر داغ و مصیبت را، با یادکردی از مصائب اهل‏بیت‏علیهم السلام، آسان می‏ساختند و با گریزی به کربلا، که با تعبیر «لایوم کیومک یا اباعبدالله‏» انجام می‏شد و مجالس فاتحه و یاد بود و مجلس شهید، تبدیل به مجلس عاشورایی می‏شد .
افراط برخی مداحان، کار را به جایی می‏رساند که همه داغ‏ها، مصیبت‏ها، یادکردها، شیون‏ها، ذکر مناقب و . . . منحصر به مرحومی می‏شود که مجلس برای اوست و هرچه حرف و حدیث و خواب و رؤیا و خاطره و . . . است، از اوست و یاد کرد مناسب از مصائب خاندان پیامبر نمی‏شود . «شهدا» نیز گرچه بسیار ارجمند و عزیزند، اما نباید یاد آنها، ائمه و امام حسین‏علیهم السلام و شهدای کربلا را تحت الشعاع قرار دهد .
11 . سطح نازل اشعار نوحه
سرزدن به کتابفروشی‏هایی که «کتاب نوحه‏» عرضه می‏کنند، نشان از سطحی نگری تهیه کنندگان، ناشران، فروشندگان و مصرف کنندگان این قبیل «کالای فرهنگی‏» است . گزینش شعرهای سطحی و ضعیف از سوی برخی از افراد بی تخصص و احیانا تجارت پیشه و نشر آن از سوی بعضی ناشران سودجو، این بازار را آشفته‏تر می‏سازد .
وقتی علاقه‏مندان به دکه‏ها و کتاب‏فروشی‏های عرضه کننده این‏گونه آثار مراجعه می‏کنند، ناچار از میان «آنچه هست‏» انتخاب می‏کنند . اینجاست که رسالت «شاعران مذهبی‏» و «ناشران دینی‏» سنگین و حساس می‏شود; زیرا سودجویی در عرصه‏ای که به معتقدات و باورهای پیروان اهل‏بیت‏علیهم السلام مرتبط می‏شود، زشت و گناه به شمار می‏آید .
12 . کلاس‏های آموزش مداحی
هرچند اصل کار، سودمند و نوعی کار فرهنگی است و مداحان پیوسته باید آموزش ببینند و در ارتقای سطح کار خویش بکوشند; اما به نظر می‏رسد راه اندازی کلاس‏های آموزش مداحی، آن هم برای کودکان و نوجوانان، کار حساب شده و وزینی نیست . ابهت کار ذاکران حسینی و شان والای مداحی اهل‏بیت، ایجاب می‏کند که حریم این «رسالت‏» محفوظ بماند و به کاری کودکانه تبدیل نشود .
البته سوق دادن نوجوانان به سمت این‏گونه برنامه‏ها، اگر ایجاد پیوند عاطفی و معنوی بین این قشر و عترت پیامبر باشد، بسی ارزنده است; اما نه به قیمتی که عرصه گردان محافل دینی و مجالس عاشورایی، تعدادی نوجوانان احیانا نابالغ باشند و به دلیل نو بودن کار و جذابیت آن، کار مداحان بزرگ و با سابقه و با معرفت و معنویت، از رواج بیفتد .
دریغ است که برخی نوجوانان و جوانان کار و تحصیلات خود را رها کنند و به مداحی به عنوان یک شغل بنگرند! رهبر معظم انقلاب، در سخنی خطاب به مداحان ارجمند - در سال 1367 - فرمودند:
«کسی تصور نکند که این، یک شغل است و همچنان که یک نفر بقال می‏شود، یا یکی عطار می‏شود، یکی هم مداح می‏شود; این چنین نیست!» (4)

پیامدها

نتیجه رواج این گونه کاستی‏ها و اصلاح نکردن این ضعف‏ها، اینهاست:

کاسته شدن و زدوده شدن قداست امر .

رواج اجناس تقلبی در بازار فراورده‏های مذهبی .

بازار سیاه یافتن متاع حقیقت در این آشفته بازار .

به هم ریختن مرزها و نبودن معیار و ثبات .

غیر قابل دفاع شدن حق آمیخته با باطل .

سوختن خالصان صالح به آتش ناصالحان متظاهر .

رواج دکانداری و کساد صداقت در مرثیه خوانی .

مشوه شدن چهره‏های زلال، با ناهنجاری‏های نالایقان .

روی آوردن کاسب‏کارانه به این سنت مقدس و کهن .

رواج یافتن فرهنگ سطحی و نازل نسبت‏به حماسه عاشورا .

گسترش شعرهای سطحی و عوامانه در نوحه‏ها .

رواج شکل گرایی و فاصله گرفتن از محتوا .

کاهش معلومات و معنویات عزاداران .
اینها پیامدهای سوئی است که قطعا ائمه معصومین‏علیهم السلام و بزرگان دین و دلسوزان فرهنگ شیعی، به آن راضی نیستند و از آن رنج می‏برند .

راه حل‏ها و پیشنهادها

نکاتی را باید خود مداحان متعهد و دلسوخته دین و انقلاب رعایت کنند; نکاتی هم باید از سوی مراکز و محافل و نهادهایی که برنامه‏های مداحی و مجالس دینی دارند، مراعات شود . و البته چون نتیجه مثبت و منفی مداحی خوب و بد، به وجهه اسلام و تشیع و نظام برمی‏گردد، نظارت و کنترلی هم در جهت‏حفظ وجهه و حیثیت اسلام و نظام و کشور و تبلیغات دینی و اعتقادات مسلمانان و پیروان اهل‏بیت، باید وجود داشته باشد .
اما در مجموع، آنچه به صورت پیشنهاد در جهت رفع کاستی‏ها و بهینه ساختن امر مداحی مطرح می‏شود، به قرار زیر است:
1 . تلاش خود مداحان در جهت غنای فکری و شعری و محتوایی برنامه‏ها و ترویج فرهنگ مطالعه و عمق بخشیدن به اطلاعات دینی و تاریخی . جلسات ویژه مداحان و داشتن برنامه‏های سودمند برای خود آنان در این زمینه، مفید است .
2 . ضابطه‏مند ساختن کار مداحی و جلسه داری، جهت‏حفظ حدود و حریم‏ها و تبیین وظایف و محدوده کار آنان .
3 . مراعات جنبه‏های خط فکری مداحان و نداشتن افراط و تفریط در گرایش‏ها و شیوه‏ها و میدان ندادن به آنانی که با نظام و آرمان شهدا و خط امام و ولایت، مساله و مشکل دارند و به نشر بدبینی کمک می‏کنند .
4 . کنترل و برخورد نسبت‏به ناشایستگان و نا اهلان و تنظیم مجوز برای مداحی، بی آنکه این کار حالت دولتی به خود بگیرد و از جنبه مردمی بودن آن کاسته شود; مثل روحانیت که در عین حال که مردمی است و با توده‏های مؤمنین سر و کار دارد، اما برای تخلفات صنفی و اخلاقی و انحرافات سیاسی و بدعت گذاری و مذهب‏سازی و تلاش‏های ضد انقلابی برخی از آنان، «دادگاه ویژه‏» وجود دارد .
البته چنین کنترل و نظارتی بر عملکرد مداحان و تعیین صلاحیت‏ها، باید از سوی مرکز و نهادی باشد که هم اهمیت داشته باشد، هم قدرت تشخیص، هم سالم باشد و هم بی‏غرض .
5 . تلقی مداحی به عنوان یک کار فکری و فرهنگی (سازنده یا سوزنده) و جدی گرفتن این مقوله و کلاس دانستن جلسات عزاداری و مرثیه خوانی، هم از سوی خود مداحان، هم بانیان و دعوت کنندگان، نه در حد صرفا اجرای برنامه‏ای و گرفتن وجهی و پرداختن نذر و نیازی . شبکه عظیم و گسترده مجالس سوگواری و مداحان متعهد و سالم، می‏تواند جهت گیری ضد فساد، ضد ظلم، ضد گناه و ضد انحرافات داشته باشد و به عنوان بازوی پرتوان مکتب و زبان گویای ارزش‏های والای دینی و ولایی، عمل کند .
6 . تجمع‏های منطقه‏ای و جلسات هفتگی مداحان، که حاوی تبادل اطلاعات و تجارب و نقد و ارزیابی عملکرد جامعه مداحان و توجیه و ارشاد افراد نوپا و بهره‏گیری از روحیات و معنویات و مهارت‏های پیش کسوتان باشد، به قصد آموزش، بالابردن کیفیت کار و اصلاح کاستی‏ها .
7 . برگزاری همایش‏های سراسری و راه اندازی «مجمع بزرگ مداحان‏» و اندیشیدن به نوعی سازماندهی و برخورداری از تشکیلات منسجم و دارای موضع .
پایان سخن را فرازی پرنکته از رهنمودهای مقام معظم رهبری قرار می‏دهیم که در سال 1368 به مداحان عزیز توصیه فرموده‏اند:
«باید به تدریج‏سمت مداحی اهل بیت‏علیهم السلام - که واقعا یک منصب است - یک ثغوری هم پیدا کند . مداحی اهل بیت که هم مقام والایی دارد و هم تاثیر زیادی در جامعه و در ذهن مردم دارد، باید یک حدودی پیدا کند، که بدانید چه کسی مداح است؟ و مقدمات کار مداحی‏اش چه قدر است؟ چه قدر شعر می‏داند؟ چه قدر حفظ است؟ چه قدر می‏تواند بخواند؟
این خصوصیات را یک مرکزی از مراکز، تایید کند و خود شماها به یک کیفیتی فکر این کار را بکنید; چون این چیزی است که دنیای امروز و نیازهای جامعه امروز، غیر از این را قبول نمی‏کند . و لذا آن کسانی که این منصب را رسما به عهده می‏گیرند و لباس مقدس ستایش اهل بیت‏علیهم السلام را برتن می‏کنند و مردم آنان را به این عنوان می‏شناسند، باید خصوصیاتی داشته باشند و مرکزی باشد که اینها را با این خصوصیات تشخیص بدهد و تایید کند .» (5)
به امید هرچه بیشتر بالنده و بی‏نقص شدن فرهنگ عزاداری و مدیحت‏پردازی و مرثیه خوانی در جامعه شیعی و ولایی .

پي نوشت :

1 . وسائل الشیعه، ج 10، ص 469 .
2 . سفینة‏البحار، ج 1، ص 487، ذیل واژه «ذل‏» .
3 . دیوان سید حمیری، ص 322 .
4 . ستودگان و ستایشگران، ص 20 .
5 . مدیحت پردازان، ص 100 .

منبع: فصلنامه کوثر