كشف كودتاي حزب توده
روز سيزدهم ارديبهشت 1362 درپي كشف شبكه كودتاي حزب توده عليه جمهوري اسلامي ايران، اين حزب طي حكمي از سوي دادستان كل انقلاب منحل اعلام شد و به كليه اعضا و هواداران آن اخطار گرديد كه خود را به مراكز دادستاني در تهران وشهرستانها معرفي كنند.
در بخشي از اطلاعيه دادستاني چنين آمده بود: «... درپي دستگيري سردمداران حزب منفور توده و اقارير صريح آنان مبني بر توطئه عليه نظام جمهوري اسلامي ايران و براندازي به شرح ذيل:
1ـ جاسوسي به نفع بيگانگان
2ـ سرقت ونگهداري اسلحه ومهمات جهت مقابله با نظام جمهوري اسلامي ايران
3ـ رابطه با گروهكهاي محارب
4ـ اخلال در كارخانجات و مراكز توليدي وصنعتي كشور
5ـ نفوذ در سازمانها، ادارات، نهادهاي انقلابي و مراكز نظامي وانتظامي
دادستاني كل انقلاب اسلامي بنابر اصول 9 و 24 و 26 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و به موجب اين اطلاعيه، حزب توده را منحل اعلام داشته و هرنوع فعاليتي به نفع آنان را غيرقانوني و عملي ضدانقلابي محسوب مي‌كند...»
انحلال حزب توده درپي كشف شبكه جاسوسي اين حزب در 16 بهمن 1361 و بازداشت رهبران آن در تهران صورت گرفت. طي اين سه ماه، تحقيقات انجام شده و اعترافات صريح دستگيرشدگان حزب توده نشان داد كه تعداد قابل توجهي از كادر ديپلماتيك سفارت اتحاد جماهير شوروي نيز با فعاليتهاي جاسوسي حزب توده، در ارتباط مستقيم بوده‌اند. به همين دليل درپي اعلام انحلال حزب توده، به 18 نفر از ديپلماتهاي سفارت شوروي در تهران نيز دستور داده شد خاك جمهوري اسلامي ايران را ترك كنند. پس ازاخراج ديپلماتهاي شوروي از تهران، دولت شوروي نيز متقابلاً روز چهارم خرداد 1362 سه عضو سفارت ايران را در مسكو از اين كشور اخراج كرد.
انحلال حزب توده، 34 سال پس از اعلام غيرقانوني شدن آن به بهانه ترور ناموفق شاه در بهمن 1327 و ۲۹ سال پس از نقش آفريني در زمينه سازي كودتاي انگليسي - امريكايي ۲۸ مرداد۱۳۳۲ ،صورت پذيرفت. در اين مدت اين حزب به استثناي يك مقطع كوتاه دوساله در دوران نخست وزيري مصدق (1332-1330) و يك دوره 4 ساله پس از پيروزي انقلاب اسلامي، عمدتاً مخفي بود و كادر رهبري آن در بيرون از ايران استقرار داشته است.
حزب توده، ادامه همان تشكيلاتي است كه درپي ورود نيروهاي ارتش سرخ شوروي به شهرهاي رشت و بندرانزلي در ارديبهشت 1299 ش (مي 1920 م) با نام حزب «عدالت گيلان» موجوديت خود رادر شمال كشور اعلام كرد. اعضاي اصلي اين حزب ـ پيشه‌وري، حيدرخان عمواوغلي، احسان الله خان، آوانسيان و... ـ كساني بودند كه از باكو همراه بانيروهاي ارتش سرخ به گيلان آمده بودند. حزب عدالت گيلان در حقيقت با الهام از انديشه‌هاي «نريمان نريمانف» صدر شوراي جمهوري قفقاز به وجود آمده بود. روسها كه براي مقابله با جنبش اسلامي ميرزا كوچك خان جنگلي وايجاد پايگاه سياسي در ايران به داخل كشورمان آمده بودند، بانفوذ به نهضت جنگل توانستند آن را از درون دچار اختلاف و جدايي سازند.
حزب عدالت گيلان با شكست تدريجي نهضت جنگل توانست با برخورداري از حمايت روسها به تشكل خود سازمان تازه‌اي بخشد. اين حزب سرانجام روز 31 تير 1299 (21 ژوئن 1920) با نام حزب كمونيست ايران در بندرانزلي اعلام موجوديت كرد.
«كنگره ملي شرق» كه اولين گردهمائي بين‌المللي احزاب كمونيستي كشورهاي آسيائي وآفريقايي محسوب مي‌شد، به منزله اجلاس توجيهي براي فعاليت اين احزاب و از جمله حزب كمونيست ايران بود. در اين كنگره كه به ابتكار لنين و در شهريور 1299 (اوت 1920) در باكو ترتيب يافت، بيش از يك هزار نماينده كمونيست شركت كردند. ايجاد هماهنگي ميان احزاب كمونيست كشورهاي آسيايي و آفريقايي و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونيست شوروي هدف اصلي از تشكيل كنگره ملل شرق بود. عمواوغلي كه از مؤسسين حزب عدالت بود، سرپرستي هيأت كمونيست‌هاي ايران رادر اين كنگره برعهده داشت.
حزب كمونيست ايران با كودتاي رضاخان در سوم اسفند 1299 مخفي شد و در سالهاي پس ازكودتا بسياري از اعضاي آن بازداشت شدند و عملاً تازمان سقوط رضاخان در شهريور 1320 مجال ظهور نيافتند.
مهمترين رخداد در زمينه فعاليت كمونيستها در دوران رضاخان، تأسيس يك انجمن ماركسيستي توسط دكتر تقي اراني در 1314 بود. اين انجمن در 1316 توسط حكومت رضاخان كشف واعضايش از جمله دكتر اراني بازداشت شدند. اراني مغز متفكر اين گروه كه تحصيلات خود رادر آلمان و در رشته فيزيك به پايان رسانده بود، به 10 سال زندان محكوم شد. اما در بهمن 1318 در زندان به طرز مرموزي به قتل رسيد. بقيه اعضاي اين انجمن كه 53 نفر بودند، نيز عموماً به زندان رفتند.
در هفتم مهر 1320 دو هفته پس از تبعيد رضاخان از ايران و در كشاكش جنگ دوم جهاني، حزب كمونيست ايران در سايه حضور مجدد نيروهاي ارتش سرخ در داخل كشور با عنوان «حزب توده» موجوديت خود را اعلام كرد. هسته اوليه اين حزب باقي ماندگان گروه53 نفر بودند كه با سقوط رضاخان از زندان آزاد شده بودند.
حزب توده در شروع فعاليت خود و در اوضاع نابسامان ناشي از ورود نيروهاي متفقين به خاك ايران كه با فقر و قحطي و بيماري و بيكاري در كشور وفساد دستگاه حاكمه همراه بود، فعاليتهاي چندي انجام داد. از جمله اين اقدامات تشكيل اتحاديه‌هاي كارگري و تلاش درجهت جذب عناصر تحصيلكرده در كشور بود. فعاليت اين حزب در شمال كشور كه در اشغال ارتش سرخ بود، نمود بيشتري داشت.
با تشكيل فرقه‌هاي كمونيستي دمكرات در آذربايجان و كردستان توسط كارگزاران شوروي كه اقدامي باهدف تحت فشار قرار دادن دولت ايران جهت واگذاري امتياز استخراج و بهره‌برداري از نفت درياي خزر به روسها بود، حزب توده به همكاري با اين فرقه‌ها پرداخت. سيدجعفر پيشه‌وري از مؤسسين حزب عدالت، رهبري فرقه دمكرات آذربايجان و قاضي محمد كه از روحانيون كرد طرفدار شوروي بود، رهبري حزب دمكرات كردستان را برعهده داشتند. اين دو گروه با فاصله اندكي از يكديگر، در پاييز 1324 با كمك مالي و سياسي، نظامي روسها در دو استان آذربايجان و كردستان اعلام خودمختاري كردند. اما قوام السلطنه نخست وزير وقت، درپي سفري به شوروي در 29 بهمن 1324 دو امتياز عمده به روسها براي فراهم كردن زمينه خروج نيروهاي آنان از شمال كشور واگذار كرد. يكي انعقاد توافق نفتي با سفير روسيه در تهران در زمينه تشكيل شركت مختلط نفتي ايران و شوروي (15 فروردين 1325) كه پس از تصويب در مجلس شوراي ملي رسميت مي‌يافت و ديگر تشكيل يك كابينه ائتلافي با حزب توده (10 مرداد 1325) كه طي آن سه پست وزارتي به اعضاي حزب واگذار گرديد. روسها با به دست آوردن اين دو امتياز و همچنين تحت فشار امريكا نيروهاي خود را از شمال كشور به تدريج خارج ساختند.
خروج روسها از خاك ايران، تهاجم نظامي ارتش به دو استان آذربايجان و كردستان با هدف سركوب شورش در اين دو استان را به همراه داشت. پس از اين عمليات نيز كابينه ائتلافي قوام ترميم شده و عناصر حزب توده به دليل نقش اين حزب در اين شورشها از آن اخراج شدند. با شكست اين شورشها، حزب توده دچار اختلاف وانشعاب شد وچهره‌هايي مانند خليل ملكي، انور خامه‌اي، آل‌احمد و... در رأس هزاران نفر ازاعضاي ناراضي حزب كه شعار استقلال حزب از شوروي را مطرح مي‌كردند، قرار گرفتند و بر نظرات خود پاي فشردند. كميته مركزي حزب توده نيز آنان را «مرتد» خواند و اين امر سبب روي برتافتن اين عده از شوروي شد. اين رويداد جايگاه داخلي حزب توده را تا حد قابل ملاحظه‌اي تضعيف كرد.
حزب توده دربهمن 1327 در پي تيراندازي به محمدرضا پهلوي، غيرقانوني اعلام شد. ناصر فخرآرايي، عامل اين حمله، كسي بود كه رژيم شاه وي رابه حزب توده منتسب كرد. اين حادثه در سالروز مرگ دكتر تقي اراني كه در زندان رضاخان به قتل رسيد، صورت گرفت و متعاقباً مراكز و كلوپ‌هاي حزب توده در تهران و شهرستانها به تصرف قواي انتظامي درآمد. بسياري از اعضاي حزب دستگير و زنداني شدند و بسياري نيز موفق به فرار از كشور گرديدند. آنان در كشورهاي اروپاي شرقي و همچنين در اتحاد جماهير شوروي به تجديد سازمان مخفي حزب پرداختند. اما چند سال بعد در پي حوادث منجر به 28 مرداد 1322 مجدداً به كشور بازگشتند و فعاليت خود را در هرج ومرج سياسي كشور از سرگرفتند.
حزب توده در اين مرحله طبق صلاحديد روسها، هيچگونه حمايتي از جريان مردمي نهضت ملي شدن صنعت نفت به عمل نياورد و در برابر كودتاي 28 مرداد و بازگشت شاه نيز عكس العملي درمخالفت بروز نداد. مع الوصف اين حزب در سالهاي بعد مورد تعقيب وسركوب شديد رژيم قرار گرفت، به طوري كه تا 1335 عملاً ساختار آن متلاشي شده بود.
از اين سالها به بعد، كميته مركزي حزب توده باز به شوروي و اروپاي شرقي منتقل شد و فعاليتهاي آن محدود به برنامه‌هاي راديويي و انتشار نشريه در خارج از كشور گرديد.
حزب توده، قيام 15 خرداد 1342 به رهبري امام خميني (ره) را تبعيت از تبليغات مسكو، يك حركت ارتجاعي لقب داد وآن را ناشي از كوشش ارتجاعي قشريون مذهبي، قلمداد كرد و حتي از روند اصلاحات امريكايي در ايران كه شاه به دستور كندي مشغول اجراي آن بود، حمايت كرد؛ هرچند كه بخشي از حزب بعداً به شكل رياكارانه به تجليل از مبارزات مردم پرداختند. حزب در اين سالها با دبيركلي ايرج اسكندري، سياست نرمش و تا اندازه‌اي مجيزگويي در برابر شاه را از خود نشان داد. سياستي كه بازتاب مواضع شوروي در قبال ايران بود.
حزب توده در سالهاي دهه 1350 ش عمدتاً به تجديد سازمان مخفيانه خود پرداخت و با شكل‌گيري انقلاب اسلامي، در سال 56ـ 57 در جستجوي راهي براي باز كردن پاي خود در جامعه، به حمايت مزورانه از انقلاب پرداخت. به همين دليل به ظاهر به نفع برقراري نظام جمهوري اسلامي تبليغ كرد و هواداران خود را به شركت در رفراندوم جمهوري اسلامي، رفراندوم قانون اساسي، تأسيس مجلس خبرگان و انتخابات مجلس شوراي اسلامي تشويق كرد. از تسخير لانه جاسوسي امريكا در تهران حمايت كرد وحتي از لزوم حضور در جبهه‌هاي جنگ عليه عراق پشتيباني كرد. مع‌الوصف سياست آرماني انقلاب كه مبتني بر شعار نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي بود، از ابتدا مورد انتقاد حزب توده قرار گرفت.
حزب توده در سالهاي پس از پيروزي انقلاب به طور پنهاني با بعضي گروههاي ضدانقلاب ازجمله سازمان چريك‌هاي فدائي خلق، همپيماني داشت و بعضاً در نشريه خود، آنان را انقلابي مي‌ناميد. به همين دليل از نظر افكار عمومي مردم ايران، در جنايات آنان دركردستان سهيم و متهم بود. اين حزب در چهار سالي كه پس از پيروزي انقلاب مشغول فعاليت بود، تلاش فراواني كرد تا در كارخانه‌ها، صنايع و مؤسسات توليدي كشور نفوذ كند وكارگران رابه تحريك و اعتصاب وادارد. گفته مي‌شود، به همين دليل بود كه پس از پيروزي انقلاب تا شروع جنگ عراق عليه ايران توليدات كارخانجات همواره سير نزولي داشتند، به طوري كه دولت مجبور بود براي داير نگاهداشتن كارخانجات، هرماهه مبالغ عظيمي به آنها كمك كند.
حزب توده در سالهاي پس از انقلاب، حاضر به تحويل مقادير زيادي اسلحه كه ظاهراً در كشاكش انقلاب، از پادگانها به سرقت برده بود، نشد. انبار كردن اسلحه، تشديد جاسوسي به نفع شوروي، نفوذ در كارخانجات باهدف اخلال، همپيماني با بعضي گروههاي ضدانقلاب و انجام فعاليتهاي زيرزميني و پنهان عليه نظام جمهوري اسلامي ايران، نمونه‌هايي از عملكرد فاش شده حزب توده در سالهاي اوليه پس از پيروزي انقلاب بود.
انحلال حزب توده نيز چند روز پس از آن كه مصاحبه‌ها و مقالات صريح رهبران حزب مبني بر سابقه 42 ساله خيانت آنان به مردم ايران از شبكه سراسري جمهوري اسلامي ايران پخش شد اعلام گرديد.
مجموعه آثار منتشر شده رهبران و اعضاي حزب در مورد خيانت‌هاي مكرر حزب و وابستگي آن به بلوك شرق در خاطرات ايرج اسكندري و سياست و سازمان حزب توده از آثار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي منعكس شده است.
در بخشي از اطلاعيه دادستاني چنين آمده بود: «... درپي دستگيري سردمداران حزب منفور توده و اقارير صريح آنان مبني بر توطئه عليه نظام جمهوري اسلامي ايران و براندازي به شرح ذيل:
1ـ جاسوسي به نفع بيگانگان
2ـ سرقت ونگهداري اسلحه ومهمات جهت مقابله با نظام جمهوري اسلامي ايران
3ـ رابطه با گروهكهاي محارب
4ـ اخلال در كارخانجات و مراكز توليدي وصنعتي كشور
5ـ نفوذ در سازمانها، ادارات، نهادهاي انقلابي و مراكز نظامي وانتظامي
دادستاني كل انقلاب اسلامي بنابر اصول 9 و 24 و 26 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و به موجب اين اطلاعيه، حزب توده را منحل اعلام داشته و هرنوع فعاليتي به نفع آنان را غيرقانوني و عملي ضدانقلابي محسوب مي‌كند...»
انحلال حزب توده درپي كشف شبكه جاسوسي اين حزب در 16 بهمن 1361 و بازداشت رهبران آن در تهران صورت گرفت. طي اين سه ماه، تحقيقات انجام شده و اعترافات صريح دستگيرشدگان حزب توده نشان داد كه تعداد قابل توجهي از كادر ديپلماتيك سفارت اتحاد جماهير شوروي نيز با فعاليتهاي جاسوسي حزب توده، در ارتباط مستقيم بوده‌اند. به همين دليل درپي اعلام انحلال حزب توده، به 18 نفر از ديپلماتهاي سفارت شوروي در تهران نيز دستور داده شد خاك جمهوري اسلامي ايران را ترك كنند. پس ازاخراج ديپلماتهاي شوروي از تهران، دولت شوروي نيز متقابلاً روز چهارم خرداد 1362 سه عضو سفارت ايران را در مسكو از اين كشور اخراج كرد.
انحلال حزب توده، 34 سال پس از اعلام غيرقانوني شدن آن به بهانه ترور ناموفق شاه در بهمن 1327 و ۲۹ سال پس از نقش آفريني در زمينه سازي كودتاي انگليسي - امريكايي ۲۸ مرداد۱۳۳۲ ،صورت پذيرفت. در اين مدت اين حزب به استثناي يك مقطع كوتاه دوساله در دوران نخست وزيري مصدق (1332-1330) و يك دوره 4 ساله پس از پيروزي انقلاب اسلامي، عمدتاً مخفي بود و كادر رهبري آن در بيرون از ايران استقرار داشته است.
حزب توده، ادامه همان تشكيلاتي است كه درپي ورود نيروهاي ارتش سرخ شوروي به شهرهاي رشت و بندرانزلي در ارديبهشت 1299 ش (مي 1920 م) با نام حزب «عدالت گيلان» موجوديت خود رادر شمال كشور اعلام كرد. اعضاي اصلي اين حزب ـ پيشه‌وري، حيدرخان عمواوغلي، احسان الله خان، آوانسيان و... ـ كساني بودند كه از باكو همراه بانيروهاي ارتش سرخ به گيلان آمده بودند. حزب عدالت گيلان در حقيقت با الهام از انديشه‌هاي «نريمان نريمانف» صدر شوراي جمهوري قفقاز به وجود آمده بود. روسها كه براي مقابله با جنبش اسلامي ميرزا كوچك خان جنگلي وايجاد پايگاه سياسي در ايران به داخل كشورمان آمده بودند، بانفوذ به نهضت جنگل توانستند آن را از درون دچار اختلاف و جدايي سازند.
حزب عدالت گيلان با شكست تدريجي نهضت جنگل توانست با برخورداري از حمايت روسها به تشكل خود سازمان تازه‌اي بخشد. اين حزب سرانجام روز 31 تير 1299 (21 ژوئن 1920) با نام حزب كمونيست ايران در بندرانزلي اعلام موجوديت كرد.
«كنگره ملي شرق» كه اولين گردهمائي بين‌المللي احزاب كمونيستي كشورهاي آسيائي وآفريقايي محسوب مي‌شد، به منزله اجلاس توجيهي براي فعاليت اين احزاب و از جمله حزب كمونيست ايران بود. در اين كنگره كه به ابتكار لنين و در شهريور 1299 (اوت 1920) در باكو ترتيب يافت، بيش از يك هزار نماينده كمونيست شركت كردند. ايجاد هماهنگي ميان احزاب كمونيست كشورهاي آسيايي و آفريقايي و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونيست شوروي هدف اصلي از تشكيل كنگره ملل شرق بود. عمواوغلي كه از مؤسسين حزب عدالت بود، سرپرستي هيأت كمونيست‌هاي ايران رادر اين كنگره برعهده داشت.
حزب كمونيست ايران با كودتاي رضاخان در سوم اسفند 1299 مخفي شد و در سالهاي پس ازكودتا بسياري از اعضاي آن بازداشت شدند و عملاً تازمان سقوط رضاخان در شهريور 1320 مجال ظهور نيافتند.
مهمترين رخداد در زمينه فعاليت كمونيستها در دوران رضاخان، تأسيس يك انجمن ماركسيستي توسط دكتر تقي اراني در 1314 بود. اين انجمن در 1316 توسط حكومت رضاخان كشف واعضايش از جمله دكتر اراني بازداشت شدند. اراني مغز متفكر اين گروه كه تحصيلات خود رادر آلمان و در رشته فيزيك به پايان رسانده بود، به 10 سال زندان محكوم شد. اما در بهمن 1318 در زندان به طرز مرموزي به قتل رسيد. بقيه اعضاي اين انجمن كه 53 نفر بودند، نيز عموماً به زندان رفتند.
در هفتم مهر 1320 دو هفته پس از تبعيد رضاخان از ايران و در كشاكش جنگ دوم جهاني، حزب كمونيست ايران در سايه حضور مجدد نيروهاي ارتش سرخ در داخل كشور با عنوان «حزب توده» موجوديت خود را اعلام كرد. هسته اوليه اين حزب باقي ماندگان گروه53 نفر بودند كه با سقوط رضاخان از زندان آزاد شده بودند.
حزب توده در شروع فعاليت خود و در اوضاع نابسامان ناشي از ورود نيروهاي متفقين به خاك ايران كه با فقر و قحطي و بيماري و بيكاري در كشور وفساد دستگاه حاكمه همراه بود، فعاليتهاي چندي انجام داد. از جمله اين اقدامات تشكيل اتحاديه‌هاي كارگري و تلاش درجهت جذب عناصر تحصيلكرده در كشور بود. فعاليت اين حزب در شمال كشور كه در اشغال ارتش سرخ بود، نمود بيشتري داشت.
با تشكيل فرقه‌هاي كمونيستي دمكرات در آذربايجان و كردستان توسط كارگزاران شوروي كه اقدامي باهدف تحت فشار قرار دادن دولت ايران جهت واگذاري امتياز استخراج و بهره‌برداري از نفت درياي خزر به روسها بود، حزب توده به همكاري با اين فرقه‌ها پرداخت. سيدجعفر پيشه‌وري از مؤسسين حزب عدالت، رهبري فرقه دمكرات آذربايجان و قاضي محمد كه از روحانيون كرد طرفدار شوروي بود، رهبري حزب دمكرات كردستان را برعهده داشتند. اين دو گروه با فاصله اندكي از يكديگر، در پاييز 1324 با كمك مالي و سياسي، نظامي روسها در دو استان آذربايجان و كردستان اعلام خودمختاري كردند. اما قوام السلطنه نخست وزير وقت، درپي سفري به شوروي در 29 بهمن 1324 دو امتياز عمده به روسها براي فراهم كردن زمينه خروج نيروهاي آنان از شمال كشور واگذار كرد. يكي انعقاد توافق نفتي با سفير روسيه در تهران در زمينه تشكيل شركت مختلط نفتي ايران و شوروي (15 فروردين 1325) كه پس از تصويب در مجلس شوراي ملي رسميت مي‌يافت و ديگر تشكيل يك كابينه ائتلافي با حزب توده (10 مرداد 1325) كه طي آن سه پست وزارتي به اعضاي حزب واگذار گرديد. روسها با به دست آوردن اين دو امتياز و همچنين تحت فشار امريكا نيروهاي خود را از شمال كشور به تدريج خارج ساختند.
خروج روسها از خاك ايران، تهاجم نظامي ارتش به دو استان آذربايجان و كردستان با هدف سركوب شورش در اين دو استان را به همراه داشت. پس از اين عمليات نيز كابينه ائتلافي قوام ترميم شده و عناصر حزب توده به دليل نقش اين حزب در اين شورشها از آن اخراج شدند. با شكست اين شورشها، حزب توده دچار اختلاف وانشعاب شد وچهره‌هايي مانند خليل ملكي، انور خامه‌اي، آل‌احمد و... در رأس هزاران نفر ازاعضاي ناراضي حزب كه شعار استقلال حزب از شوروي را مطرح مي‌كردند، قرار گرفتند و بر نظرات خود پاي فشردند. كميته مركزي حزب توده نيز آنان را «مرتد» خواند و اين امر سبب روي برتافتن اين عده از شوروي شد. اين رويداد جايگاه داخلي حزب توده را تا حد قابل ملاحظه‌اي تضعيف كرد.
حزب توده دربهمن 1327 در پي تيراندازي به محمدرضا پهلوي، غيرقانوني اعلام شد. ناصر فخرآرايي، عامل اين حمله، كسي بود كه رژيم شاه وي رابه حزب توده منتسب كرد. اين حادثه در سالروز مرگ دكتر تقي اراني كه در زندان رضاخان به قتل رسيد، صورت گرفت و متعاقباً مراكز و كلوپ‌هاي حزب توده در تهران و شهرستانها به تصرف قواي انتظامي درآمد. بسياري از اعضاي حزب دستگير و زنداني شدند و بسياري نيز موفق به فرار از كشور گرديدند. آنان در كشورهاي اروپاي شرقي و همچنين در اتحاد جماهير شوروي به تجديد سازمان مخفي حزب پرداختند. اما چند سال بعد در پي حوادث منجر به 28 مرداد 1322 مجدداً به كشور بازگشتند و فعاليت خود را در هرج ومرج سياسي كشور از سرگرفتند.
حزب توده در اين مرحله طبق صلاحديد روسها، هيچگونه حمايتي از جريان مردمي نهضت ملي شدن صنعت نفت به عمل نياورد و در برابر كودتاي 28 مرداد و بازگشت شاه نيز عكس العملي درمخالفت بروز نداد. مع الوصف اين حزب در سالهاي بعد مورد تعقيب وسركوب شديد رژيم قرار گرفت، به طوري كه تا 1335 عملاً ساختار آن متلاشي شده بود.
از اين سالها به بعد، كميته مركزي حزب توده باز به شوروي و اروپاي شرقي منتقل شد و فعاليتهاي آن محدود به برنامه‌هاي راديويي و انتشار نشريه در خارج از كشور گرديد.
حزب توده، قيام 15 خرداد 1342 به رهبري امام خميني (ره) را تبعيت از تبليغات مسكو، يك حركت ارتجاعي لقب داد وآن را ناشي از كوشش ارتجاعي قشريون مذهبي، قلمداد كرد و حتي از روند اصلاحات امريكايي در ايران كه شاه به دستور كندي مشغول اجراي آن بود، حمايت كرد؛ هرچند كه بخشي از حزب بعداً به شكل رياكارانه به تجليل از مبارزات مردم پرداختند. حزب در اين سالها با دبيركلي ايرج اسكندري، سياست نرمش و تا اندازه‌اي مجيزگويي در برابر شاه را از خود نشان داد. سياستي كه بازتاب مواضع شوروي در قبال ايران بود.
حزب توده در سالهاي دهه 1350 ش عمدتاً به تجديد سازمان مخفيانه خود پرداخت و با شكل‌گيري انقلاب اسلامي، در سال 56ـ 57 در جستجوي راهي براي باز كردن پاي خود در جامعه، به حمايت مزورانه از انقلاب پرداخت. به همين دليل به ظاهر به نفع برقراري نظام جمهوري اسلامي تبليغ كرد و هواداران خود را به شركت در رفراندوم جمهوري اسلامي، رفراندوم قانون اساسي، تأسيس مجلس خبرگان و انتخابات مجلس شوراي اسلامي تشويق كرد. از تسخير لانه جاسوسي امريكا در تهران حمايت كرد وحتي از لزوم حضور در جبهه‌هاي جنگ عليه عراق پشتيباني كرد. مع‌الوصف سياست آرماني انقلاب كه مبتني بر شعار نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي بود، از ابتدا مورد انتقاد حزب توده قرار گرفت.
حزب توده در سالهاي پس از پيروزي انقلاب به طور پنهاني با بعضي گروههاي ضدانقلاب ازجمله سازمان چريك‌هاي فدائي خلق، همپيماني داشت و بعضاً در نشريه خود، آنان را انقلابي مي‌ناميد. به همين دليل از نظر افكار عمومي مردم ايران، در جنايات آنان دركردستان سهيم و متهم بود. اين حزب در چهار سالي كه پس از پيروزي انقلاب مشغول فعاليت بود، تلاش فراواني كرد تا در كارخانه‌ها، صنايع و مؤسسات توليدي كشور نفوذ كند وكارگران رابه تحريك و اعتصاب وادارد. گفته مي‌شود، به همين دليل بود كه پس از پيروزي انقلاب تا شروع جنگ عراق عليه ايران توليدات كارخانجات همواره سير نزولي داشتند، به طوري كه دولت مجبور بود براي داير نگاهداشتن كارخانجات، هرماهه مبالغ عظيمي به آنها كمك كند.
حزب توده در سالهاي پس از انقلاب، حاضر به تحويل مقادير زيادي اسلحه كه ظاهراً در كشاكش انقلاب، از پادگانها به سرقت برده بود، نشد. انبار كردن اسلحه، تشديد جاسوسي به نفع شوروي، نفوذ در كارخانجات باهدف اخلال، همپيماني با بعضي گروههاي ضدانقلاب و انجام فعاليتهاي زيرزميني و پنهان عليه نظام جمهوري اسلامي ايران، نمونه‌هايي از عملكرد فاش شده حزب توده در سالهاي اوليه پس از پيروزي انقلاب بود.
انحلال حزب توده نيز چند روز پس از آن كه مصاحبه‌ها و مقالات صريح رهبران حزب مبني بر سابقه 42 ساله خيانت آنان به مردم ايران از شبكه سراسري جمهوري اسلامي ايران پخش شد اعلام گرديد.
مجموعه آثار منتشر شده رهبران و اعضاي حزب در مورد خيانت‌هاي مكرر حزب و وابستگي آن به بلوك شرق در خاطرات ايرج اسكندري و سياست و سازمان حزب توده از آثار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي منعكس شده است.
