زلزله چیست؟
لرزش ناگهانی پوسته‌های جامد زمین ، زلزله یا زمین لرزه نامیده می‌شود. دلیل اصلی وقوع زلزله را می‌توان افزایش فشار بیش از حد داخل سنگها و طبقات درونی زمین بیان نمود. این فشار به حدی است که در سنگ گسستگی بوجود می‌آید و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگی نسبت به یکدیگر حرکت می‌کنند. به سطح شکستگی که توأم با جابجایی است، گسل گفته می‌شود. وقتی که سنگ شکسته می‌شود، مقدار انرژی که در زمان طولانی در برابر شکستگی حالتهای مختلفی را برای آزادسازی انرژی نهفته شده بوجود می‌آورد.بطوری که در ابتدا فشار و نیروهای درونی ممکن است باعث ایجاد یکسری لرزه‌های خفیف و کوچک در سنگها شود که پیش لرزه نامیده می‌شود. بعد از اینکه فشار درونی بر مقاومت سنگها غلبه کرد انرژی نهفته آزاد می‌گردد و زمین لرزه اصلی رخ می‌دهد، البته نباید از اثر لرزشهای کوچکی که بعد از زمین لرزه اصلی نیز اتفاق می‌افتد و به نام پس لرزه معروف هستند، چشم پوشی کرد. لرزه ، پیش لرزه ، لرزه اصلی و پس لرزه مجموعا یک زمین لرزه را نشان می‌دهند.
باید توجه داشت که تمام زلزله‌ها با پیش لرزه‌ها همراه نیست و همچنین پیش لرزه را نمی‌توان مقدمه وقوع یک زلزله بزرگ دانست، زیرا در بسیاری از موارد یک زلزله مخرب خود یک پیش لرزه فوق العاده مخربی بوده است که در تعقیب آن اتفاق افتاده است. همچنین در بسیاری از زمین لرزه‌ها زلزله اصلی بدون هیچ لرزه قبلی و یکباره اتفاق می‌افتند، زلزله‌هایی هم در اثر عوامل دیگر مثل ریزشها (مثلا ریزش سقف بخارهای آهکی و زمین لغزشها) و یا در بعضی موارد فعالیتهای آتشفشانی نیز بوجود می‌آید که مقدار و شدت آنها کمتر است.
چرا زلزله به وجود می‌آید؟
به درستی مشخص نیست که چرا زلزله به وجود می‌آید، اما تجمع انرژی در درون زمین از یک طرف و افزایش نیروی زیاد در درون زمین و عدم تحکمل طبقات زمین برای نگهداری این انرژی از طرف دیگر موجب شکسته شدن زمین در بعضی نقاط آن شده و انرژی از محل آن آزاد می شود. این شکستگی که اکثرا با جابه‌جایی زمین اتفاق می‌افتد باعث خطرات و ایجاد لرزش زمین می‌شود که به آن زلزله گفته می‌شود.اما این انرژی از کجا می‌آید؟ برخی معتقدند که زمین از ورقه‌هایی تشکیل شده است که این ورقه‌ها با صفحاتی که در کنار هم قرار دارند به یکدیگر فشار وارد کرده و باعث می‌شوند که ورقه‌هایی که دارای وزن کمتری هستند به داخل زمین فرو روند (این پدیده در اصطلاح علمی فرو رانش صفحات گفته می‌شود). همچنین ممکن است که ورقه‌ها در کنار یکدیگر به هم فشرده شوند. در اثر فرو رانش و پایین رفتن صفحه به درون زمین و به دلیل افزایش فشار و دمای طبقات درونی ، ورقه شروع به گرم شدن و ذوب شدن می‌کند و مواد مذاب حاصله سبک شده و مجددا به سمت بالا حرکت کرده و فشاری را به طبقات مجاور وارد می‌کند.
ترکیب این نیروها در درون زمین باعث ایجاد یک حالت عدم تعادل انرژی می‌شود، این وضعیت تا زمانی که طبقات فوقانی و سطحی زمین تحمل مقاومت در برابر آن را داشته باشند حفظ می‌گردد. اما زمانی که سنگها دیگر تحمل این فشارها را نداشته باشند، انرژی به یکباره آزاد می‌گردد و زلزله به وجود می‌آید. البته این بدان مفهوم نیست که تمامی زلزله‌ها بدین طریق ایجاد می‌شوند، بلکه می‌توان گفت بخش اصلی زمین لرزه‌ها، با این فرضیه قابل توجیه است.
رابطه گسل با زلزله
رابطه گسل - زلزله دو طرفه می‌باشد. یعنی وجود گسلهای فراوان در یک منطقه سبب بروز زلزله می‌گردد. این زلزله به نوبه خود سبب ایجاد گسل جدیدی گردیده و نتیجتا تعداد شکستگیها زیادتر شده و به این ترتیب قابلیت لزره خیزی منطقه افزایش می‌یابد.نحوه آزاد شدن انرژی زلزله
ممکن است یک زلزله به همراه خود پیش لرزه و پس لرزه‌هایی داشته باشد، که این دو قبل و بعد از زلزله اصلی ممکن است وقوع یابند، به عبارتی دیگر این موضوع به نحوه آزاد شدن انرژی زلزله بستگی دارد. بطوری که انرژی زلزله بصورتهای زیر آزاد می‌گردند:پیش لرزه
گاهی اوقات از بروز زلزله اصلی ، یکسری زلزله‌هایی با بزرگی کمتر از زلزله اصلی به وقوع می‌پیوندند که معمولا فراوانی آنها با نزدیک شدن به زمان وقوع لرزش اصلی، افزایش می‌یابد.لرزش اصلی
همان زلزله اصلی بوده که بواسطه آن اکثر انرژی ذخیره شده در سنگها یکباره آزاد می‌گردد و چنانچه داده‌های مربوط به یک زلزله بزرگ غیر دستگاهی باشد مهلرزه نامیده می‌شود.پس لرزه
زلزله‌های خفیفتری که غالبا پس از لرزش اصلی، از حوالی کانون زلزله اصلی منشأ می‌گیرند، را پس لرزه می‌گویند. پس لرزه‌ها می‌توانند حتی تا سال‌ها پس از وقوع زلزله‌های اصلی نیز به طول انجامد.دسته لرزه
مجموعه‌ای از تعداد زیادی زلزله که در یک منطقه محدود در مقطع زمانی در حد هفته تا چند ماه به وقوع می‌پیوندد. دسته لرزه‌ها غالبا در نواحی آتشفشانی دیده می‌شوند.ریز لرزه
زلزله‌های ضعیفی هستند که بزرگی آنها 3 ریشتر و یا کمتر از 3 بوده و غالبا افزایش ناگهانی و نامنظم آنها نشانه قریب الوقوع بودن مهلرزه یا زلزله اصلی می‌باشند.بزرگی زمین‌لرزه
بزرگی زمین‌لرزه را به صورت زیر تعریف می‌کنند:بزرگی زلزله، M برابر لگاریتم در پایه ده دامنه حداکثر (برحسب میکرون) حرکت، A، است که توسط لرزه‌سنج استاندارد ووداندرسون در فاصله صد کیلومتری از مرکز زلزله ثبت شده باشد.
m= Log(10)A
همچنین، جهت تعیین انرژی آزاد شده توسط هر زلزله رابطه‌ای توسط ریشتر – گوتنبرگ در سال ۱۹۵۶ ارائه گردید که میزان انرژی آزاد شده در کانون زلزله بر حسب ارگ (erg) و بزرگی آن "M" مشخص می‌نماید.Log E =11,4 +1,5 M
با یک محاسبه ساده می‌توان نشان داد که با افزایش یک درجه‌ای اندازه بزرگی زلزله، مقدار انرژی آزاد شده تقریباً ۳۲ برابر می‌گردد.زلزله ها از دید جهت آزاد شدن انرژی به دو گونه افقی و عمودی تقسیم بندی می گردند. خرابی های عمده و وسیع معمولاً بر اثر زلزله هایی از نوع افقی صورت می پذیرند. زلزله ها بر اساس میزان خرابی بوجود آمده به ده درجه بر مبنای مرکالی تقسیم می گردند.
آشنایی با علائم زلزله
زلزله هر چند قابل پیشبینی نیست ولی در زمان کوتاهی قبل از آغاز خود دارای علائمی است مانند حركتهای غیر طبیعی حیوانات خصوصا حیوانات خانگی همچون ماهی ، گربه و سگ كه احتمال نگهداری آنها توسط شما در منزل وجود دارد . دوم ایجاد بی دلیل حبابهای هوا بروی سطح آب در استخرها و حوض حیاط خانه، هیجان پرندگان به یكباره و سپس سكوت چند لحظه ای قبل از زلزله ، بالا آمدن آب یا شفافتر یا بشدت گل آلود شدن یا تغییر دمای محسوس آب چاهها و……..آغاز زلزله
شاهدان زیادی پس از زلزله گفته‌اند كه با صدایی عجیب روبه‌رو شده‌اند بله این مطلب درست است در ابتدا صدای نامتعارفی شنیده می‌شود و به سرعت لرزشهای اولیه که معمولا با شدت بالا نیستند خواهند رسید و پس از آن موج اصلی با مدت زمان چند ثانیه ای و پس از آن پس لرزه‌هایی با شدت پائین و اتمام زلزله!گاهی این چند لحظه مابین مراحل زلزله چند دقیقه وحتی همچون بم چند ساعت است، بصورتی كه خود پیش لرزه‌ها را ما با زلزله اصلی اشتباه میگیریم، بم در ساعات پایانی شب دو بار لرزیده بود اما عزیزان ما یا با بی توجه به آن در منازل خود خوابیدند و یا چند ساعتی را که سرمای بیرون به آنها امکان تحمل داده بود را در حیاط‌ها ماندن و سپس به داخل باز گشته و خوابیدند ! …..
پس اول از همه اگر زلزله کوچکی را تجربه کردید فراموش نکنید که ممکن است موج اصلی در راه باشد؛ مکان‌های امن خانه را برای استراحت در نظر بگیرید . حتماً با هوشیاری بخوابید. اگر امکان خوابیدن در حیاط را دارید، به عنوان یک تفریح هم شده، شبی را با عزیزانتان در حیاط بیدار بمانید، البته توجه كنید كه از آوار دیوارهای حیاط و خود ساختمان ایمن باشید.
هرچند در زمان وقوع زلزله هیچ ضمانت ایمنی وجود ندارد، لیكن شناسایی بموقع مناطق پرخطر و نیز برنامه‌ریزی جهت آمادگی لازم می‌تواند باعث نجات جان افراد و بطوراخص كاهش جراحت‌ها و خسارات ناشی از آن شود.
اقدامات قبل از وقوع زلزله
زلزله اغلب بدون اطلاع قبلی و غیر منتظره و آنی رخ می‌دهد. لذا شناسایی مناطق آسیب‌پذیر و همچنین برنامه‌ریزی و آموزش برای به حداقل رساندن آسیب‌پذیری جوامع انسانی، امری ضروری تلقی می‌شود. مقاوم‌سازی سقف و فونداسیون‌ها، محكم کردن روشنایی‌ها به سقف و رعایت آیین‌نامه‌های مقاوم سازی ساختمان باعث كاهش اثر ومیزان خسارت‌های احتمالی زلزله می‌گردد.شناسایی عوامل ایجاد كننده خطر
اقدامات لازم برای رفع ویا كاهش آن
• قفسه‌ها را به دیوارها متصل ومحكم كنید
• اشیاء بزرگ و سنگین تر را در قفسه‌های پایین‌تر قرار دهید.
• اشیاء شكستنی را در طبقات پایین كابینت نگهدارید و درب آن را محكم ببندید.
• وسایل سنگین نظیر تابلوها و آینه‌ها را دور از محل خواب قرار دهید، و در جای خود مستحكم كنید
• روشنایی‌ها را در محل خود ثابت و محكم كنید.
• سیم كشی برق ساختمان و سیستم لوله كشی گاز را به صورت دوره ای برای عیوب احتمالی بررسی نمائید چراكه خطرآتش‌سوزی وجود دارد.
• درصورت وجود آسیب و شكاف در سقف و دیوارهای خانه با یك كارشناس مشورت كنید.
• محصولات قابل اشتعال مانند اسپری حشره‌كش را در كابینت ها و قفسه های پایینی قرار دهید.
شناسایی مكان‌های امن در داخل و خارج خانه
زیر مبلمان و اثاثیه محكم و سنگین نظیر یك میز
كنار یك دیوار داخلی
دوری از جاهایی‌كه احتمال ریختن خرده شیشه وجود دارد مثلاً نزدیك پنجره‌ها، آینه‌ها، تابلوها و یا جایی‌كه وسایل سنگین از قفسه ها احتمال سقوط دارد.
درفضای باز: دوری از ساختمانها، درخت‌ها، خطوط تلفن و برق،و پل‌های هوایی.
اشیاء وملزوماتی را كه در خارج از ساختمان قرار دارند، مانند كولرها، لوله های دودكش، گلدان ها و . . . در جای خود مسحكم كنید و آن ها را در اماكنی قرار دهید كه خطر سقوط نداشته باشد
اشیاء و ملزوماتی را احتمال سقوط دارند، در جای خود مستحكم كنید.
درصورتی كه نمی‌توانید كل ساختمان خود را بازسازی كنید دست كم اتاقی امن در خانه خود بسازید.
آموزش خود و اعضای خانواده
همه اعضای خانواده باید بیاموزند که چگونه جریان برق را قطع و شیرهای آب و گاز و نظایر آن را از محل اصلی ببندند.حداقل یكی از اعضاء خانواده باید با اصول و اقدامات امداد وكمك های اولیه آشنا باشد.
برای كسب اطلاعات بیشتر درمورد زلزله جمعیت هلال‌احمر منطقه خود و یا تلفن ندای امداد جمعیت (112) تماس بگیرید
همراه داشتن وسایل ضرروری
چراغ‌قوه با باتری یدك
رادیو با باتری یدك
جعبه کمک های اولیه و دستورالعمل استفاده (شامل باند و گاز استریل، مواد ضدعفونی کننده، پماد سوختگی و آنتی بیوتیک، آسپیرین، قیچی، قطره چشمی و داروهایی که با تجویز پزشک به طور منظم استفاده می کنید)
دفترچه ای حاوی شماره تلفن های ضروری و مراکز امداد
حداقل 4 لیتر آب را برای هر فرد در یک ظرف نشکن ذخیره کنید و هر چند وقت یکبار از نظر تازگی و بهداشتی بودن بررسی و تعویض كنید.
مواد غذایی فاسد نشدنی به تعداد افراد خانواده برای مدت 3 روز (مانند غذای کنسرو شده، کمپوت، بیسکویت، مواد غذایی خشك)
وسایل بهداشت شخصی (حوله، صابون، خمیردندان و مسواک، پودر شوینده، دستمال کاغذی و ...)
دربازكن ساده
كارت‌های اعتباری، اسناد و پول نقد
دستکش وكفش‌های مناسب
یك عدد چادر مسافرتی
حداقل یك كپسول آتش نشانی در منزل داشته باشید و راه استفاده از آن را به همه افراد خانواده آموزش دهید.
طرح یك برنامه ارتباط اضطراری
در مورد آنچه که باید در هنگام وقوع زلزله انجام دهید فکر کنید.از آنجا كه احتمال می‌رود اعضای خانواده در هنگام وقوع یك زلزله از هم جدا باشند (زمانی‌كه بزرگترها در محل كار و بچه‌ها در مدرسه می‌باشند) باید از قبل مكانی امن را برای جمع شدن اعضاء خانواده بعد از حادثه در نظر گرفته شده باشد.
از یك دوست یا فامیل در خارج از شهر محل زندگی خود بخواهید كه رابط اعضای خانواده باشد تا اعضا براحتی و در صورت نیاز با وی ارتباط برقراركنند. مطمئن شوید كه تمامی اعضای خانواده اسم، آدرس و شماره تلفن فرد رابط را دارند.
به آمادگی افراد جامعه خود، خصوصاً همسایگان كمك كنید
اگر می‌توانید در روزنامه محلی خود بخش ویژه‌ای را پیرامون اطلاعات موردنیاز به هنگام وقوع زلزله (به همراه اطلاعات مربوط به شماره تلفن دفاتر اورژانس، جمعیت هلال‌احمر و بیمارستان‌ها) برای آگاهی عموم منتشر كنید.
درمنزل هفته‌ای یکبار وقوع زلزله فرضی را در خانه خود صحنه سازی نمائید و به کمک همه اعضای خانواده به شناسایی عوامل خطرساز بپردازید.
با نمایندگان شركت‌های آب، برق و گاز در مورد نحوة قطع این خطوط صحبت و مشورت كنید.
تمرین ها را به صورت گروهی انجام دهید، تا بدین‌وسیله آموخته‌های خود را در مورد ساختمان، برنامه‌های تغییر و تبدیل در ساختمان، تحقیق و جستجوی خطرات احتمالی و درنهایت برنامه اضطراری خانواده و همسایگان را با هم بكارگیرید.
به افراد خانواده خود پناهگیری را آموزش دهید.
اقدامات حین وقوع زلزله
فوراً در جای امن پناه بگیرید. مراقب باشید كه برخی زلزله‌ها در واقع پیش‌لرزه هستند و زلزله عظیم‌تری ممكن است در راه باشد. با گام های كوتاه قدم بردارید و تا زمانی‌كه لرزش متوقف شود وتا زمانی كه مطمئن شوید كه خروج از محل مانعی ندارد، در داخل پنا هگاه بمانید.اگر در داخل خانه هستید:
تا توقف لرزش‌ها در زیر یك میز محكم و سفت و یا سایر لوازم و اسباب داری فضای مناسب پناه بگیرید واز خود محافظت كنید. اگر بر اثر لرزش زلزله حرکت کردند پایه‌های آنهارا محکم با دست نگاه دارید و با آن حرکت کنیداگر در نزدیكی شما مكان امن وجود ندارد، سر و صورت خود را با كمك بازوان بپوشانید و در یك گوشه به حالت چمباتمه ، بنشینید.
خود را از معرض از شیشه، پنجره‌ها، درب و دیوارهای بیرونی، كتابخانه، بوفه و روشنایی‌ها و هر چیزی كه احتمال ریزش و سقوط دارد، دور نگهدارید.
اگر در رختخواب هستید همانجا بمانید تا زمانی‌كه لرزش‌ها متوقف شود. برای محافظت از خود یك بالش روی سر خود نگهدارید. البته اگر زیر لوستر و یا درجایی هستید كه احتمال سقوط اشیا می‌رود به نزدیکترین مكان امن بروید.
تا زمانی‌كه لرزش‌ها متوقف شود در داخل خانه بمانید، در صورت اطمینان از خانه خارج شوید. تحقیقات نشان داده‌است كه بیشترین صدمات زمانی رخ می‌دهد كه افراد سعی در تغییر موقعیت و یا خروج از ساختمان دارند.
به یاد داشته باشید بعد از وقوع زلزله احتمال قطع جریان برق، از كار افتادن سیستم اعلان خطر آتش نشانی یا سیستم های آب پاش می رود.
بهیچ وجه از پلکان و آسانسور استفاده نكنید.
اگر در مكانی بیرون ازخانه هستید:
از كنار ساختمانها، تیرهای برق و خطوط آب و برق و... دور شوید.
به سرعت از خیابان و كوچه ها ی باریك خارج شوید.
اگر در فضای باز هستید تا زمانی‌كه لرزش‌ها متوقف شود همانجا بمانید. بیشترین خطر در بیرون ساختمانها، درب‌های خروجی و در كنار دیوارهای خارجی وجود دارد. بیشتر مصدومیت‌های ناشی از زلزله بواسطه ریزش دیوارها، وشكستن وخرد شدن شیشه و سقوط اجسام رخ می‌دهد.
اگر در فروشگاه، سینما و یا اماكن پر ازدحام هستید به جای هجوم بردن به سمت درهای خروجی به محل های امن بروید و حالت های مناسب بدن (نشستن و گرفتن سر در میان دست ها) را اتخاذ كنید.
اگر در یك وسیله نقلیه درحال حركت هستید:
در یك مكان امن خودرو را متوقف كنید و در داخل آن بمانید. از نزدیك شدن به ساختمانها، درخت‌ها، پل‌های عابر پیاده و خطوط آب و برق و.. خودداری كنید.
با پایان لرزش با احتیاط به حركت خود ادامه دهید، از حركت در جاده، روی پل و یا سراشیبی و دست‌اندازهایی كه توسط زلزله آسیب‌دیده بپرهیزید.
اگر در زیر آوار مانده‌اید:
كبریت روشن نكنید.
جلوی دهانتان را با یك دستمال كاغذی و یا یك پارچه بپوشانید.
چنانچه درنزدیكی شما دیوار یا لوله وجود داردضربات ممتدی به آن بزنید تا امدادگران بتوانند محل محبوس شدن شما را پیداكنند. اگر سوت همراهتان بود از آن استفاده كنید. آخرین راه اینست كه فریاد بزنید. هرچند فریادزدن باعث استنشاق مقدار زیادی گرد و خاك می‌شود.
اقدامات بعد از وقوع زلزله
مراقب پس لرزه‌ها باشید؛ پس‌لرزه‌هایی كه بعد از زلزله به وقوع می‌پیوندد اغلب به شدت زلزله اصلی نیست اما باز هم می‌تواند مقاومت ساختمان را كم كند.، بیشتر پس‌لرزه‌ها در اولین ساعات پس از وقوع زلزله اصلی بوقوع می‌پیوندد.از تلفن مگر در موارد اضطراری استفاده نکنید.
برای كسب آخرین اطلاعات به تلویزیون یا رادیو گوش‌دهید و تنها برای موارد اضطراری از تلفن استفاده كنید.
درب كابینت‌ها را با احتیاط بازكنید؛ مراقب اجسامی كه احتمال سقوط دارند باشید.
از مناطق آسیب‌دیده دورشوید، تنها زمانی به منزل خود بازگردید كه از امنیت آن توسط مسئولین اطمینان پیدا كنید.
اگر در مناطق ساحلی، زندگی می كنید از ساحل دور شوید.
به افراد آسیب‌دیده یا گیرافتاده كمکكنید؛ مساعدت و یاری به همسایه‌هایی كه ممكن است به كمك خاصی نیاز داشته باشند بویژه بچه‌ها، سالخوردگان و معلولین را فراموش نكنید. درصورت نیاز، كمکهای اولیه را انجام دهید؛ افراد با جراحت‌های شدید را حركت ندهید مگراینكه در معرض خطر جدی ناشی از جراحت‌های بعدی باشند، درنهایت درخواست كمکكنید.
اگر دارو، گازوییل، سفیدكنندة شیمیایی و یا مایعات قابل اشتعال روی زمین ریخته‌شده است آن‌را تمیزكنید؛ اگر بوی گاز استشمام كردید، شیر اصلی گاز را ببندید و فوراً محل را ترك كنید.
مجرای دودكش (هواكش) را از نظرآسیب‌دیدگی بازرسی كنید؛ صدمات و آسیب‌های كوچك می‌تواند باعث بروز یك آتش‌سوزی گردد.
تأسیسات را بازرسی‌كنید؛
نشتی گاز را بررسی‌كنید؛ در صورت استشمام بوی گاز، یا نشت گاز یك پنجره را بازكنید و فوراً ساختمان را ترك كنید. شیر اصلی گاز را از بیرون ببندید. اگر بنا به هردلیل، گاز را قطع كردید تنها با كمك یك كارشناس باید جریان گاز را مجددا برقرار نمود.
صدمات وارده به سیستم برق را بررسی نمائید؛ درصورت مشاهدة جرقه، قطع شدگی سیم و یا سیم‌های آب‌شده و یا استشمام بوی سیم سوخته به سرعت فیوز را قطع كنید.
صدمات وارده به خطوط آب و فاضلاب را بررسی كنید؛ اگر سیستم فاضلاب آسیب‌دیده است از توالت استفاده نكنید و یك لوله‌كش خبركنید. اگر لوله‌های آب آسیب‌دیده‌است، شیر آب را ببندید و با سازمان آب تماس بگیرید.
منابع:
دانشنامه رشد
ویکی پدیا
پورتال جامع هلال احمر
سایت اصفهان برای شما
